Zaxiriddin muxammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

I BOB. HOZIRGI ZAMON TILSHUNOSLIGIDA SO’Z TURKUMLARI 

NAZARIYASI 

1.1   Hozirgi zamon tilshunosligida so’z turkumlari nazariyasi va ot so’z 

turkumi masalasi 

 

       Har  bir  tilda  minglab  leksemalar  mavjud.  Ularni  tushintirayotganda  alohida 

holda tasvirlash yoki guruhlab fikr bildirish mumkin. Tilshunoslar bu ikki usuldan 

ham  foydalanishni  tavsiya  etadilar.  Lug’atlar  odatda  individual  leksemalarni 

o’rganadi.  Grammatika  kitoblari  esa  asosan  so’z  turkumlari  deb  ataluvchi 

leksemalar sinfini o’rganadi. 

   Ingliz  tilida  so`zlar  anglatadigan  leksik-grammatik  ma`nolari,  morfologik  

xususiyatlari,  boshqa  so`zlar  bilan  o`zaro  sintaktik  aloqaga  kirisha  olish  –

olmasligiga ko`ra ma`lum so`z turkumlariga bo`linadi. Ular o`z navbatida mustaqil 

so`z turkumlari (notional parts of speech) va yordamchi so`z turkumlariga (structural 

parts of speech) bo`linadi.  

         Mustaqil lug`aviy atash ma`nosiga ega bo`lgan, gapda ma`lum bir gap bo`lagi 

vazifasida qo`llana oladigan, maxsus so`roqlarga javob bo`ladigan so`z turkumlari 

mustaqil so`z turkumlari deb ataladi. Ingliz tilida mustaqil so`z turkumlari sirasiga 

quyidagi so`z turkumlari mansub: 

1)  Ot (noun) 

2)  Sifat (adjective) 

3)  Son (numeral) 

4)  Olmosh (pronoun) 

5)  Ravish (adverb) 

6)  Fe`l (verb) 

7)  Holat kategoriyasi (stative or adlinks) 

8)  Modal so`zlar (modal words) 

9)  Undov so`zlar (interjection) 

       Mustaqil lug`aviy atash ma`nosiga ega bo`lmagan, gap bo`laklari va qo`shma 

gap tarkibidagi sodda gaplarni o`zaro bog`lab yoki ularga qo`shimcha ma`no yuklab 

---

8 

 

keluvchi so`z turkumlari yordamchi so`z turkumlari deb yuritiladi. Ular gapda faqat 

grammatik ma`no ifodalab, faqatgina grammatik vazifa bajarib kelishadi. 

         1) Predlog (preposition)  

         2) Bog`lovchi ( conjunction) 

         3) Ko`makchi (partical) 

         4) Artikl (article) 

Haymovich  S,  Rogovskaya  B  lar  o’zlarining  “Теоритическая  грамматика 

английского языка” kitobida quyidagi turdagi so’z turkumlari borligini ta’kidlaydi: 

1. Nouns 

2.  Adjectives 

3. Pronouns 

4. Numerals 

5. Verbs 

6. Adverbs 

7. Adlinks (the category 

of state) 

8. Modal words (modals) 

9. Prepositions 

10.Conjunctions 

11. Particles 

12. Interjections 

13. Articles 

14. 

Response 

words 

(yes, 

no) 

[8.18]

 

 

         

 “ Predmetni anglatgan so`z turkumi ot deb ataladi. Grammatikada predmet deb Bu 

kim? (who is this ?), Bu nima ? ( what is this ?)   savollariga javob bo`luvchi barcha 

so`zlarga aytiladi.      

 Masalan:    - Bu kim? – Who is this ? – bola (a boy ), qiz bola (a girl) 

                    Bu nima?- What is this ?- kitob (a book),  ish ( work).  

O`zbek  tilida  ham  ot  mustaqil  so`z  turkumi  bo`lib,  shaxs,  predmet,  hodisa,  joy 

nomini anglatadi.  

-  odam, o`quvchi, ishchi so`zi shaxsni;  

-  maysa, kitob, ildiz, bulut so`zlari predmetni; 

-   yolg`on,  baxs,  kengash,  inversiya,  gurung,  istilo,  raqobat,  qo`zg`olon,  surgun, 

urush, janjal, to`fon, bayram so`zlari hodisani; 

-   qishloq, shahar, ovul so`zlari joy nomlarini bildiradi [8.169] 

          Ingliz tilida otlar quyidagi morfologik xususiyatlarga ega: 

---

9 

 

1.Sanaladigan otlar ikki son ko`rsatkichiga ega : birlik (singular) va ko`plik (plural). 

Masalan: birlikda -  qiz (a girl ), ko`plikda - qizlar(girls ).

 [9.14]

 

2.  Ingliz  tilida  otlar  ikki  kelishikka:  umumiy  (the  common  case)  va  egalik 

kelishiklariga (the genitive case) ega. Umumiy kelishik (the common case) o`zbek 

tilidagi bosh kelishikka mos keladi: -o`quvchi (a pupil), ota (father). Egalik kelishigi 

o`zbek tilidagi qaratqich kelishigiga mos keladi:  - o`quvchining (pupil`s), otaning