Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 

 

 

 

 

 

64 

 

 

I.9.Analitik kimyo sohasida maktab yaratgan olimlar 

I.9.1. Shukur Tolipovich Tolipov. 

         O’tgan  asrning  40-yillarida  O’zbekistonda  analitik  kimyo  ilmiy  maktabini 

yaratgan,  dunyoga  taniqli    olim.  Kimyo  fakultetida  O’rta  Osiyodagi  dastlabki 

analitik  kimyo  kafedrasini  tashkil  qilgan  va  uni  1933-1998  yillar  davomida 

boshqargan  olim  professor  V.A.Novikov  bo’lib,  u  O’zbekistonda  kimyo  fanining 

bu soxasidagi ilmiy ishlarini birinchi bo’lib yo’lga qo’ydi. Sungra analitik kimyo 

kafedrasini  52  yil  davomida  Qozog’iston  Fanlar  akademiyasining  akademigi, 

O’zbekistonda  hizmat  ko’rsatgan  fan  arbobi,  kimyo  fanlari  doktori,  professor 

Shukur Tolipovich Tolipov boshqarib, analitik kimyoning ustuvor yo’nalishlaridan 

biri  bo’lgan  «Elementlar  analitik  kimyosida  organik  reagentlarning  qo’llanilishi, 

optik  metodlarda  qo’llaniladigan  reagentlarni  immobillash,  modifikatsiyalangan 

ektrodlar  yaratish  xamda  ularni  atrof-muxit  ob’ektlari  anliziga  qo’llash»  bo’yicha 

yirik  ilmiy  maktabga  asos  soldi,  uni  butun  dunyo  kimyogarlariga  tanitdi.  U  shu 

kafedrada  talabalikdan  akdemiklik  darajasigacha  bo’lgan  mashaqqatli  va  faxrli 

yo’lni bosib o’tdi. 

Sh.Tolipov  o’z  ilmiy  faoliyatini  metallarning  ftoridlari  xossalarini 

o’rganishdan  boshladi  va  ilmiy  izlanishlar  asosida  ftoridlarni  kimyoviy  analizda 

qo’llash  buyicha  bir kator  nazariy  yondoshuvlarga  asos  soldi. Uning  raxbarligida 

ishlab  chiqilgan  ko’pgina  ilmiy  usullar  ishlab  chiqarish  amaliyotida  va  qishloq 

ho’jaligida  keng  qo’llanildi.  Akademik  olimning  shogirdlari  1940-1950  yillarda 

ftor  kimyosi  rivojiga  salmo1li  xissa  qo’shib,  analitik  kimyo  ilmiy  maktabining 

yangi tarmogi ftorometriyani sezilarli darajada boyitdi. 

         1970-1990  yillarda  akademik  SH.Tolipov  raxbarligida  oldin  sintez  qilingan 

azobirikmalarning  berilgan  xossali  ayrim  analoglarini  modellash  imkonini 

beruvchi  kvant-kimyoviy  xisoblashlar  amalga  oshirildi  va  shunday  birikmalar 

sintez  qilindi,  ularning  asosida  elementlarni  aniqlashning  yangi  metodlari  ishlab 

chikildi (SH.Tolipov, Ch.Ibraimov). 

 

65 

 

Metall ionlarining alkoloidlar va flavonoidlar bilan xosil kilgan turli ligandlar 

kompleks  birikmalari  ustida  ilmiy-tadqiqot  ishlari  olib  borildi.  Natijada  siyrak 

elementlarning  selektiv  ekstraksion-fotometrik  aniqlash  metodlari  ishlab  chiqilib, 

amaliyotga tadbiq etildi. Yana bir ilmiy yangilik turli tabiiy birikmalarning metall 

ionlari  xosil  qiladigan  kompleks  birikmalarini  aniqlashda  bo’ldi.  Bu  soxada 

Sh.Tolipov 

va 

uning 

shogirdlari 

R.X.Jiyanbaeva, 

I.P.Shesterova 

va 

E.E.Karibyanlar  ishlab  chikkan  gossipolni,  anabazinni,  paxikarpinni,  papaverinni 

va  boshka  tabiiy  birikmalarni  ekspress  aniqlash  metodlari  fanda  muxim 

axamiyatga 

ega 

bo’ldi. 

Shuningdek, 

turli 

elementlarning 

natriy 

dietilditiokarbaminati  va  boshqa  ko’pgina  organik  reagentlar  bilan  ekstraksion-

amperometrik  titrlash  metodlari  ishlab  chiqilishi  ilmiy  jixatdan  olim  ilmiy 

maktabining yutuqlaridan bo’ldi. 

Hozirgi  zamon  kimyosining  dolzarb  muammolarini  echishda  aloxida  o’rin 

tutadigan  lyuminessent  analiz  metodlari  xam  ilmiy  maktab  doirasida  keng 

qo’llanilib kelinmoqda.  Yana shuni xam  aytish  kerakki,  Sh.Tolipov va  dotsentlar 

Z.T.Maksimicheva, 

A.T. 

Toshxodjaev, 

L.E.Zelserlar 

tomonidan 

tabiiy 

geterotsiklik  birikmalar  va  ularning  sintetik  xosilalari  (anabazin  va  uning 

xosilalari,  flavonoidlar)  ko’plab  mikdordagi  fluoressent  indikatorlarning 

lyuminessent xosilalarining o’rganilishi xam kimyo fanida muxim axamiyatga ega 

bo’ldi.  Jumladan,  yangi  lyuminessent  reagentlarni  ilmiy  izlash,  ular 

molekulalarining  tuzilishi  bilan  nurlanish  imkoniyati    orasidagi  bog’lanish 

xaqidagi  nazariy  tushunchalarni  ishlab  chikish  imkonini  berdi.  Akademik  SH. 

Tolipov  keng  kamrovli  olimdir,  1950  yillardan  boshlab  uning  raxbarligida 

amperometriya va ayrim fizik-kimyoviy titrlash metodlari nazariyasi va amaliyogi 

soxasida xam ilmiy-tekshirish ishlari olib borildi (V.A.Xadeev, A.K.Jdanov). 

Metallarni kompleks son  bilan aniqlashning yanada qulay va sezgir titrlash 

metodlarini ishlab chiqish maqsadida tantaldan yasalgan aylanib turuvchi indikator 

elektrod  yoki  ikkita  platina  elektrodlarni  qo’llash  (biamperometriya)  bilan  ilmiy-

tekshirish  ishlarining  katta  kompleksi  amalga  oshirildi.  Bu  soxada  turli 

kationlarning  mikromikdorlarini  ekstraksion  titrlashda  amperometrik  titrlash  va 

 

66 

 

titrlashning oxirgi nuktasini biamperometrik aniqlash usulini qo’llash ishlari ulkan 

axamiyatga ega (V.A. Xadeev, A.K.Janov, A.M.Gevorgyan). 

Hozirgi  kunda  Sh.Tolipov  ilmiy  maktabini  uning  shogirdlari  professor 

A.M.Gevorgyan  (Elektrokimyoviy  analiz  metodlari),  dotsentlar  N.T.Turobov  va 

Z.A.  Smanovalar  (Optik  analiz  metodlari)  davom  ettirmoqdalar.  Keyingi  paytda 

mazkur  maktabning  faollari  «Eritmalarda  muvozanatni  o’rganish  va  elementlar 

xamda  biologik  faol  birikmalarni  aniqlashning  fizik-kimyoviy  metodlarini  ishlab 

chiqish va analitik maksadlarda foydalanish uchun organik reagentlar sintez qilish, 

kattik  elektrodlar  yaratish  va  ular  asosida  atrof-muxit  ob’ektlari  xamda  sanitariya 

soxalaridagi metallar va konserogenlarni selektiv va ekspress aniklash metodlarini 

ishlab chiqish» mavzusidagi ilmiy yo’nalishlar asosida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib 

bormoqdalar. 1995  yilda  ushbu  yo’nalishlar  bo’yicha  maxsus  ilmiy  gurux  tashkil 

etilib,  bu  ilmiy  gurux  Fan  va  texnika  qo’mitasining  ikki  marotaba  fundamental 

amaliy  tadqiqotlar  bo’yicha  davlat  grantini  yutishga  muvaffaq  bo’ldi  va  15  dan 

ortiq  zaxarli,  og’ir  metallar  va  ekotoksikantlarning  turli  ob’ektlardagi  qoldiq 

mikdorlarini  aniqlash  metodlari  ishlab  chiqildi.  Oxirgi  yillarda  ilmiy  maktabning 

davomchilari ko’mir pastali qattiq elektrodlar yaratish ustida izlanishlar olib borish 

asosida  og’ir,  zaxarli  metallarni  turli  ob’ektlarda  inversion-voltampermetrik 

aniqlash usullarini ishlab chiqib, amaliyotga tadbiq etishdi. 

Xozirgacha  Sh.Tolipov  ilmiy  maktabi  asosini  teshkil  etgan  analitik  kimyo 

kafedrasida  1300  dan  ortiq  ilmiy  maqola  vatezislar  ,6ta  o’quv  qo’llanma,  8ta 

monografiya  chop  etildi  va  20dan  ortiq  mualiflik  guvohnomasi  hamda  9tapatent 

olindi,4ta  doktorlik  va  90dan  ortiq  nomzodlik  disertatsiyalari  himoya  qilindi. 

[5,22,30]

 

67 

 

III XULOSA VA TAVSIYALAR 

 

1.  Mavzu bo’yicha adabiyotlar  tahlil etildi. 

2.  Kimyo  fani  tarixi  va  rivojlanish  davrlari    adabiyotlar  bo’yicha 

umumlashtirildi. 

3.  Kimyo  sanoati  va  uning  rivojlanishiga  hissa  qo’shgan  Markaziy  Osiyolik 

olimlar mehnatlari  tahlil etilib, shu kundagi kimyo sanoati rivojlanish istiqbollari 

aniqlandi. 

4.   Buyuk  kimyogar  olimlarning  ilmiy-pedagogik  faoliyatlari  ilmiy  manbaalar 

asosida tahlil etilib, umulashtirildi. 

5.  Kimyo  fani  amaliy  ahamiyatga  ega  bo’lgan,  mo’jizakor,  qiziqali 

fandir,shuning  uchun  kimyo  fanida  maktab  yaratgan  va  fanning  yuksalishiga  

katta  hissa  qo’shgan  olimlarni  buyuk  ishlarini    doimo  darlarda,  sinfdan  tashqari 

ishlarda,  kimyo  to’garaklarda  ko’pincha  kimyoviy  kechalar  uyushtirish  va 

o’tkazish orqali o’quvchilarga yetkazishimiz mumkun. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

68 

 

 

 

 

 

 

                                              

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni.  

Toshkent, 1997- yil, 29- avgust. 

2. I.A.Karimov “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” 

Toshkent, 1988, 63b. 

3. 2004-2009-yillarda “Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi 

to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi  Prezidentining farmoni. Toshkent, 21-

may,2004-yil. PF-3431. 

4. I.A.Karimov “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yilning 

asosiy yakunlari va 2010-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 

eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisdagi ma’ruzasi”. 29-

yanvar,  2010-yil. “Xalq so’zi” gazetasi, 30-yanvar, Toshkent, 2010. 

5.  B.Umarov, T.N.Niyazxonov "Kimyo tarixi" Toshkent, "Nazro'z" 015. 

6.С.М.Туробжоиов, К,.Ахмеров, П.Исматуллаев "Кимёгар академиклар", 

Тошкеит, "Иктисод - Молия"2006. 

5.  IbrohimjonAsqarov  .  “O’zbekstonkimyogarolimlari”    “Fanvatexnalogiya” 

Toshkent,2014 

6.  O'zbekiston  kimyosi  tarixidan.  Maktabda  kimyo  jurnali,  №  4.  2009,  Toshkent, 

32-b. Milliy ensiklopediya. 

7.  "O'zbekistonda  kimyo  sanoati  istiqbollari"  "XXI  asr  texnologiyalari"  ilmiy- 

texnikaviy jurnal. № 4(5), 2011 yil, Toshkent, 32-b. 

8. M.Yo'ldasheva  "O'zbekiston  oily  va  o'rta  maxsus  ta'lim  tizimining shakllanishi 

XX asr, 20 yillar" , "Xalq ta'limi" jurnali, Toshkent № , 2002, 128-b. 

 

69 

 

9.  Ibrohim Asqarov, Kamoliddin G'opirov, Shahobiddin Qirg'izov, "Kimyoviy 

bilimlar sarchashmasi" Toshkent, "O'zbekiston", 2013. 

10.N.Parpiyev, X.Rahimov, A.Muftaxov "Anorganikkimyonazariyasoslari", 

"O'zbekiston", Toshkent, 2000 yil, 478-b. 

11.. 11. Омонов Ҳ.Т. Кимёвий тафаккурнинг генезиси ва тарихий тараққиёти. 

–Тошкент: Ўзбекистон зиёлиларининг илмий-маърифий уюшмаси. -1993.  24 

б. 

12. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar.- Toshkent.-  Fan. – 1968. 

      5-20 betlar. 

13.  www.shosh.uz 

14.  library.ziyonet.uz.>book 

15.  shosh.uz>category>allomalar-uz. 

16.    S.  Hoshimova  "Abu  Bakr  Muhammad  ibn  Zakariyo  Ar-Roziy".  Maktabda 

kimyo jurnali № 6, 2009, Toshkent, 32 b. 

17. 

С.Тешабоев,  С.Урмоиов,  М.Рахматова,  Ш.Абдуллаев  "Фаргоиа 

водийсииииг кимё тарихига бир иазар" (Академик О.Содиковга багишлаигаи 

ИИИ-

РесиубликаБиооргаииккимёмуаммоларигабагишлаиконференцияматериаллар

и). Илмийахборотлар № 2, 2001, Намаигаи, 2-6. 

18.  Ismoilov,  М.  Nishonov  "Ustozlar  xotirasi  abadiydur"  ("Kimyo  ta'limi 

samaradorligini  oshirish  omillari"  mavzusidagi  Respublika  ilmiy  -  amaliy 

anjumanning materiallari) Farg'ona, 2011, 281-b. 

19.  Sh.  Abdullayev,  Q.  Karimov,  N.  Qo'qonova,  "O'zbekiston  kimyogarlari", 

Namangan, 2007, 48 b. 

21. М. Asqarov "O'zbekiston kimyosining istiqbollari",Toshkent,"Fan",1985, 40-b. 

22. Q. Axmerov "O'zbekiston kimyogarlari", Toshkent, "Fan", 1973, 88-b. 

23. Z. Tillabayev "O'zbek fanini dunyoga tanitgan olim", "XXI asr texnologiyalari" 

ilmiy-texnikaviy jurnal, № 4(5), 2011, 32-b. 

24.  K.  Ahmerov  "O'zbekiston  kimyogarlarining  muvaffaqiyati",  Toshkent,  "Fan", 

1987. 

 

70 

 

25.    Abdusamatov  A.,  Mirzayev  R.,  Ziyayev  R.  Organik  kimyo.  T.:    O‘qituvchi  

2004 .  5 -7  b. 

26.  Asqarov  I.R. ,  Axmerov Q. M.  Mo‘jizakor  olimlar.   T. O‘zbekiston, 1970. 

40 – b.   

27.  I.  Asqarov,  N.  To'xtaboyev,  K.  G'opirov,  "7-sinf  kimyo  darsligi"  ,  Toshkent, 

2009, 158-b. 

26.  X.  Omonov  "Kimyoviy  eksperimentning  ta'lim  tizimidagi  o'rni",  uzluksiz 

ta'lim jurnali, № 5, 2004, 42-45- betlar. 

27.Yu.Amirjonova  “Ta’lim  tizimida  yangi  pedagogik  texnologiyalarning 

samaradorligini ta’minlash omillari”, uzluksiz ta’lim jurnali, № 2, 2002, 112-b. 

28.  M.Nishonov,  Sh.Mamajonov,  V.Xo’jayev  “Kimyo  o’qitish  metodikasi”, 

Toshkent, “O’qituvchi”, 2002, 112-b. 

29. http://ziyonet.uz/uz 

30. https://ru.wikipedia.org