Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti
Temir yetishmaslik kamqonligiga ega bo’lgan bemorlarning xaqiqiy
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
temir ionlarining inson va osimlik organizmidagi ahamiyati.
|
Temir yetishmaslik kamqonligiga ega bo’lgan bemorlarning xaqiqiy ovqatlanishi. Kamqonlikning yengil va og‘ir darajali turlariga ajratildi. Bemorlarning oddiy ovqatlanish jarayoni Rossiya Meditsina Akade-miyasining, ovqatlanish Instituti tavsiyanomalari asosida o‘tkazildi va o‘z ichiga yoz va kuz fasli, qish va baxor fasli jarayonida iste‘mol qilinadigan maxsulotlar va shunday holatda bir kunlik ovqat ratsionining kaloriyasini belgilash, taqsimlash va uning kimyoviy tarkibi kiradi.Temir tanqisligiga ega bo‘lgan har xil yoshdagi guruh odamlariga parxez-dieta tuzilayotganda qator omillarni hisobga olish lozim: kalsiy tuzlari, fosfatlar, fitatlar, tanin kislota va antatsitlar nogemni temir moddasini absorbsiyasini kamaytiradi. Shu bilan birga ovqatlanish jarayonida dietani o‘simlik maxsulotlari bilan to‘ldirish mumkin emas (sabzavot, mevalar), ovqat tolalari (kletchatka)ga boy maxsulotlarni iste‘mol qilishni cheklash lozim, askorbin kislotaga boy oziq ovqat maxsulotlariga yo‘l berish kerak. Oshqozon - ichak trakti kasalliklari temir moddasini absorbsiyasini pasaytiradi, bunday tanqislikda traktda uning qabul qilinishi kuchayadi. Sport va jismoniy harakat, mashqlar, professional jismoniy ish ham organizmni temirga bo‘lgan ehtiyojini oshiradi. Go‘sht va go‘sht maxsulotlari, jigar, baliq, parranda go‘shtidan temir samarali olinishi tufayli va shu bilan birga bu moddalarni o‘simlik maxsulotlaridan (non, don, sabzavotlar, dukkaklar) temirni absorbsiyasiga qo‘zg‘atuvchi, kuchaytiruvchi ta‘siriga ega bo‘lishi shuni tavsiya qiladiki, yetarli kaloriyali qimmatlikda bo‘lgan aralash holatidagi ovqatlanish, unda yuqorida aytilgan hayvonot maxsulotlari va optimal miqdordagi askorbin kislotasi bo‘lishi ko‘pchilik aholini orasida, shu bilan birga xavfli guruh odamlarida temir moddasini yetarli darajada organizmga tushib kirishiga yordam beradi. Ovqatdan temir moddani shimib olish undagi oqsil, yog‘ va uglevodlar nisbatiga bog‘liqdir. Oqsillar va uglevodlar qo‘zg‘atuvchi, yog‘lar esa sog‘lom odamlarni aralash yeydigan ovqatlaridan temirni absorbsiyasini kamaytirish xususiyatiga egadirlar.
24
Gemoglobin moddasini tutuvchi, saqlovchi qonli kolbasalarni ovqatda foydalanish diqqatga sazovordir. Kamqonlikni davolashda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: ♦ - temir preparatlarini ovqatni qabul qilish o‘rtasida buyuriladi, preparatni qabul qilinganda yoqmasa yoki yomon qabul qilinsa – ovqatlanishdan keyin; ♦ - preparatlarni o‘rta dozalarini qo‘llash lozim – ular yaxshi qabul qilinadi va salbiy reaksiyalarni chaqirmaydi. ♦ - temir preparatini askorbin kislota bilan birga qo‘llash(kunlik doza 0,2- 0.3grammni tashkil qiladi). ♦- ikki valentli temir saqlovchi preparatni ko‘proq ishlatish lozim, chunki ular oshqozon-ichak traktida uch valentli temirga qaraganda samarali so‘riladi. ♦ - qon quyishga o‘tish kerak emas, faqat og‘ir ko‘rsatmalar bo‘lganda (gemodinamika buzilishi sababli bemordan oxir holat, bosimi kuchli va surunkali to‘xtamay qon ketishi sababli pasayib ketishi, operatsiyaga tayyorlash).
Tarkibida temir boʻlgan dorilar (qaytarilgan temir, Temir laktak, Temir glitserofosfat, Temir (II) sulfat, Blo tabletkasi, ferramid, gemostimulin va boshqalar) temir yetishmaydigan kasalliklarda hamda quvvat dori sifatida ishlatiladi. Eng samarali va yengil qabul qilinadigan temir preparatlari quyidagilar: temir zakisini sulfati (0,3 temir sulfati, 60 mg temir), ferropleks (0,05 temir sulfati, 10 mg temir 0,03 g askorbin kislota bilan birga), konferon (0,25 temir sulfati – 30 mg temir yantar kislotani natriy tuzi bilan), temir laktati (0,5temir laktati, 100mt temir), gemostimulin (0,25 temir laktati, 50 mg temir askorbin kislota bilan gematogen va mis sulfati bilan): feramid (0,1 temirni nikotin kislotani amidi bilan birikma sifatida): ferrotseron (temirni 40 mt ortokarboksi – benzoil ferrotseronni natriy tuzi bilan). Blo tabletkalar ko‗p bo‗lmagan temirga (temir sulfatini 0,28 va temirni 5 mg) egadirlar, shuning uchun ularni qondagi gemoglobin konsentratsiyasi normallashgandan so‗ng ushlab turish uchun qo‗llash foydalidir. 25
Kamqonlikni davolashda ta‘siri uzoq muddatli temir preparatlari qo‗llaniladi: ferrogradument, feospan, fefol, ular 150 mt temir sulfatga ega, shulardan fefol ko‗pincha 0,5 mg, folat kislotasi bor. Ular ko‘pincha 1-2 marta buyuriladi, maxsus kapsulalarda bo‗lib mayda granulalardan iborat. Oxirgi yillarda tekshirishlar shuni ko‗rsatadiki, ushbu preparatlar temir sulfatini oddiy preparatlarga qaraganda gemoglobinni o‗stirish, ko‗paytirish kuchiga erishishda yutuqli xususiyatlarga ega emasdirlar. Biz temir tanqislik holatlarida vitaminlar V guruhini: (V 1 , V 2 , V
3 , V
6 , V
12 )
qo‗llash foydali degan fikrga qo‗shilmaymiz. Oxirgi vaqtdagi tekshirishlar bir qator gematologik ko‘rsatkichlar va gemoglobin konsentratsiyasini o‗sish tezligida faqat temir preparatlari yoki unga qo‗shib qo‗llanilayotgan vitaminlar, folat kislota, mis preparatlari bilan kombinatsiyasi bo‗yicha farq yo‘qligi tasdiqlandi.Temir zaxirasiga ega preparatlarini solishtirganda ma‘lum yutuqga tiklangan elementar temirni yuqori darajada tozalangan moddasi-uglerodli temir ega ekan. Ma‘lumki, hozirgi vaqtda temir tanqislik holatlarnni davolashda (kuniga 120 mg) ushbu pereparat ideal va yuqori effektlidir. Ushbu preparat juda kam toksik xususiyatga ega bo‗lib arzon va effektivdir.Ushbu temirni bo‗lakchalarini eriydigan, ionli shakllarga aylanishi oshqozonda nordon muhitda ro‘y beradi va a‘zoning sekretor va kislota hosil qilish funksiyasini pasayganida buziladi. Ma‘lumki, temir sulfatini eng ommaviy, keng qo‗llanilayotgan preparatlarda salbiy holatlar asosan oshqozon ichak traktida bo‗lib mijozlarni 10-15% ida uchraydi. Bundan boshqa ushbu dori vositalarini terapevtik dozada qo‗llashda oshqozonda uncha yuqori bo‗lmagan o‗rta o‗zgarishlar katta kontingentli odamlarni davolash tajribasi shuni ko‗rsatadiki, temir preparatlarini qo‘llashda yaqqol gematologik va shundagi ozgina kam holda klinik effektga mavjud hol ro‗y beradi. Davolash natijasida temir tanqisligining quyidagi belgilari kamayadi: umumiy holsizlik, tez charchash, mehnat qobiliyatini pasayishi, jismoniy og‗irlikda hansirash, tirnoqlarni tez sinishi, angulyar stomatit va disfagiya. Temir moddasini qo‗llash terapiyasi ta‘sirida boshqa klinik asoratlardan o‗zgarishlar kam belgilanadi
26
yoki yo‘q bo‗ladi. Sub‘ektiv yaxshilanish holatini 70% patsentlar bildirishdi. Temir tanqislik ob‘ektiv alomatlari davolashdan so‗ng tekshirilganlarni yarmisida yo‘qoldi, qolganlarda faqat sifatli o‗zgarishlar qoldi – simptomlarni klinik yaqqol holati keskin kamaydi.Temir yetishmaslik holatida ushbu preparatlar bilan davolash natijalarini yig‘indisi shuni ko‗rsatadiki, bemorlarni undan keyin umumiy holati yaxshilanishi, mexnat qobiliyatini ko‗rsatishi, kasallikni bir hil «sideropenik» simptomlarini kamayishi yoki yo‗qolishi izohlanadi. Uzoq muddatda davolash o‗tkazilsa ham to‗qimalardagi o‗zgarishlarni to‗la reparatsiyasi, ya‘ni to‗g‗rilashini kuzatilmasligi hujayrani nafas olishini buzilishiga olib keladigan boshqa moddalar borligini, ularning alohida ta‘siri borligi to‘g‘risidaga fikrlarni tasdiqlaydi. Albatta, temir tanqisligi va u bilan bog‗lik bo‗lgan to‗qima gipoksiyasi to‗qimalardagi murakkab metabolik o‗zgarishlarni mexanizmi bo‗lib xizmat qiladi, ularni keyinchalik rivojlanishi alohida, lekin hali to‗la o‗rganilmagan yo‗llar orqali vujudga keladi. Organizmga kirib kelayotgan oziq-ovqatlar xotin-qizlar va bolalar tanasiga kerak ehtiyojini qoplay ola olmaydi, shuning uchun ular har doim qo‗shimcha temir modda dozalariga muntazirlar. Shu sababli hozirgi davrgacha TTK ligi bilan kurash jarayonida katta xalqaro tajriba yig‗ilgan, uning asosiy yo‗nalishi bo‗lib oziq-ovqat mahsulotlarini temir moddasiga to‗yintirishdir. Temirni ikki turi oziq – ovqat taomlarda uchraydi, gemli va gemsiz temir, shu bilan birga ularning so‘rilishi har xil mexanizmga egadir. Gemli temir gemoglobin va mioglobin tarkibida bo‘lib ular go‘shtda, jigarda va baliqda bo‘ladi, ularni so‘rilishi gemsiz temirga qaraganda ancha yaxshidir. Gemli temirni go‘shtdan so‘rilishi o‘rta hisobda 25% tashkil qiladi. Unga qarama- qarshi bo‘lib gemsiz temir juda ham kam so‘riladi.Shu bilan birga ovqatga bog‘lik bo‘lgan temir organizmda temir holatida uchraydi. Yosh chaqaloqlarga beriladigan qo‘shimcha ovqat o‘z tarkibida go‘sht kamligi bilan ifodalanadi va shu bilan birga bu ovqatlar temir moddasiga boy emasdir. Gemsiz temirning so‘rilishi ancha past gemli temirga qaraganda va inson organizmini temir statusiga bog‘liqdir. Gemsiz 27
temir ushbu modda tanqisligiga ega bo‘lgan odamlarda ko‘p miqdorda so‘riladi, ehtiyoji to‘la bo‘lgan mijozlarda kam so‘riladi. Bundan tashqari gemsiz temirni so‘rilishi uni ichakda parchalanishiga bog‘liq, bu esa o‘z navbatida iste‘mol qilingan ovqat tarkibiga bog‘liq. Vitamin S esa temir so‘rilishini faoliyatini kuchaytiradigan modda bo‘lib xizmat qiladi, uni erishi 3 valentli Fe dan 2 valentli holatga olib keladi. Shuni aytib o‘tish kerakki temir statusini, ya‘ni holatini belgilaydigan aktivator va ingibitorlar kuchli omil deb hisoblanadi. Kamqonlikni juda katta sotsial zarar keltirishini inobatga olib BJSST tomonidan 2000 yilga kelib aholini ommaviy gemoglobin salomatlashtirish maqsadi qo‗yilgan edi (Baxramov S.M., 2000; Farmanqulov X.K., 2001; BJSST, 1974). Shu holatni hisobga olgan holda Ovrupa va Amerikada joylashgan ko‘p rivojlangan mamlakatlarda 60-80 yillarida aholini ommaviy gemoglobin sog‗lamlashtirish dasturi bajarildi, bu holat oziq ovqat mahsulotlarini temir moddasi bilan boyitish orqali ro‗yobga oshirildi. Bu dasturni amaliyotga qo‗llash kamqonlik sonini 5-10 marta kamaytirishga muvaffaq bo‗lindi va erishildi.Shu sababli bug‗doy unini temir moddasiga boyitish, ya‘ni fortifikatsiya qilish kamqonlikga qarshi kurashda asosiy omildir. Aholining asosiy qismi ovqatlanish jarayonida un mahsulotlarini ko‗p iste‘mol qiladi. Shunga asosan har bir mamlakat ovqatlanish dasturini bajarish, nazorat qilishda birinchi bo‗lib kamqonlikni oldini olish u bilan kurashishni ko‗zda tutadi. Yuqorida ko‗rsatilgan to‘ydirilgan oziq-ovqatlarga qarshi ko‗rsatmalar aniqlanmagan, shu bilan birga un aholi tomonidan har kuni ishlatiladi. Ushbu TTK ligini oldini olish chora-tadbirlar uzoq muddatga ega va shu sababli olinadigan natijalar ko‘p yillik kuzatishlarni taqozo qiladi. Unni fortifikatsiya qilinish qo‗shimcha moliyaviy harajatlarga muhtoj bo‗lmay, insonni o‗rgangan ratsionini buzilishiga olib kelmaydi.Temir moddasini unga qo‗shib uni to‘yintirish ushbu moddani tanqisligini oldini olishga olib keladi. Xuddi shunday holat yodlangan osh tuzini doimiy holda iste‘mol qilish yod etishmasligi va bo‗qoq kasalligini oldini olishga sababchi bo‗lishi kuzatiladi. 28
Xalqaro tajribalar shuni ko‗rsatdiki, uzoq muddatda (5-10 yil) temir moddasini to‘yingan, ya‘ni fortifikatsiya qilingan oziq-ovqatlarni iste‘mol qilish davrida kamqonlik nisbati sekin-asta pasayar ekan.Aholi shunday boyitilgan unni 30 kgini iste‘mol qilsa temir moddasini 30 mg miqdorini qabul qilishi bilan teng ekan. Shu bilan birga bir yilda kamqonlikni tarqalish nisbati 5-10 foizga kamayish ro‘y beradi. To‘ydirilgan, boyitilgan un mahsulotlarini o‗rtacha 250-300 gramm miqdori bir kunlik temir moddasini ehtiyojini to‗la qoplaydi. Ko‘p rivojlanayotgan mamlakatlarda qonuniy holda oziq-ovqat mahsulotlarini temir moddasi bilan boyitish qo‗llanilmoqda.Yana bir bor ko‘rsatish kerakki, uzoq vaqt davom etadigan temir tanqisligi kamqonligi jigarni funksional yetishmasligini gipoalbuminemiya, gipoprotrombiemiya va gipoglikemiya holatlari misolida o‘zini ko‘rsatish, fermentlarni (AST, ALT va aldolaza) faolini pasayishi bilan izohlanishi mumkin. Xatto temirga boy bo‘lgan ovqatni ushbu moddani chegaralangan so‘rilish mexanizmi bo‘lishi bo‘lsa ham (2,5-3mt/kuchiga) ovqatlanish jarayoni YATT va TTK yagona davolash usuli bo‘lib qola olmaydi. 29
Mavzuga doir mamlakatimiz va chet ellarda chop etilgan adabiyotlar, maqolalar, uslubiy qo‘llanmalar va internet ma‘lumotlari tanishib chiqildi va o‘rganilib tahlil qilindi. Turli aralashma va qotishmalar tarkibidagi temir ionini sifatiy va miqdoriy analiz qilish usullari va tartibi o‘rganildi. Fe 2+
va Fe 3+ ionlarining xususiy reaksiyalari bilan tanishib chiqildi va tahlil qilindi. Organizmdagi temir tutuvchi oqsillardan globin va uning turli getero birikmalari gemli va gemsiz oqsillar va boshqa temir porfirinli proteinlarda temirning vazifasi o‘rganildi. Temir moddasini tutuvchi dori vositalarining kimyoviy tarkibi va ularning ta‘sir doirasi o‘rganildi. Temir tanqisligini oldini olish va davolashda tabiiy maxsulotlarning samarasi yuqori ekanligi to‘g‘risida xulosalarga kelindi.
30
1. I.A. Karimov ―Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch‖ T.,Ma‘naviyat-2009 2. I.R. Asqarov,Sh. H. Abdullayev ― Kationlarni sifatiy analizi‖ 3. I.R.Asqarov , N.X.To‘xtaboyev,K.G‘.G‘opirov, ―Kimyo 9‖ T., ―O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi‖ DIN 2010 4. N.A. Parpiyev, A.G. Muftaxov, X.R. Rahimov ―Анорганик кимѐ ― T.,O‘zbekiston-2003 5. K.R. Rasulov ―Aна итик ким e‖ Toshkent- 2004. 6. M.S. Mirkomilova ―Aна итик ким e‖ Toshkent- O‘zbekiston-2003. 7. Ibragimov T.K., Abdullaev R.B., Azizova Sh.A. Temir yetishmaslik kamqonligi (tashxis va zamonaviy davolash) Urganch- 2007. 8. I.R Asqarov,K.G‘opirov ―Kimyo asoslari‖ Toshkent-2014. 9. О.С.Габриэ ьян,Г.Г.Лисова Химия 11 М., ―Дрофа‖ .2005 10. О.С.Габриэ ьян Химия 9 М., ―Дрофа‖ 2005. 11. О. С.Габриэ ьян Ф.Н Маскаев, C.Ю.Пономаров В.И Герянин Химия10 М., ―Дрофа‖ .2005 12. В.В Сорокин Е Г Зо тников ―Как ты знаеш химию?‖ M., ―Химия‖ 1987. 13. Yo.X. To‘raqulov ―Биохимия‖ T., O‘zbekiston-1996. 14. www.Google.uz
Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|