‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

I BOB
M O H IY A T I VA M A Z M U N I
1.1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchalari, 
ularning mohiyati va mazmuni
B ozo r m u n o sab atlari sh a ro itid a iqtisodiyotni rivojlantirishning 
aso siy o m illa rid a n biri k ic h ik b izn es va tad b irk o rlik fao liy atin i 
rivojlantirishdir.
X o ‘sh , « ta d b irk o r» , « ta d b irk o rlik » tu s h u n c h a la r i q a n d a y
m azm unga ega va nim ani anglatadi?
Tadbirkorlik faoliyati tizim in in g alo h id a tahlili dastlab G ‘arbda 
b o s h la n g a n b o ‘ls a -d a , u n in g m o h iy a ti va riv o jla n ish ig a ta a llu q li 
k o ‘p qirrali b ilim la r S h a rq d a ta rk ib to p ib , s o ‘n g ra G ‘a rb d a ilgari 
su rilg an ig a y u q o rid a z ik r e tilg a n d a lilla rg u v o h lik b e ra d i. A y n iq - 
sa , u la r bu y o ‘n a lis h d a s h a k lla n g a n va h a y o td a o ‘z o ‘rn ig a eg a 
b o ‘lg a n t a ’lim o tla r d a o ‘z ifo d a s in i to p g a n . X u s u s a n , 3 m in g
yillik tarixga ega Z a rd u sh tiy lik t a ’lim o tin in g asosi b o ‘lm ish «Aves- 
to » d a , m u su lm o n o la m in in g allo m alari t a ’lim o tlari, ju m la d a n , 
«N aqshb and iya» , «Y assaviya», «K ubroviya» t a ’lim o tla rid a m u ja s- 
sam lan g an .
A yniqsa, bu jih a td a n « N a q sh b a n d iy a » t a ’lim o tin in g ild izlari 
c h u q u r m az m u n g a ega. « N aq sh b an d iy a« n in g «D il ba yo ru , d a st ba 
kor», y a ’ni «diling A llo h d a , q o ‘ling m e h n a td a b o ‘lsin», d e g an
t a ’lim o t asoschisi X oja B a x o u d d in N a q sh b a n d iy kim xobga n aq sh
b o g ‘lash d a ta d b irk o rlik m a h o ra tin i n a m o y ish etib , h a lo l m e h n a t 
b ila n yashash z a ru rlig in i ibrat qilib k o ‘rsa tg a n l. A yrim m a n b a la r 
u n in g m ato t o ‘q iy d ig an d o ‘k o n lari borligiga h a m ishora qiladi2.
1 H am idxon Islomov. If o r h id i ila tug‘ilgan. O rifXoji. Bahovuddin N aqshband. 
- T „ 1993. 3-b.
2 Abul M u h s in M u h a m m a d Bokir Ibn M u h a m m a d . B ahoviddin Balogardan. 
Т.: «Yozuvchi» n a sh r iy o ti, 1993. 14-b.

---

K o 'rin ib tu rib d ik i, B a h o u d d in N a q s h b a n d m a s h h u r G 'a r b
iq tiso d ch i o lim i x u su san , V ilyam P e ttid a n 400 yil m u q a d d a m
m e h n a t in so n la rn in g yashash m a n b a i ek an lig ini c h u q u r an g lag an
va am alda o ‘z faoliyati doirasida isbot etgan. A m m o Vilyam Pettining 
«B oylikning otasi m e h n a t, o n a si esa erdir» d eg a n t a ’lim oti ja h o n
iqtiso diy n azariy asi fan id a yangi b o sq ic h sifatida e ’tir o f etilgan i 
hold a, N a q sh b a n d iy a n in g u n d a n a w a lro q h a m d a c h u q u r iqtisodiy 
va m a ’naviy m azm un g a ega b o 'lg an yuqorida qayd etilgan t a ’lim oti 
hozirgacha na G ‘arb va na m ahalliy iqtisodiy adabiyotlarida m unosib 
o ‘rin egallam ag an.
T ad b irk o rlik b o ‘yicha bilim va am aliy faoliyatlar z a m in im iz d a
h u k m d o r b o ‘lgan b u yuk sh ax slar S o h ib q iro n A m ir T e m u rn in g
« T uzu k lari«d a, M irzo B o b u rn in g « B o b u rn o m a» a sarid a yo rq in
ifodasini to p g an .
B uyuk sarkarda A m ir T e m u r m am la k a t osoyishtalgini va m o ‘1- 
k o'llig ig a e rk in tad b irk o rlik fao liyatig a u stu v orlik berilish i o rqali 
e rishish m u m k in lig in i c h u q u r id ro k etg an va u n in g tam o y illari 
m a s h h u r « T e m u r tuzuklari» a sarid a a n iq b ir tiz im g a keltirilgan 
b o ‘lib, u n g a k o 'ra: «... m ard lik va sh ijo a t so hibi, a z m i q a t’iy, 
tad b irk o r va x u sh y o r b ir kishi m in g - m ing lab, ta d b irsiz , loqayd 
k ish ilard a n a fz a ld u r» 1, — degan x ulosan i ilgari surgan.
T a ’kidlash jo iz k i, A m ir T e m u r n a fa q a t tin c h lik d a v rid a , balki 
urush holati ja ra y o n id a h a m tadbirkorlik faoliyatini yuqori darajaga 
ko‘targan va bu y o ‘nalishda am aliy ishlarni h a m ro ‘yobga chiqargan. 
M a ’lu m o tla rg a k o 'r a , h a rb iy y u rish c h o g ‘la rid a q o 's h in e h tiy o j- 
larini ta ’m inlaydigan turli xil kasbga ega tadbirkorlarni olib yurilgan 
va u larn in g m u ay y a n qism i 3. 5, 7 yillik, deb n o m la n g a n va 
oxirgi X ito y g a fla rsh i h arbiy y u rish lari p a y tid a d e h q o n c h ilik bilan 
m a sh g ‘ul b o ‘lib, q o ‘sh in n i o z iq -o v q a t b ila n t a ’m in lab tu rg a n . 
M a h a lliy a h o li n i b u n d a y o g ‘ir v a z ifa n i b a ja r is h d a q o 'l la b -
q u w a tla b , ta lo n -ta ro jlik la rd a n m u h o fa z a e tish g a n .
A. S m itn in g q ayd q ilis h ic h a , b o z o r ja m iy a t so tib o lish n i 
x oh lag an va kerakli m iq d o rd ag i to v arlarn i ishlab c h iq a ra d i. S h u
bilan birga, A. S m it b ozo m in g qudratii k u ch ekanligini, u jam iy atn i 
z a ru r to v arlar b ila n d o im o t a ’m in lash i va bu tiz im o ‘z - o ‘zini 
m u v o fiq la sh tirish in i k o ‘rsatib berd i. U n in g fik rich a, o ‘z - o ‘ziga

---

q o ‘yib b erilgan b o z o rtiz im i rivojlanadi va b u n d ay tizim i b o r x a lq -
ning boyligi o rtaveradi.
X I X - X X a s r l a r c h e g a r a la r id a ta d b ir k o r lik i n s t i tu t in i n g
a h am iy ati va rolini ko‘pch ilik anglay boshladi. F ransuz iqtisodchisi 
A n d re M arsh all (19 0 7-1 9 68 yy.) b irin c h i b o ‘lib ishlab c h iq a ris h - 
nin g u c h ta o m ilig a (er, kapital, m e h n a t) to 'rtin c h i tash k illash tirish
o m ilin i q o ‘sh di. S h u v aq td a n b o sh la b , tad b irk o rlik tu sh u n c h a si va 
sh u s o h a d a o lib b o rila d ig a n ish la r k o ‘lam i kengayib b o rm o q d a .
A m erik alik iq tiso d ch i J.B . K lark (1847-1938) J.B . S ey n in g
« u chlik form u lasiga» b ir oz o ‘z g a rtirish kiritdi. U n in g fik ric h a , 
ishlab c h iq a rish d a d o im t o ‘rt o m il ish tiro k etadi:
1) k ap ital;
2) ishlab c h iq a ris h vositalari va er;
3) tad b irk o rlik faoliyati;
4) ish c h in in g m e h n a ti.
Н а г b ir o m il ish lab c h iq a r is h d a n olinayotga.n o ‘zig a xos 
fo y d an i aks e ttira d i: k a p ita ld a n k a p ita list q o ‘sh im c h a foiz o la d i; 
e r re n ta b erad i; k ap italistn in g ish b ila rm o n lik faoliyati d a ro m a d
k e ltira d i; is h c h in in g m e h n a ti u n i m a o s h b ila n t a ’m in la y d i. 
B o sh q a c h a q ilib , J.B . K lark s o ‘zi b ila n ay tganda: «E rkin ra q o b a t 
m eh n a tg a m e h n a td a n kelgan n arsan i b erad i, kapitalistlarga kap ital 
y a ra tg an n arsa teg ad i, ta d b irk o rla r m u v o fiq lash tirish fa o liy a tid a n
kelgan n arsan i o la d i» 1. T a d b irk o rlik fao liy atin i u a n a s h u n d a y
tush un gan .
M a s h h u r a m e rik a lik iq tiso d c h i Y. S h u m p e te r (1 8 8 3 -1 9 5 0 ) 
o ‘z in in g « Iq tiso d iy rivojlanish n a z ariy a si» 2 k ito bid a, ta d b irk o rn i 
n o v a to r (yan g ilik b u n y o d qilu v chi o d a m ) deb t a ’riflagan. O lim
tad b irk o rlik fao liy atin i kapitalistik iq tiso d iy o tn in g riv o jla n ish id a , 
iq tiso d iy o ‘sish n i t a ’m in lash d a k a tta rol o ‘ynaydigan yan g ilik larn i 
jo riy e tish d a n ib o ra t, deb biladi: «V azifasi yangi k o m b in a siy a larn i 
jo riy e tish d a n ib o rat b o ‘lgan x o ‘ja lik su b y ektlarini biz ta d b irk o r 
deb a tay m iz« . U s h b u m u a m m o g a iq tiso d iy o t s o h a sid a N o b e l 
m uk ofo tiga sa z o v o r b o 'lg a n (1974) ingliz iqtisodchisi F rid rix F o n
' Ж. Б. Knap Р а с п р е д л е н и е б о г аств а. — М ., 1994. 4 0 -6 .
2 Й. Ш ум пет ер Т е о р и я э к о н о м и ч е с к о г о р а з в и т и я . — М ., 1982. 2 9 -6 .

---

X ayn (1 8 9 9 -1 9 8 4 ) b o s h q a c h a y o n d a s h g a n . U n in g f ik r ic h a , 
tadbirk orlik fao liy at b o ‘lm a sd a n , balki yangi iq tisodiy im k o n iy a t- 
larni izlab to p ish , x a tti-h a ra k a tla rn i ta ’m in la sh d ir1. O lim tad b irk o r 
likni fao liy at em a s, deb ta lq in etad i.
N a x o rijd a, n a b izd a hali tad b irk o rlik n in g u m u m to m o n id a n
e ’tiro f etilg a n t a ’rifi m avjud em as. A m erik alik o lim R. X iz ric h , 
«T adbirkorlik o ‘z q iym atiga ega boMgan q a n d a y d ir yangi n a rsa n i 
yaratish ja ra y o n i, ta d b irk o r esa b u n in g u c h u n b a rc h a z a ru r vaqti 
va k u n in i sarflay d ig an , b a rc h a m oliyaviy, psixologik va ijtim o iy
x avf-xatam i o ‘ziga olib, evaziga m u k o fo t sifatida pul va erishilgan
y u tu g ‘id an q a n o a tla n u v c h i shaxs»2, — deb t a ’kidlaydi.
Ingliz p ro fe sso ri A. X oskin esa «ishni o ‘z h iso b id a n o lib
boruvch i, b izn e sn i b o sh q a rish b ila n sh axsan sh u g ‘u lla n u v c h i va 
kerakli v o sita la r bilan t a ’m in la n ish u c h u n shaxsiy jav o b g arlik k a 
ega, q a ro rn i m u sta q il q a b u l q ilu v c h i shaxs yakka ta rtib d a g i 
tad b irk o r b o 'la d i» 3, — deb izohlaydi.
Bugungi k u n d a tadbirkorlik nazariyasini rivojlanti rishnlng t o ‘rt 
bosqich i m avjud. X V III asrdayo q vujudga kelgan b irin ch i bo sq ich
tad b irk o rlik x a v f-x a ta rin i o ‘ziga o lish , b o sh q a c h a qilib a y tg a n d a , 
tavakkalchilik bilan b o g ‘liq. T adbirkorlikning ikk inch i b o sqichi esa 
innovatsiya ja ra y o n i bilan bogMiqdir.
A m erik alik iq tiso d ch i o lim Y. S h u m p e te rn in g fikriga k o ‘ra, 
tad b irk o rlik n in g n o v ato rlik xarakteri q u y id ag ilard a aks etadi:
— b o z o r u c h u n yangi to v ar ishlab ch iq a rish ;
— ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish;
— yangi polish b o z o rla rin i o ’zlash tirish ;
— x o m a sh y o n in g yangi tu rlari va m an b a larin i topish.
T a d b irk o rlik vujudga kelish ining u c h in c h i b o sqichi ta d b ir­
korlikning a lo h id a shaxsiy sifatlari: ijtim oiy va iqtisodiy vaziyatning 
o ‘zgarishida t o ‘g ‘ri y o ‘l to pa bilish qobiliyati, boshqaruv q arorlarini 
tan lash va q a b u l q ilish d a m u staq illik , b o sh q aru v q o b iliy atlarin in g
to ‘la n a m o y o n b o ‘lishi b ilan t a ’riflanadi.
1 Ф. Хайн. К о н к у р е н ц и я к а к п р о ц е д у р а о т к р ы т и я. « М и р о в а я э к о н о м и к а
и м е ж д у н а р о д н ы е о т н о ш е н и я » ж у р н а л и , 1989. '12, — 3 6 - 3 8 - 6 .