Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat univеrsitеti
Davlatga o‘xshash tuzilmalar
Download 434.66 Kb. Pdf ko'rish
|
xalqaro huquqda subekt tushunchasining paydo bolishi va rivojlanishi (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.2. O‘zbekiston Respublikasi – xalqaro huquq subyekti sifatida O’zbekiston - suveren davlat Boshqarilishi
|
Davlatga o‘xshash tuzilmalar — xalqaro huquq subyektlarining bir turi hisoblanadi. Davlatga o‘xshash tuzilmalarga «erkin shaharlar» (ugmishda — Venetsiya, Gamburg, Novgorod) kiradi. Ushbu ibora umumlashtirilgan tushuncha hisoblanadi, chunki u nafaqat shaharlarga, balki ma’lum tumanlarga nisbatan ham qo‘llanadi. Ba’zi holatlarda tegishli tuzilmalarni erkin shaharlar, ba’zan esa mustaqil (ozod, erkin) hudud yoki mintakd (zona) deb atashgan (masalan, erkin shahar Dansig, mustaqil hudud Triyest). Umuman erkin shaharlar hududiy da’volarni tuxtatib kuyish, xalqaro munosabatlarda ma’lum hududning tegishliligi borasida vujudga keladigan keskinlikni yumshatishning bir uslubi sifatida vujudga kelgan.
23
Erkin shahar xalqaro shartnoma yoki xalqaro tashkilotning qaroriga binoan barpo etiladi va cheklangan huquq layokatiga ega bo‘lgan o‘ziga hos davlat hisoblanadi. U o‘z Konstitutsiyasi yoki o‘xshash (anologik) xarakterdagi hujjatga, oliy davlat organlariga, fuqaroligiga ega bo‘ladi. Erkin shahar, odatda, qurolsizlantirilgan va betaraf hisoblanadi. Uning qurolli kuchlari faqat mudofaa xarakterini kasb etadi. Ular an’anaviy tushunchadagi qurolli kuchlar emas, balki chegaralarni ximoya qilish va huquqiy tartibotni saqlab turishga xizmat qiluvchi kuchlardir. Erkin shaharni barpo qiluvchilar, odatda, uning maqomini boshqa huquq subyektlari tomonidan rioya etilishini nazorat qilish usullarini belgilab kuyadilar. Masalan, ushbu maqsadlarda o‘z vakillari yoki vaqilini tayinlaydilar. Xalqaro maydonda erkin shahar manfaatlarini manfaatdor davlat yoki xalqaro tashkilot ximoya qiladi. Ikki jahon urushi oralig‘ida mavjud bo‘lgan erkin shahar Dansig maqomini Millatlar ligasi kafolatlagan, uning tashqi aloqalardagi manfaatlarini Polsha ximoya qilgan. Erkin shahar Triyest 1947 yilda Italiya bilan tuzilgan tinchlik sulxi asosida tashkil topgan, keyinchalik, 1954 yil bitimiga asosan Italiya va Yugoslaviya o‘rtasida bo‘lingan va BMT Xavfsizlik Kengashi ximoyasida bo‘lgan. Shahar-davlatlar Vatikan va Malta ordeni kabi davlatga o‘xshash tuzilmalar o‘ziga hos jihatlarga ega. Chetdan qaraganda Vatikan (xatolik cherkovining Mukdddas taxti) davlatining barcha atributlariga — uncha katta bo‘lmagan hudud, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tizimiga ega. Biroq Vatikan aholisi to‘g‘risida faqat shartli ravishda gapirish mumkin: bu — xatolik cherkovida tegishli lavozimlarda ishlovchi mansabdor shaxslar. Shu bilan birga Vatikan — ijtimoiy mazmundagi, ya’ni ma’lum jamiyatni boshqaruvchi mexanizm, uning tomonidan yaratilgan va uni ximoya qiluvchi davlat emas. Ko‘proq u xatolik cherkovining ma’muriy markazi sifatida qurilishi mumkin. Vatikan maqomining o‘ziga hosligi uni rasman xalqaro huquq subyekti deb tan oluvchi davlatlar bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatganligi bilan izoxlanadi. Bunday tan olish xatolik cherkovining siyosiy rolini amalda tasdiqlashni anglatadi. 1889 yilda suveren tuzilma sifatida tan olingan Malta ordenining xalqaro huquq subyekti ekanligi masalasi muayyan o‘ziga hos xususiyatlarga ega. Orden manzilgoxi — Rim shaxrida joylashgan. Uning rasmiy maqsadi — xayriya faoliyatini amalga oshirish. U ko‘pgina davlatlar bilan diplomatik munosabatlarga ega. Ordenning o‘z hududi va aholisi yo‘q. Uning suvereniteti va xalqaro huquq layokati — huquqiy fiksiya. Shuni ta’kidlash lozimki, bu kabi tuzilmalarning hammasi ham xalqaro huquq subyektlari hisoblanmaydi. 24
1.2. O‘zbekiston Respublikasi – xalqaro huquq subyekti sifatida O’zbekiston - suveren davlat Boshqarilishi jihatdan - prezidentlik respublika . Tuzilishi jihatdan - unitar davlat (federativ elementlariga ega). Siyosiy tartib bo’yicha - demokratik yo’nalishni tanlagan davlat. Davlat mustaqilligiga erishish O’zbekiston Respublikasiga, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga (1992 y. 2 mart) va boshqa nufuzli xalqaro tashkilotlarga teng huquqli a’zo bo’lib kirish, suveren davlat sifatida tashqi siyosatini mustaqil yuritish, jahon hamjamiyatiga kirish yo’llarini ishlab chiqish, davlatlararo munosabatlarning yo’nalishlari va ustuvorligini belgilash imkonini berdi. Sobiq Sovet imperiyasi davrida O’zbekiston xalqaro maydonga to’g’ridan-to’g’ri chiqish imkoniyatidan mahrum edi, o’zining mustaqil tashqi siyosiy davlat idoralariga, yetarlicha diplomatlariga va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi mutaxsassislariga ega emasdi. Mamlakatimizda xalqaro huquq va xalqaro munosabatlar bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan birorta oliy o’quv yurti yo’q edi. SHuning uchun istiqlolga erishgan O’zbekiston Respublikasi uchun mustaqil tashqi siyosat yuritish – davlat faoliyatining yangi va amalda qo’llanilmagan yo’nalishlaridan biri
edi. O’zining xalqaro obro’-e’tiborini qozonish va mustahkam, xalqaro huquqning teng huquqli sub’ekti sifatida o’zini qaror toptirish uchun ko’p ishlarni qilish, ba’zida esa umuman boshidan boshlashga ham to’g’ri keldi. Istiqlol sharofati ila O’zbekistonda, avvalombor, hozirgi zamon xalqaro huquqini o’qitish tizimini yaratish zarurati paydo bo’ldi. Mamlakatimiz umumjahon va mintaqaviy, ko’ptomonlama va ikkitomonlama darajalarda xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar bilan hamkorlik va o’zaro aloqalarni tobora faol rivojlantirayotgan bir sharoitda huquqshunosning yuksak malakasi xalqaro va xorijiy huquqni qo’llagan holda mamlakat tashqarisidagi huquqiy hayotning yangi qoidalarini tezda idrok etish va to’g’ri baholashni taqozo etadi. O’zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning teng huquqli sub’ektiga aylanishi mamlakatimizda xalqaro huquq fani rivojlanishining asosi bo’lib, O’zbekiston jahon hamjamiyatining to’la qonli a’zosi ekanligi quyidagilarda namoyon bo’ladi. Birinchidan, istiqlol tufayli O’zbekiston jahon hamjamiyatining to’la huquqli a’zosi bo’ldi. O’zbekistonni jahondagi 131 ta davlat tan oldi, 113 davlat bilan diplomatik munosabatlar o’rnatildi. Bu esa O’zbekistonga milliy-davlat manfaatlarini ustun qo’ygan holda teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlikka asoslangan faol ikki tamonlama faoliyat olib borish imkoniyatini yaratdi.
25
Ikkinchidan, O’zbekiston jahondagi eng nufuzli 53 ta universal va mintaqaviy xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo’ldi. Bunday tashkilotlar jumlasiga BMT va uning ixtisoslashgan muassasalari (Yunesko, Xalqaro Mehnat Tashkiloti, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, YuNISEF va boshqalar), Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi, SHanxay Hamkorlik Tashkiloti hamda qator xalqaro moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlar kiradi. Xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lish O’zbekistonga har tomonlama mustaqil diplomatik aloqalar olib borish imkonini berdi.
ortiq universal va mintaqaviy xalqaro shartnomalarga qo’shildi. Bundan tashqari, O’zbekiston xalqaro hamkorlik doirasida yuzlab ikki tamonlama shartnomalar imzolagan. Qisqacha aytganda, xalqaro huquqiy ijodkorlikning faol sub’ektiga aylandi. To’rtinchidan, O’zbekiston jahon miqyosidagi eng nufuzli xalqaro anjumanlarning faol ishtirokchisiga aylandi, dunyo va mintaqaviy darajadagi bir qator xalqaro tashkilotlar bilan aloqaga kirishdi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti BMT Bosh Assambleyasi va YeXHTning minbarlaridan turib, Markaziy Osiyoda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga, Markaziy Osiyoni yadrosiz zonaga aylantirishga, Orol dengizi muammolarini hal qilishga qaratilgan tashabbuslar bilan chiqdi. SHunday qilib, O’zbekistonning ovozi xalqaro anjumanlar minbarlaridan baralla taralmoqda.
davlatda elchixona va konsulxonalarini, jumladan 28 ta elchixonasini eng asosiy xalqaro tashkilotlarda, xususan BMT va YeXHTda diplomatik vakolatxonalarni ochdi. O’z navbatida, Toshkentda 44 ta xorijiy davlatlarning elchixonalari va 20 ta xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari faoliyat ko’rsatmoqda. Buning samarasi o’laroq, xalqaro hamkorlikning eng oliy darajasi bo’lmish diplomatik aloqalar tizimi shakllandi. Oltinchidan, O’zbekiston jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosi sifatida o’zining xalqaro majburiyatlarini sodiqlik bilan bajarib kelmoqda. Bu borada BMTning konventsiyaviy organlari va inson huquqlari bo’yicha Bosh komissari, YeXHTni Varshavadagi demokratik instituti va inson huquqlari bo’yicha Byurosi bilan yaqin hamkorlik aloqalari o’rnatilgan. Ettinchidan, O’zbekiston xalqaro huquqning umume’trof etilgan qonunlari va normalarini izchillik bilan o’z milliy qonunchiligiga impelimentatsiya qilmoqda. Bundan tashqari, tashqi siyosat va tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini yaratishga qaratilgan qonunlar qabul qilindi. Bunday qonunlar jumlasiga O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to’g’risida»gi instituttsiyaviy qonun, «O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy printsiplari to’g’risida»gi qonun, «Xalqaro shartnomalar 26
to’g’risida»gi qonun, Konsullik Ustavi va boshqalar kiradi. SHunday qilib, O’zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va diplomatiyasining mustaqil huquqiy asoslari yaratildi. Sakkizinchidan, O’zbekistonning tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyatini amalga oshiruvchi ichki xorijiy organlari barpo etildi. Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, Elchixona va xalqaro tashkilotlar huzuridagi vakolatxonalar tuzildi. Bir so’z bilan aytganda, O’zbekistonda tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyatining samarali instituttsiviy tizimi yaratildi. 2010 yil 20 sentyabrь kuni O’zbekiston prezidenti I.Karimov BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun taklifiga binoan BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanish maqsadlari bo’yicha oliy darajadagi yalpi majlisi (sammiti)da ishtirok etib, undagi o’z ma’ruzasida O’zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyoning yadro qurollaridan holi hudud maqomini olishida, terrorizm, ekstremizm, narkotrafikka qarshi kurashish, BMT va davlatlararo hamkorligi, regional ekologik muammolarni bartaraf etish borasidagi ishlari to’g’risida batafsil to’xtadi. Prezident Mingyillik rivojlanish maqsadlari doirasida, Afg’oniston misolida, uni urush majoralar makoniga aylanmasligi uchun unga iqtisodiy yordam ko’rsatish, atrof-muhit muxofazasi kabi muhim masalalar bo’yicha takliflarni taqdim etdi. 2
«O‘zbekiston — xalqaro munosabatlar subyekti» degan konstitutsiyaviy formula nafaqat O‘zbekiston Respublikasining hozirgi jahonda tutgan o‘rninigina emas, balki O‘zbekiston jahon hamjamiyatining ajralmas bir qismi, uning teng huquqli a’zosi ekanligini anglatadi. Bu kuyidagilarda kurinadi:
umum e’tirof etilgan tamoyillari va me’yorlari hamda o‘zi ishtirok etgan xalqaro shartnomalar qoidalari bilan bog‘liqdir va o‘zining roziligisiz boshqa xech qanday majburiyat yuklanishi mumkin emas;
ikkinchidan, O‘zbekiston hududi ichida davlat hokimiyati cheklanmagan va xalqaro huquqdning boshqa biron-bir subyekti unta aralashishga xakli emas. Uning hududidan tashkarida esa hokimiyat boshqa manfaatdor davlatning roziligi bilangina amalga oshirilishi mumkin;
uchinchidan, O‘zbekiston xalqaro huquqning boshqa subyektlari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatish va ular bilan shartnomalar tuzish bilan bevosita davlatlararo munosabatlarda ishtirok etadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston jahonning 120 dan ziyod davlatlari bilan rasmiy diplomatik aloqalar o‘rnatdi. Toshkentda 35 mamlakatning elchixonalari ochildi va 19 xorijiy
2 “Toshkent oqshomi” ro’znomasi., 2010 y., 21 sent., № 182 27
davlatlarning elchilari urindoshlik asosida O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan. Respublikada 88 xorijiy vakolatxonalar, 24 ta hukumatlararo va 13 ta xalqaro nodavlat tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmokda. Konstitutsiya asosida O‘zbekiston Respublikasini xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatida belgilovchi huquqiy asos yaratilgan. Kuyidagilar tashqi siyosat sohasida eng ahamiyatli hisoblanadi: 1. 1996 yildagi O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari to‘g‘risidagi Qonun; 2.
1992 yildagi Diplomatik vakolatxonalarning raxbarlarini tayinlash va chakirib olish tartibi to‘g‘risidagi Qonun; 3. 1992 yildagi Diplomatik unvonlar va darajalarni berish to‘g‘risidagi Qonun; 4. 1992 yildagi Xalqaro shartnomalar to‘g‘risidagi Qonun; 5. 1996 yildagi Konsullik Ustavi. Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida kuyidagi qonun hujjatlari qabul qilingan:
1.
1992 yilda Xorijiy sarmoyalar to‘g‘risidagi Qonun; 2.
1994 yilda Xorijiy sarmoyadorlarning faoliyatlarini kafolatlash to‘g‘risidagi Qonun;
3. 2000 yilgi yangi taxrirdagi Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi Qonun.
O‘zbekistonning tashqi aloqalarini ta’minlovchi davlat organlari tuzilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlis depo‘tatlari umumxalq tomonidan mukobillik va ko‘ppartiyaviylik asosida saylandi, mamlakat hukumati to‘zildi. Tashqi ishlar vazirligi faoliyatining yunalishlari va vazifalari tubdan o‘zgartirildi. Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi va tashqi iqtisodiy faoliyat milliy Banki to‘zildi. Tashqi savdo firmalarining ixtisoslashgan tarmoqlari tashkil qilindi, 260 dan ziyod chet el firmalari, banklari va kompaniyalarining vakolatxonalari ochildi.
28
II.BOB. XALQARO HUQUQNING BOSHQA SUBYEKTLARI 2.1. Xalqaro tashkilotlar – xalqaro huquq subyekti
Xalqaro tashkilotlar davlatlar o‘rtasidagi aloqani vujudga keltiruvchi asosiy tashkilotlardir. F.F Martens ta'kidlaganidek, "yuqori madaniyatli xalqlar o‘zlarini mustaqil qiyosiy tarzlarini saqlab qolishi uchun xalqaro aloqalarga muhtojdirlar". Boshqa davlatlarda harbiy texnika va san'at sohasidagi yutuqlar ortidan bormagan, hamda ushbu yutuqlardan foydalanmagan hukumat, o‘z davlatini zarur mudofaa vositalaridan benasib qoldiradi. Davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar yovvoyilik holatida bo‘lganida xalqaro aloqalar hech bir ma'no kasb etmasdi.
3
Eramizdan avvalgi VI asrlarda qadimgi Gretsiyada ilk domiy xalqaro birlashmalar tuzilgan edi. Bular shahar yoki jamoalar ittifoqi (masalan, Lakedemin yoki Simmakil Delossi) yoki qabila va shaharlarning diniy -siyosiy ittifoqlari edi (masalan, Delfin - Firmanillarning amfiktioniyasi). Ular kelajakdagi xalqaro tashkilotlarning namunasi bo‘lgan. F.F Martens asosli ta'kidlaganidek, ushbu ittifoqlar faqatgina diniy maqsadlarda tashkil etilgan bo‘lsalar-da lekin umuman davlatlar o‘rtasidagi aloqalarga o‘z ta'sirlarini ko‘rsatgan: O‘zga ijtimoiy faktorlar singari xalqlarni bir-birlariga yaqinlashtirib ularning yakkalikka bo‘lgan intilishlarini yumshatdi.
4
Xalqaro tashkilotlar rivojlanishida keyingi bosqich xalqaro iqtisodiy va bojxona birlashmalarning tashkil etilishi bo‘ldi. Bunday ittifoqlardan birinchisi, butun Shimoliy Germaniyani yovvoyilik holatidan chiqishiga sabab bo‘lgan Ganzey savdo ittifoqi-dir. XIX asr boshlarida German bojxona ittifoqi tuziladi. Ushbu ittifoqqa kirgan barcha davlatlar tovarlarni olib kirish, olib chiqish va tranzit qilishga doir va bir xil qonunlarga bo‘ysunishlari shart edi. Barcha bojxona yig‘imlari umumiy deb tan olinib, ittifoq a'zolari o‘rtasida aholi soniga qarab taqsimlangan. Xalqaro tashkilotlar huquqi bo‘yicha mutaxassislar fikricha, ilk hukumatlararo tashkilot bu 1831-yilda tashkil etilgan Reynda kema qatnovi bo‘yicha markaziy komissiya bo‘lib hisoblanadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Yer o‘lchovi bo‘yicha Xalqaro Ittifoq (1864-yil), Butunjahon Telegraf Ittifoqi (1865-yil ) Butunjahon Pochta Ittifoqi (1874-yil), Adabiy va Badiiy mulki himoyasi bo‘yicha Xalqaro Ittifoq (1886-yil), Temiryo‘l tovar aloqalari xalqaro Ittifoqi
3 Мартенс Ф.Ф.Современное международное право цивилизовнных народов Т.1 М., 1996 стр.163-164, 167. 4 O'sha joyda. 45-bet. 29
tashkil etildi. Ushbu barcha tashkilotlar o‘zlarining doimiy organlari a'zolari va qarorgohlariga ega bo‘lib, ularning vakolatlari o‘zlari ixitsoslashgan muammoni muhokamasi bilan chegaralangan edi. Birinchi jahon urushidan so‘ng davlatlar xalqaro xavfsizlik va xalqaro tinchlikni saqlash bo‘yicha xalqaro tashkilot tuzishga kirishdilar. 1919-yilda Millatlar Ligasi tashkil etilib, xalqaro tinchlikni saqlash va davlatlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish uning asosiy maqsadi hisoblanar edi. Millatlar Ligasi 1964-yil 18-aprelda o‘z faoliyatini tugatdi. Millatlar Ligasi e'tirof etganidek, har qanday urush "Ligani birday qiziqtiradi" va Liga tinchlikni saqlash uchun barcha chora-tadbirlarni qo‘llashi. Liganing xohlagan a'zosi talabi bilan Kengash chaqirilgan. Millatlar Ligasi a'zolari o‘rtasida nizo kelib chiqqan taqdirda, nizo Millatlar Ligasi tomonidan, hakamlik sudi yoki Kengash tomonidan ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan. Agarda Millatlar Ligasi a'zolaridan birortasi olgan majburiyatlarni buzgan holda urushni keltirib chiqarsa, qolgan barcha a'zolar u bilan barcha savdo va moliyaviy munosabatlarni uzish majburiyatiga ega edilar. Kengash esa mamlakatlar hukumatlariga, Liga majburiyatlariga hurmatni qo‘llab-quvvatlab turish uchun mo‘ljallangan u yoki bu hajmdagi harbiy kontinent yuborishni taklif etgan. Millatlar Ligasi Nizomi milliy qurol-yaroqlarni minimumga qadar cheklashni zarur deb tan olardi. Millatlar Ligasi Kengashiga, barcha mamlakatlar geografik o‘rni va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, qurol-yarog‘ cheklanishi bo‘yicha rejalar ishlab chiqish va tegishli mamlakatlar hukumatlariga taqdim etish taklif etilgan edi. Mutaxassislar fikricha, Millatlar Ligasi o‘zining asosiy vazifasini, ya'ni nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish bilan bog‘liq vazifasini bajara olmadi. U ikkinchi jahon urushini hamda Yaponiyaning Xitoyga, Italiyaning Efiopiyaga, Germaniyaning Avstriya va Chexoslavakiyaga, Italiyaning Ispaniyaga hujumlarining oldini ololmadi. Xalqaro tashkilotlar haqida gapirishdan oldin biz xalqaro tashkilotlar tushunchasini aniqlab olishimiz kerak. Xalqaro tashkilotlar bu-muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro shartnoma asosida tuzilgan, davlatlar a'zolarining huquq va majburiyatlariga ega bo‘lgan hamda xalqaro huquqqa binoan ta'sis etilgan davlatlarning umumlashmasidir. Bunda xalqaro tashkilot tushunchasini tashkil etuvchi quyidagi besh belgi: shartnomaga asoslanganlik, muayyan maqsadlarning mavjudligi, tashkiliy tuzum, mustaqil huquqlar va majburiyatlar, xalqaro huquqqa binoan ta'sis etilganlik to‘g‘risida gap yuritish mumkin.
30
Shartnomaga asoslanganlik shuni bildiradiki, xalqaro shartnomaning odatda ko‘p tomonlama ta'sis akti, xalqaro tashkilotning nizomi hisoblanadi. Lekin xalqaro shartnoma asosida emas, balki xalqaro tashkilot organining qarori asosida tashkil etilgan hollar ham yuz bergan. Bu BMTning savdo va rivojlanish (YUNKTAD), Birlashgan Millatlar Tashkilotining sanoatni rivojlantirish bo‘yicha (YUNIDO) o‘tkazilgan konferensiyalari tashkil etilishi bilan bog‘liq. Mazkur tashkilotlar Bosh Assambleyaning huquqiga binoan BMT Nizomining 22- moddasigi yordamchi organlar tuzish haqidagi qoidaga asosan tashkil etilgan edi. Shunga qaramay, YUNKTAD va YUNIDOni oddiy yordamchi organga kiritish mumkin emas. Bu organlar BMT tarkibida oddiy vazifani bajarmaydi, balki xalqaro tashkilotlar tizimiga ega bo‘lgan organlardir. Bosh Assambleyaning 2152-qarori (1966-yil 18-noyabri) to‘g‘ridan-to‘g‘ri rivojlantirish bo‘yicha tashkilot BMT Bosh Assmableyasi organi sifatida tuzildi va BMT doirasida muxtor tashkilot sifatida ish olib boradi. Aniq bir yo‘nalishdagi maqsadlarning mavjdudligi xalqaro tashkilot tushunchasini belgilashda muhim belgi hisoblanadi. Tashkilotning maqsadlari xalqaro tashkilotning to‘la huquqlilik xarakterini, uning tashkiliy tizimini, unga beriladigan huquqlarni belgilashda muhimdir. Tashkilotning mustaqil huquq va majburiyatlari unga a'zo bo‘lgan davlatlarning huquq va majburiyatlaridan farq qiladi. Xalqaro tashkilotlarning ta'sis hujjatlari uning nizomlarida belgilangan bo‘lib, ba'zi moddalar bevosita a'zo bo‘lgan davlatlarga, boshqa moddalari esa, xalqaro tashkilotning o‘ziga tegishlidir. Misol uchun BMT Nizomining 19-moddasida shunday qayd etilgan: "Tashkilotga pul badallarini to‘lash bo‘yicha qarzi bo‘lmagan tashkilot a'zosi, agar qarzining jami o‘tgan ikki yil uchun to‘lanishi kerak bo‘lgan badal miqdoriga teng bo‘lsa yoki oshib ketsa, Bosh Assambleyada ovoz berish huquqidan mahrum qilinadi." BMT Nizomining 21-moddasi esa aksincha bevosita tashkilotning o‘ziga tegishli: "Bosh Assambleya o‘zining ichki qoidalari va ish tartibini o‘zi belgilaydi. U har bir sessiyaga raisni o‘zi saylaydi". Xalqaro tashkilotning unga a'zo bo‘lgan davlatlar huquqlari va majburiyatlaridan farq qiluvchi mustaqil huquq va majburiyatlarga ega bo‘lish imkoniyati, birinchidan, o‘z huquqiga ega bo‘lgan yuridik shaxs sifatida shakllanadi, ikkinchidan, agar tashkilotlar xalqaro huquq subyektlari bilan bevosita aloqador bo‘lsa, xalqaro huquqning subyekti bo‘lib qoladi. Ularga asosan, bitimlar tuzish huquqi, imtiyoz va immunitetlarga bo‘lgan huquq, vakolatlikka bo‘lgan huquq, xalqaro huquqqa binoan xalqaro tashkilotning to‘la huquqlilik xususiyatini bildiradi. Bu tashkilotning Nizomi va faoliyatida xalqaro huquqning keng e'tirof etilgan prinsiplari va normalariga, avvalo, prinsipiga mos kelish zaruratini bildiradi.
31
Xalqaro tashkilotlarni turkumlash: tashkilotlarning huquqiy tabiati; tashkilot faoliyatini qo‘llash; tashkilot faoliyatining yo‘nalishi; xalqaro tashkilot a'zolari bo‘lgan davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati singari belgilari bo‘yicha o‘tkaziladi. Xalqaro davlatlararo universal tashkilotlarning maqsadlari va faoliyat mavzulari barcha davlatlar uchun manfaatli bo‘ladi. Chunonchi, BMTning maqsadi va faoliyat yo‘nalishi jahondagi barcha davlatlar uchun muayyan manfaatga daxldor va shu tufayli bu tashkilot uning Nizomini tan olgan barcha davlatlar uchun ochiq bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda BMTning xalqaro tashkilotlari tushunchasi keng tarqalgan, ular qatoriga BMT, 16 ta ixtisoslashgan tashkilot, atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik (MAGATE) BMTning xalqaro tashkilotlar tizimiga ega bo‘lgan yordamchi tashkilotlar, YUNKTAD, YUNIDO, BMT taraqqiyot rejasi PROON, shuningdek, BMTning atrof-muhitni himoya qilish bo‘yicha konferensiyasi YUNBP kiradi. Xalqaro tashkilotlar xalqaro tizimning tarkibiy qismidir. Va, tabiiyki, xalqaro tizimning rivojlanishi hal qiluvchi ta'sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy taraqqiyot qonunlari umumiy tarzda xalqaro tashkilotlar taraqqiyotini, ularning ijtimoiy va huquqiy tabiatini ham belgilab beradi. Turli ijtimoiy tuzumdagi davlatlar ishtirokidagi tashkilotlar jamiyat taraqqiyotining umumiy qonunlari, shuningdek turli ijtimoiy tuzumdagi rivojlanish qonunlarining to‘qnashuvi ta'siri ostida ish olib boradi. Bir ijtimoiy tuzumdagi davlatlar ishtirokidagi tashkilotlar esa, aksincha, shu ijtimoiy tuzum taraqqiyoti qonunlari ta'siri asosida harakat qiladi. Hozirgi zamon xalqaro tashkilotlarning yuridik tabiati, ya'ni asosiy yuridik tavsifi xalqaro huquqni rivojlantirishga hal qiluvchi ta'sir ko‘rsatayotgan o‘sha jamiyat taraqqiyoti qonunlariga ko‘ra belgilanadi. Xususan, uning ilmiy texnika taraqqiyoti, iqtisodiy hayoti va boshqa jihatlarining baynalmilallashuvi, suveren davlatlarning mavjudligi mustamlaka tuzumining yo‘q qilinishi natijasida xalqaro maydonda ko‘pdan-ko‘p yangi davlatlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Yuqoridagilarga asoslanib, hozirgi zamon xalqaro tashkilotlarni davlatlararo uyushma sifatida quyidagi asosiy yuridik belgilar bilan farqlash mumkin: 1. Ular qoida tariqasida davlatlar tomonidan xalqaro shartnoma tuzish yo‘li bilan tashkil etiladi va mana shu shartnomalar asosida ish olib boradi; 2. A'zo davlatlar o‘zlarining tashkilotdan chiqish huquqini saqlab qoladi; 3. Xalqaro tashkilotlarning eng muhim tamoyillaridan biri a'zo davlatlarning suveren tenglik tamoyilidir. Bu tamoyil xalqaro tashkilotlarning huquq doirasi, uning nizomi, ya'ni suveren davlatlar tomonidan tuzilgan erkin shartnoma bilan belgilanadi; tashkilotning a'zosi bo‘lgan har bir davlat muhokama qilish uchun takliflarni kiritishda, muhokamada ishtirok etishda teng huquqqa ega, tashkilotning organlariga teng huquq asosida vakil qilinadi; har bir davlat bitta ovozga ega bo‘ladi. 32
4. Turli ijtimoiy tuzumga mansub davlatlar ishtirokida tuzilgan xalqaro tashkilotlarda turli ijtimoiy tuzumdagi davlatlarning tinch-totuv yashash tamoyili hal qiluvchi rol, o‘ynaydi. Bu tamoyil umumiy xalqaro tashkilotlarga taalluqli darajada bu tashkilotlarga yangi a'zolar kabi qabul qilish chog‘ida tuzumning xilma-xilligi asosida kamsitishni taqiqlashni bildiradi; 5. Xalqaro tashkilotlarning qarorlari tavsiya xarakterida bo‘ladi. Faqat shu tashkilotlar faoliyatining ichki masalalari bo‘yicha qabul qilgan qarorlar ularning nizomiga binoan majburiylik xarakteriga ega; 6. Xalqaro tashkilotlar ularning nizomi asosida xalqaro huquqiy subyektlilikning muayyan hajmiga ega bo‘ladi. Xalqaro tashkilotlar odatda: oliy organ; ijarachi organ; ma'muriy organ; maxsus masalalar bo‘yicha qo‘mita va komissiyalarni o‘z ichiga oladi. Bir qator tashkilotlarda yuridik organlar tuzilishi ham ko‘zda tutiladi. BMT tizimi o‘z xususiyatiga ega, u asosiy va yordamchi organlarga bo‘linadi. Oliy (yalpi) organlar tarkibiga a'zo bo‘lgan davlatlarning hammasi kiradi. Umumiy xalqaro tashkilotlarda har bir davlat qoida tariqasida aholisining miqdori va iqtisodiy qudratidan qa'ti nazar bittadan ovozga ega bo‘ladi. Oliy organning huquqiy doirasiga tashkilot doirasining muhim masalarini, shu jumladan, ijrochi organlarni, bosh kotibni saylash. Tashkilot byudjetini tasdiqlash masalalarini ko‘rib chiqish kiradi. Ijrochi organ umumiy tashkilotlarda, tor tarkibdagi organ hisoblanadi. Davlatlar favqulodda holatlarda, shuningdek milliy savdo tashkilotlari, misol uchun, INMARSAT kengashida ularning a'zolari bo‘ladi. Bu organlarga saylovlar asosan ikki mezonga binoan amalga oshiriladi. Bular: odil jo‘g‘rofiy taqsimot mezoni va o‘ziga xos manfaatlar mezonidir. Bunda har bir mintaqadan ijarachi organga muayyan miqdordagi a'zolar saylanadi. A'zolarning oz-ko‘pligi mana shu mintaqaga kiruvchi davlatlar miqdori bilan tartibga solinadi. Har bir jo‘g‘rofiy mintaqa doirasida navbatma-navbat ijarachi organga saylanadigan davlatlar ajratiladi. Shunday qilib, oldin yoki keyin tashkilot a'zolari bo‘lgan hamma davlatlar muayyan jo‘g‘rofiy mintaqaga mansubligi orqali ijrochi organ tarkibiga saylanadi. Turli tashkilotlarda o‘ziga xos manfaatlar mezoni xilma-xil belgilanadi. Misol uchun, xalqaro dengiz kengashi tashkiloti (IMKO)da dengiz savdosida o‘z manfaatlari birinchi o‘rinda turadi yoki xalqaro kemachilik sohasida xizmat ko‘rsatishda katta o‘rin tutadi. Ma'muriy organlar-kotibiyatdir. Kotibiyat bosh kotib (direktor) tomonidan boshqariladi. Kotibiyat xodimlari uch turkumga: oliy ma'muriy mansabdor shaxslar, mutaxassislar sinfi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarga bo‘linadi. Bosh kotib oliy organ tomonidan 3-6 yilga qayta 33
saylanadi. Kotibiyatning boshqa xodimlari Bosh kotib tomonidan tayinlanadi. Ular o‘z vazifalarini tegishli haq hisobiga bajaradilar. Xodimlarni tashlash keng jo‘g‘rofiy asosda ularning malakasi hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Maxsus masalalar bo‘yicha qo‘mitalar va komissiyalar borasida to‘xtaladigan sifatida muvaqqat yoki doimiy qilib tuziladi. Ishtirokchilar tarkibi miqdori jihatidan ham xilma-xil bo‘ladi. Ba'zilarning a'zolari qilib davlatlar belgilanadi. Boshqalarning a'zolari alohida shaxslar tariqasida belgilanadi. Ba'zilari-cheklangan tarkibdagi organlar, boshqalarida esa tashkilot a'zolari bo‘lgan barcha davlatlar a'zo hisoblanadi. Xalqaro tashkilotlar davlatlar tomonidan aniq maqsadlar va vazifalarni bajarish uchun tuziladi. Buning uchun muayyan huquq doirasiga ega bo‘ladi, bu huquq doiralari Nizomda qayd etiladi. Tashkilotlarning faoliyati mazkur tashkilot huquq doirasiga binoan amalga oshirilsagina, to‘la huquqli bo‘ladi. Xalqaro tashkilotlarning huquq doirasi uning organlari huquq doirasida namoyon bo‘ladi. Xalqaro tashkilot bilan uning organlari huquq doirasidagi ikki jihatni farqlab olmoq lozim: tashkilot qaramog‘ida bo‘lgan masalalar doirasida belgilovchi mavzu bo‘yicha huquq doirasi va tashkilotning uning mavzu bo‘yicha huquq doirasiga kiruvchi masalalar bo‘yicha hujjatlarini belgilovchi huquq doirasidir. Xizmat qiladigan ta'sis xalqaro shartnoma xalqaro tashkilot huquq doirasining asosi hisoblanadi. Chunki tashkilot huquq doirasidagi har qanday o‘zgarish yoki uni organlar o‘rtasida qayta taqsimlash ta'sis hujjatida bu masala bo‘yicha shartnoma tartibida amalga oshiriladi. Tashkilot organlarining qarorlari odatda o‘zining majburiylik kuchiga qarab ikkiga bo‘linadi. Bular: majburiy kuchga ega bo‘lgan qaror va tavsiyalardir. Qarorlar tashkilotning ichki hayoti bilan aloqador masalalar bo‘yicha qabul qilinadi. Bu masalalar bajariladigan ish qoidalarini qarab chiqish, byudjetni tasdiqlash va a'zolar o‘rtasida xarajatlarni taqsimlash, tashkilotga a'zolar qabul qilish, a'zolikdan o‘chirish, tashkilot organlariga saylovlar va boshqalardir. Hamma xalqaro tashkilotlarda tashkiliy masalalar bo‘yicha a'zo bo‘lgan davlatlar uchun majburiydir. Tashkilot faoliyatining o‘zagiga taalluqli masalalar bo‘yicha qarorlarga kelganda ular qoida tariqasida tavsiyalar xarekteriga ega. Bu, albatta, Bosh Assambleyaning qarorlarining siyosiy va axloqiy kuchini inkor etmaydi. Xalqaro tashkilotlarning maqsad va vazifalari tushunchalarini farqlab olish lozim. Xalqaro tashkilotlarning maqsadlari xilma-xildir. BMT xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash uchun tuzilgan. IKAO xalqaro aviatsiya muammolarini o‘rganish, fuqaro aviatsiyasi uchun xalqaro normalar va qoidalar ishlab chiqish hamda xalqaro havo yo‘llarida uchishning xavfsizligini ta'minlash, jahon intellektual mulki tashkiloti (VOIS) avtorlik huquqini xalqaro 34
maydonda himoya qilish maqsadlarida ta'sis etilgan va boshqalar. Maqsadlardan kelib chiquvchi aniq vazifalar xalqaro tashkilotlar tomonidan muayyan xarakatalar orqali amalga oshiriladi. Mazkur xarakatalrning yig‘indisi xalqaro tashkilotlarning vazifasini tashkil etadi. Bular axborot, normativ, nazorat va amaliy vazifalardir. Axborot vazifasi xalqaro tashkilotlarning eng eski vazifalaridan biridir. U o‘z vazifasini ikki jihatdan amalga oshiradi: birinchidan, har bir tashkilot bevosita o‘zining tuzumi va faoliyatining asosiy yo‘nalishiga taalluqli hujjatlar turkumini e'lon qiladi, ikkinchidan, tashkilot maxsus hujjatlar, ma'ruzalar, ma'lumotlar, o‘zi shug‘ullanadigan masalalar bo‘yicha qisqacha bayonlar e'lon qiladi. Normativ vazifani ikki ma'noda: xalqaro tashkilotning xalqaro huquq normalarini yaratishda bevosita ishtiroki; xalqaro tashkilotning davlatlarning normativ jarayonida ishtiroki sifatida tushuntirish mumkin. Hozirgi vaqtda xalqaro tashkilotlarning davlatlarning normativ jarayonida ishtirok etishi keng tarqalgan. BMT tarkibidagi ko‘pgina hukumatlararo tashkilotlar mana shunday normativlik bilan shug‘ullanmoqda. Nazorat vazifasi keyingi davrda ayniqsa keng rivojlandi. Ko‘pdan-ko‘p xalqaro hujjatlar, nizomlar ko‘p tomonlama Konvensiyalar, Faktlar mavjud bo‘lib, ular mana shu hujjatlarda ifodalangan normalarni bajarishni turli shaklda nazorat qilishni, shuningdek, nazoratni amalga oshirish uchun maxsus organlar tuzishni ko‘zda tutdi. Amaliy ish vazifasi xalqaro tashkilotlar vazifasi orasida yangidir. U, avvalo, BMT va uning maxsus muassasalariga taalluqli. Unga: BMTning amaliy ish bo‘yicha vazifalari; BMTning xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash bo‘yicha operatsiyalari; BMT va uning ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan yosh rivojlanayotgan davlatlarga texnik yordam ko‘rsatish va boshqa ayrim masalalar kiradi. Xalqaro tashkilotlarning byudjeti a'zo bo‘lgan davlatlar badallari hisobiga to‘ldirib boriladi. Har bir tashkilot badallari byudjetga ajratish tartibini o‘zi belgilaydi. BMT badallari bo‘yicha qo‘mita uchta mezonni: 1. Aholi jon boshiga tushadigan mablag‘; 2. Jahon urushi tufayli mamlakat iqtisodiyotining ahvoli; 3. U yoki bu mamlakat tomonidan chet el valutasini sotib olish imkoniyatini belgilab beradi. Ularga binoan har bir davlat tashkilot byudjetiga badalning ma'lum foizini to‘lashi kerak. 35
Hozirgi vaqtda xalqaro tashkilotlar faoliyatining xarakterli xususiyatlaridan biri ularning byudjeti g‘oyat o‘sib borayotganligidadir. Misol uchun, 1946-yili BMT byudjeti 19 million dollarni tashkil etgan edi. 1988-1989-yillarda 986 million dollar miqdorida tasdiqlandi. 5
Xalqaro tashkilot- bu xalqaro huquq va xalqaro shartnoma asosida, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnikaviy sohalarda hamkorlikni amalga oshirish uchun tuzilgan davlatlar birlashmasi bo‘lib, uning uchun tegishli organlar tizimi davlatlar huquq va majburiyatlaridan kelib chiquvchi huquq va majburiyatlarga va hajmi hamda a'zo davlatlar tomonidan belgilangan avtonom xohish irodaga ega bo‘ladi. Har qanday xalqaro tashkilot kamida quydagi olti sifatga ega bo‘lishi kerak: Download 434.66 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|