Zamonaviy sharoitda davlat byudjeti xarajatlari tizimi Reja

2. Davlat byudjeti xarajatlarining amaldagi holatini tahlili
Davlat byudjetining mamlakat ijtimoiy hayotidagi ahamiyatini ham alohida ta’kidlash lozim, bu boradagi byudjet siyosati ijtimoiy ahvolni barqarorlashtirish uchun kuchli muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosatni olib borish, aholining turmush darajasini muttasil oshirishga qaratilgan.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadli yo’nalishlaridan biri – aholining yuksak turmush darajasini ta’minlashdan iborat. Aholining turmush darajasi uning hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi orqali namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar; hayot kechirishning sanitargigiena jihatidan sharoitlari; oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish darajasi; turar joy sharoitlari; ma’lumot va madaniyat; mehnat qilish va bandlik sharoitlari;
aholining daromadlari va xarajatlari; hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari; transport vositalari; dam olishni tashkil etish; ijtimoiy ta’minot.
Har yili byudjetning salmoqli qismi ijtimoiy madaniy tadbirlarni moliyalashtirishga va aholini ijtimoiy himoya qilishga safarbar etiladi. Bu mablag’lar davlatga:
-xalq ta’limi sohalarini rivojlantirish;
-fan va madaniyatni rivojlantirish
-aholining tibbiyot xizmatlariga bo’lgan minimal ehtiyojlarini qondirish;
-aholini ijtimoiy jihatdan muhofaza qilish;
-ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish imkonini beradi.
2021-yilda Davlat byudjetining ijrosi karantin cheklovlari yumshatilgani, global qiymat zanjirlari tiklangani va jahon savdosi o‘sishi natijasida milliy iqtisodiyotning bosqichma-bosqich tiklanishi sharoitida amalga oshirildi. Ayrim tarmoqlarda iqtisodiy faollikning jadal tiklanishi natijasida milliy iqtisodiyotning o‘sishi 7,4 foizni tashkil etdi.
2021-yilda Davlat budjeti daromadlari prognoz ko‘rsatkichlaridan oshib ketdi va 2020-yilga nisbatan o‘sdi. Jahon bozorida qimmatbaho metallar narxining yuqoriligi saqlanib qolayotgani, karantin cheklovlarining yumshatilgani, shuningdek, soliq ma’muriyati va nazoratining yangi vositalaridan foydalanish byudjet daromadlari o‘sishining asosiy omillari bo‘ldi.
2021-yilda Davlat byudjeti xarajatlari ham tasdiqlangan parametrlardan ortig‘i bilan bajarildi. Qo'shimcha xarajatlarning asosiy qismini aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash, shuningdek, iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari tashkil etadi.
5,1 foizga o'sishi prognozi asosida shakllantirildi . Iqtisodiy faollikning bosqichma-bosqich tiklanishi natijasida 2021 yilda yalpi ichki mahsulot o‘sishi 7,4 foizga yetdi . Joriy narxlarda yalpi ichki mahsulot hajmi 734,6 trillion so‘mni tashkil etdi. , yoki 69,2 mlrd. AQSH dollarini (2021 yildagi rasmiy kurs AQSH dollariga nisbatan oʻrtacha 10 610,0 soʻmni tashkil etgan).

2021-yilda iqtisodiy o‘sishning tezlashishi iqtisodiy faollikning tiklanishi va karantin cheklovlari yumshatilgani sababli iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan bog‘liq.

2021-yil uchun 5,8 foiz darajasida prognoz qilingan sanoatning o‘sish sur’ati yil yakuniga ko‘ra 8,7 foizni tashkil etdi. Ushbu sohadagi ijobiy dinamika, asosan, tog'-kon va karer qazib olish va ishlab chiqarish sanoatining o'sishi bilan bog'liq.
2021-yil yakuni bo‘yicha qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligidagi o‘sish sur’ati asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishning o‘sishi hisobiga 4,0 foizni (prognozga nisbatan 3,5 foiz) tashkil etdi.
2021-yilda qurilish ishlari hajmi 6,8 foizga oshdi, bu yil boshidagi prognozga (6,5 foiz) deyarli mos keladi.
2021-yilda iqtisodiy faollikning eng yuqori tiklanish ko‘rsatkichlariga xizmat ko‘rsatish sohasida erishildi, bu esa 9,2% o‘sish sur’atini ko‘rsatdi. Bu boradagi ijobiy dinamika, asosan, savdo xizmatlari, joylashtirish va umumiy ovqatlanish, tashish va saqlash, shuningdek, axborot-kommunikatsiya ko‘lamining o‘sishi hisobiga ta’minlanmoqda.
2021-yil yakuni bo‘yicha YaIMning tarmoq tarkibi sezilarli darajada o‘zgarmadi.

2021-yilning yanvar-dekabr oylarida iste’mol narxlari indeksi 10 foizni tashkil etdi va prognoz ko‘rsatkichidan (9-10 foiz) oshmadi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda oziq-ovqat mahsulotlari narxi o‘rtacha 13,0 foizga, nooziq-ovqat mahsulotlari 7,8 foizga, xizmatlar 7,7 foizga qimmatlashdi.

2021 yilda tashqi iqtisodiy faollikning tiklanishi global qiymat zanjirlarining qayta tiklanishi va global savdo hajmining oshishi bilan amalga oshirildi. 2020-yilda eksport hajmi kamayganidan so‘ng, 2021-yilda oltindan tashqari barcha tovar va xizmatlar guruhlarida o‘sish kuzatildi. Shu bilan birga, 2021 yilda eksportning umumiy hajmi inqirozdan oldingi darajaga qaytmadi. Tovar va xizmatlar importi 20,4 foizga o‘sdi va inqirozgacha bo‘lgan ko‘rsatkichdan oshdi.


2021-yil yakuni bo‘yicha Davlat byudjeti daromadlari 164 799,4 milliard so‘mni tashkil etdi. , prognoz ko‘rsatkichlari ortig‘i bilan bajarilishi – 17 111,2 mlrd.so‘m. , yoki 111,5%. 2020 yilga nisbatan tushumlar 31 861,3 mlrd.

2021-yilda byudjet daromadlarining prognoz ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘sishining asosiy omillari quyidagilar bo‘ldi: qimmatbaho metallarga jahon narxlarining yuqoriligining davom etishi, karantin cheklovlarining yumshatilgani, soliq nazorati va ma’muriyatchiligining yangi vositalarining joriy etilishi.



2021-yilda Davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ridan-to‘g‘ri (35,8 foiz) va egri soliqlar (34,2 foiz) nisbati saqlanib qoldi, resurslardan foydalanganlik uchun soliqlar va mol-mulk solig‘i 14 foizni, boshqa daromadlar esa jami daromadlarga nisbatan 16 foizni tashkil etdi.

ASOSIY MANBALAR BO'YICHA 2021 YIL BUDJET DAROMADLARI
To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar bo‘yicha 58 930,3 mlrd. Davlat budjetiga tushumlar 13723,5 mlrd.so‘m yoki 2020-yilga nisbatan 30 foizga ko‘pdir.
Soliqlar kontekstida daromad.
Daromad solig'i - 38 363,3 mlrd.so'm. , shundan 25 716,5 mlrd. soʻmi yoki 67 foizi oltin va mis qazib olish korxonalari hissasiga toʻgʻri keldi. Daromad solig‘i bo‘yicha tushumlar o‘tgan yilga nisbatan 3776 milliard so‘mga yoki 24,9 foizga oshgan.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – 18917,7 mlrd.so‘m. shu jumladan, ish beruvchilar tasarrufidagilar – 17 484,8 mlrd. Ushbu soliqdan tushumlarning o‘tgan yilga nisbatan o‘sishi 9651,1 milliard so‘mni tashkil etdi. yoki 33,6%.
Oborot solig'i - 1649,4 mlrd.so'm. , o‘tgan yilga nisbatan daromadlar 295,5 mlrd.so‘mga oshgan. (+ 21,8%).
Egri soliqlar bo‘yicha 56 290,4 mlrd. Davlat byudjetiga 9862,1 mlrd.so'm yoki o'tgan yilga nisbatan 21,2 foizga ko'p.
Soliqlar kontekstida daromad.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i – 38 439 mlrd.so‘m, bu esa 7261,6 mlrd. yoki o'tgan yilga nisbatan 23,3% ga ko'p. Bojxona organlari tomonidan undiriladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i 38,2 foizga, soliq organlari tomonidan undirilgani – 24,8 foizga oshdi.
Daromadlarning o‘sishi soliq solinadigan bazani kengaytirish (soliq imtiyozlarini bekor qilish), 2020 yilda amalda bo‘lgan karantin cheklovlarini yumshatish sharoitida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash hamda soliq va bojxona ma’muriyatchiligini takomillashtirish hisobiga ta’minlandi.
Budjetga qo‘shilgan qiymat solig‘i tushumlarining to‘liqligini ta’minlash bilan bir qatorda, hisobga olingan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasining hisoblangan soliq summasidan oshib ketishi natijasida hosil bo‘lgan soliqni qaytarish tartibi takomillashtirildi.

QQS tushumlarini tahlil qilishda xalqaro moliya institutlari QQSni undirish samaradorligini tavsiflovchi QQS samaradorligi koeffitsientini (QQS tushumi YaIM/QQS stavkasida) qo‘llaydi. Bu nisbat turli mamlakatlarda turli soliq stavkalari va soliqlarni qaytarish tartib-qoidalarini qo‘llashini hisobga olib, mamlakatlarni solishtirish imkonini beradi. QQSsiz aylanma va pasaytirilgan stavkalar tufayli OECD mamlakatlari uchun o'rtacha 60% atrofida.
Aksiz solig'i - 13 086,5 mlrd. ni tashkil etdi, bu 2020 yilga nisbatan 1389,2 mlrd.so‘m yoki 111,9 foizga ko‘pdir.
Daromadning o‘sishi, asosan, 2021-yilning fevral va oktyabr oylarida stavkalarni o‘rtacha 15 foizga (alkogolli ichimliklar, pivo, tamaki mahsulotlari, neft mahsulotlari bo‘yicha) indeksatsiyasi hisobiga sodir bo‘ldi. Shu bilan birga, stavkalar indeksatsiyasiga qaramay, alkogolli mahsulotlar bo‘yicha aksiz solig‘i tushumlari 2020 yil darajasida saqlanib qoldi.
2021-yilda bojxona organlari tomonidan 307,7 milliard so‘mlik aksiz solig‘i undirildi, bu 2020-yilga nisbatan 2,5 barobardan ko‘proq kamdir. Bu nima bilan bog'liq?
Aksiz soligʻi bekor qilingandan soʻng ayrim turdagi tovarlarning rasmiy importi sezilarli darajada oshdi, masalan, kolbasa mahsulotlari importi 2021-yilda 2020-yilga nisbatan qariyb 4 barobarga oshdi.
Bojxona to‘lovlari tushumlari – 4764,9 mlrd.so‘m. , 2020 yilga nisbatan 1 211,2 mlrd. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 3-apreldagi “Koronavirus pandemiyasi
davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5978-son Farmoni bilan bojxona to‘lovlarining nol stavkasini qo‘llash muddati O‘zbekiston Respublikasi hududiga 20 turdagi tovarlarni olib kirish
2021-yil 31-dekabrgacha uzaytirildi. Natijada 2021-yilda nafaqalar miqdori 480,0 mlrd.so‘mni tashkil etdi.
Resurs soliqlari va mol-mulk solig'i - 23 036,4 mlrd. ni tashkil etdi, bu 1 779,4 mlrd. 2020 yilga nisbatan ko'proq.
Resurs solig‘i bo‘yicha tushumlarning asosiy ulushi (15 803 mlrd. so‘m yoki 68,6 foiz) yer qa’ridan foydalanganlik solig‘iga to‘g‘ri keladi, uning asosiy qismi (74 foiz) oltin qazib oluvchi davlat korxonalari hissasiga to‘g‘ri keladi.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq - 684 mlrd. Ushbu soliqdan tushumlar o‘tgan yilga nisbatan 205,2 milliard so‘mga yoki 43 foizga oshgan.
2021-yilda soliq solish ob’ektlari va (yoki) soliq stavkalari bo‘yicha bir-biridan farq qiluvchi bir nechta faoliyat turlarini amalga oshiruvchi soliq to‘lovchilar uchun yangi tartib joriy etildi. Soliq to'lovchilar faoliyat turlari bo'yicha alohida hisob yuritishi va tegishli stavkalarda soliq to'lashi shart. Ilgari soliq stavkalari soliq to‘lovchining toifasiga qarab belgilanib, turli maqsadlarda/faoliyatlarda foydalanilgan suv hajmi hisobga olinmas edi.

2021-yilda Davlat byudjeti xarajatlarining 48,9 foizini ijtimoiy soha xarajatlari tashkil etib, 92 013,6 milliard so‘m bajarildi. so'mlik tasdiqlangan parametrlar bilan 86 624,4 mlrd. Ijtimoiy xarajatlar tarkibidagi salmoqli mablag'lar ta'lim sohasiga yo'naltirildi va yo'naltirilmoqda.
2021-yilda maktabgacha ta’limga sarflangan mablag‘lar 7985,0 mlrd.so‘mni tashkil etdi. so'mlik tasdiqlangan parametrlar bilan 6 460,7 mlrd. Xarajatlarning ko'payishi ish haqining oshishi va Prezident topshiriqlarining bajarilishi bilan bog'liq va O‘zbekiston Respublikasi hukumati tarmoqni kengaytirish va mustahkamlash maktabgacha ta'lim muassasasining moddiy-texnik bazasi. 2021-yilda rekonstruksiya va kapital ta’mirlash xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan arzonlashgan holda yangi bolalar bog‘chalari qurilishiga ko‘proq mablag‘ yo‘naltirildi.
2021-yilda o‘rta umumiy ta’limga Davlat byudjetining xarajatlari 2020-yilga nisbatan 24,6 foizga oshib, 27247,7 milliard so‘mni tashkil etdi. so'mlik tasdiqlangan parametrlar bilan 23 799,9 mlrd. Xarajatlar, asosan, ish haqining oshishi hisobiga tasdiqlangan parametrlardan oshib ketdi.
Davlat sektorining boshqa tarmoqlarida bo‘lgani kabi bajarilgan xarajatlarning tasdiqlangan ko‘rsatkichlardan oshib ketishi ham ish haqining oshishi bilan bog‘liq. Koronavirus infeksiyasiga qarshi kurashish chora-tadbirlarini moliyalashtirishga qoʻshimcha mablagʻlar (1,3 trillion soʻm) ajratilishi 2021-yilda xarajatlar oʻsishining yana bir omili boʻldi.
2021-yilda Davlat byudjetining fanga ajratilgan xarajatlari 2020-yilga nisbatan 31,2 foizga oshib, 1081,1 milliard so‘mni tashkil etdi. Xarajatlarning oshishi koronavirus pandemiyasi sabab boʻlgan cheklovlar yumshatilgani munosabati bilan ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyati toʻliq tiklangani va davlat ilmiy dasturlari sonining koʻpayishi bilan bogʻliq.
2021-yilda sportga 1544,8 milliard so‘m yo‘naltirildi. ni tashkil etdi yoki o‘tgan yilga nisbatan 51,4 foizga ko‘p. Xarajatlar asosan Olimpiya va Paralimpiya oʻyinlariga tayyorgarlik koʻrish hamda piyoda, yugurish, yopiq futbol, velosport, badminton, stritbol va “ Work out ” kabi sport turlarini ommalashtirish va rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish uchun qoʻshimcha mablagʻlar ajratish hisobiga oshgan. (ko'cha fitness).
2021-yilda ijtimoiy xarajatlar ijrosi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 11-avgustdagi “Kam aholiga moddiy yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6277-son qarorida nazarda tutilgan ijtimoiy himoya tizimidagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda amalga oshirildi. -ta'minlangan oilalar va yanada kengaytirish qashshoqlikka qarshi kurash ko'lami. Innovatsiyalar natijasida aholini ijtimoiy muhofaza qilishga 10880,0 mlrd.so‘m sarflandi. ni tashkil etdi, bu 2020 yilga nisbatan 32,8 foizga yoki 2689,3 mlrd.so‘mga ko‘pdir.