‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

6.1. Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart- 
sharoitlari va uning xarakteristikasi
Merkantilizm o‘miga klassik (lot. namunali, haqiqiy) iqtisodiy maktab 
vujudga keldi. Chunki awalgi ta’Iimot sanoatlashayotgan sohibkorlar 
talablariga javob bermay qo‘ydi («Klassik maktab» atamasi K.Marks 
tomonidan berilgan). Paydo bo‘layotgan yangi muammolami hal etish 
yangi yo'nalish tarafdorlari zimmasiga to‘g‘ri keldi. Uning namoyandalari 
o‘z ilmiy tadqiqotlarining asosi qilib kishilikning ishlab chiqarish sohasini 
oldilar va kapitalizmni ilmiy tahlil qilish bo'yicha dastlabki muhim 
qadamni qo'ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning yangi usuli 
shakllanayotgan va mustahkamlanayotgan davrda vujudga keldi. Kapitalizm 
ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarga mos ravishda feodal 
munosabatlarning saqlanganlik darajasiga qarab turlicha rivojlandi. Bu 
jarayonlar dastlab XVI asrda Angliyada ro‘y bera boshladi. Feodalizm 
yemirilib, uning zaminida kapitalistik, ya’ni bozor munosabatlari

---

shakllana bordi. Uy hunarmandchiligi o‘miga manufakturaning kirib 
kelishi katta ijobiy voqea bo‘ldi. Tarix, xalq xo'jaligi tarixi va boshqa 
ijtimoiy fanlami o‘qiganda hunarmandchilik, sex va manufaktura nima 
ekanligi bayon etiladi, uy hunarmandchiligida hamma asosiy ishlar bir 
odam yoki oila tomonidan bajarilgan (xomashyoni tayyorlash, qayta 
ishlash, sotish...), unda aniq mehnat taqsimoti yo‘q, manufakturada 
esa (manu - qo‘l, facture - tayyorlash) mehnat taqsimoti, kooperatsiya, 
yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning kurtaklari 
paydo bo‘ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Angliyada dehqonlaming yerdan 
mahrum qilinishi (yer yirik lendlordlar qo‘liga o‘ta boshladi) ro‘y berdi, 
yomenlar - dehqon sinfi tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik 
yuzaga keldi (ular yemi lendlordlardan uzoq muddatli ijaraga olgan), 
ular yollanma mehnatdan (krepostnoylik emas) keng foydalangan, 
keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yangUiklarini keng qo'llaganlar. Agrar 
inqilob, islohot nomini olgan bu o‘zgarish manufaktura sanoatining 
rivoji bilan bog‘liq. Dastlabki paytlarda bu sohada mato to'qish asosiy 
ish edi. U nihoyatda foyda keltiruvchi sohaga aylandi. Matoga talab oshdi, 
uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xomashyo bazasini yaratish 
talab qilindi. Xomashyo esa jun bo‘lib, qo'ylardan olinardi. Manufaktura 
rivojiga jun kerak, buning uchun qo'ylar sonini oshirish talab etildi, 
ko‘p qo‘y boqish uchun esa yangi keng yaylovlar zarur, oqibatda cha- 
kalakzor, botqoq, bo‘z yerlar chegaralanib («yerlami chegaralash» 
degan ibora shundan kelib chiqqan) yaylovga aylantirildi, Dehqon 
(yomen)lar o‘z yerlaridan haydab chiqarildilar, yerlari esa tortib olinib, 
yaylovlarga aylantirildi. Bu jarayonning muhim ahamiyati bor: 1. 
manufaktura (sanoat) uchun xomashyo ko‘paydi; 2. sanoatga ko‘p va 
arzon ishchi kuchi yetkazib berildi ( yerdan mahrum bo‘lgan, haydalgan 
dehqonlar ish qidirib shaharlarga borganlar). Oqibatda sanoat tez o‘sa 
boshladi, yangi sinflar paydo bo‘ldi. Demak, sanoatdagina emas (manu­
faktura), qishloq xo‘jaligida ham kapitalistik munosabatlar g'alaba qo- 
zondi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga yo‘l ochib berildi. Lekin 
ko‘plab dehqonlaming ekspropriatsiya qilinishi (yersizlantirilishi), ulami 
zo‘rlik yo‘li bilan yollanma mehnatga jalb etilishi (chunki boshqa iloj 
yo‘q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660-yillarda 
Angliyada inqilob bo‘lib o‘tdi. XVII asrdagi Nideiiandiya keyingi ikkinchi 
bu inqilob burjua inqilobi bo‘lib, u Angliyadagi feodal jamiyatga chek 
qo‘ydi. Angliya respublika deb e’lon qilindi, parlament vujudga keldi, 
demokratik jarayon kuchaydi.

---

Xalq xo‘jaligining yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlami taqozo etdi. Shu 
davrda Angliyada tabiiy fanlar, ayniqsa, mexanika, astronomiya va fizika 
tez rivoj topdi. Bu davming eng buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643- 
1727), Tomas Gobs (1588-1679) ingliz faylasufi, mexanistik materializm 
sistemasining asoschisi sifatida katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, 
jamiyat mexanizmga o‘xshash narsa, uning oddiy elementi inson degan 
g‘oya yotadi. «Inson insonga bo‘ri» iborasi shu olimga tegishli, uningcha 
egoizm insonni harakatlantiruvchi kuchdir. Bu olimda tarixga zid fikrlar 
mavjud bo‘lishiga qaramay, uning fikricha, ijtimoiy hayotda ham xuddi 
tabiatdagi kabi obyektiv qonuniyatlar mavjud. Ana shunday sharoitda 
klassik iqtisodiy maktab shakllandi va rivojlandi. Bu davrda merkantilizm 
ta’limoti talabga javob bermay qo‘ydi va uning buzilishi ro‘y berdi.
Merkantilistlardan farqli ravishda (ular iqtisodiyotning faqat muomala 
sohasinigina tahlil etganlar), klassik maktab namoyandalari feodalizm 
o‘miga kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlaming ichki 
iqtisodiy aloqalarini o‘rgandilar va o‘z tadqiqotlarini asosan ishlab chiqa­
rish sohasiga ko‘chirdilar. Klassik iqtisodiy maktab deganda V.Pettidan 
boshlanadigan iqtisodiy tadqiqotlar tan olinadi, bu ta’Iimot ishlab 
chiqarishdagi bozor munosabatlarming ichki aloqadorligini o'rganadi 
va tahlil etadi. V.Petti klassik maktab otasi va statistikaning kashfiyotchisidir. 
Angliyada V.Petti, Fransiyada P.Buagilber shu maktabning boshlovchilari 
bo‘lsa, Fransiyada shu maktabning bir yo'nalishi bo‘lgan fiziokratlar 
vujudga keldi (F.Kene, A.Tyurgo) va u ASmit, D.Rikardolar bilan 
yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojiga yo‘l ochib berdi. 
RXeylbronerva L. Turoulaming fikricha («Экономика для всех»), ishlab 
chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, yer va kapital tovaiga aylan­
tirildi, bungacha ular tovar bo'lmagan. Hoziigi davr tili bilan aytganda, 
bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi.
Yangi ta’limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab shuki, 
hoziigi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko‘pgina nazariya va metodologik 
qoidalaming haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana shu maktab 
namoyandalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan 
darajasiga ko‘tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab 
berildi. P.Samuelson fikricha, yangi ta’Iimot to‘la laisser faire (ya’ni 
tadbirkorlik faoliyatiga davlatning mutlaq aralashmasligi) sharoitiga o‘tishga 
va voqealaming boshqacha rivojiga olib keladi va faqat XIX asming oxiiiarida 
deyarli barcha mamlakatlarda davlat iqtisodiy ftmksiyalarining doimiy 
kengayishi ro‘y berdi. Bu ta’Iimot namoyandalari Angliyada V.Pettidan

---

to D.Rikardogacha, Fransiyada P.Buagilberdan S.Sismondigacha (XIX 
asming o‘rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy ishlab chiqarish 
mnnosabatlarini tadqiq etdilar. Ulaming fikricha, erkin xo‘jalik faoliyatida 
shu davrdagi tuzum mukammal deb qaraladi.
Ya.S. Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma’lum shart bilan) 4 
bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri — XVIII asr boshiga to‘g‘ri 
keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta’limotining xatolari yoritib beriladi 
va uning asoschilari V.Petti va P.Buagilber bir-biridan bexabar qiy- 
matning mehnat nazariyasini ilgari surdilar va har qanday qiymatning 
manbayi va o‘lchovi sifatida tovar mahsulot yoki boshqa boylikni yaratish 
uchun sarflangan mehnat miqdori hisoblanadi. Boylik va farovonlik 
muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi ko‘rsatiladi.
Bu bosqich XVIII asr o‘rtalarida va 2-yarmida fransiyalik F.Kene va 
A.Tyuigolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. 
Sof mahsulot (milliy daromad) manbayini qidirish orqali asosiy e’tibomi 
mehnat bilan yerga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahUlda ishlab 
chiqarish asossiz ravishda muomala sohasidan to‘la ajratib qo‘yilgan.
2- bosqich. XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to‘g‘ri kelib, A.Smit 
asarlaridagi iqtisodiy g‘oyalarda aks etgan.
3- bosqich. XIX asming 1-yarmiga to‘g‘ri kelib, fiansiyalik J.B. Sey 
va F. Bastiya, inglizlar D. Rikardo, T. Maltus va N. Senior, amerikalik 
G. Keri va boshqalar asarlaridagi g‘oyalar bilan bog‘liq.
4- bosqich. XIX asming 2-yarmiga to‘g‘ri keladi va J.S. Mill g‘oyalarida 
o‘z nihoyasiga yetadi. K.Marksga ham shu bosqich vakili sifatida qara­
ladi lekin, fikrimizcha, bu unchalik to‘g‘ri emas. Bu bosqichlaming 
xususiyatlari tegishli boblarda yoritiladi.