Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí

1-§. Oqıtıw metodı túsinigi hám olardıń klassifikaciyası

Oqıtıw metodı túsinigi didaktika hám metodikanıń tiykarǵı túsiniklerinen biri.

Didaktika hám metodikaǵa tiyisli ádebiyatlardıń kópshiliginde oqıtıw metodları uztaz hám talabalardin’ birgeliktegi iskerligi usılları bolıp, bul iskerlik járdeminde jańa bilimler hám kónlikpelerge erisiledi, oqıwshılardıń dunyaǵa kóz qarası keńeyedi, qábiletleri rawajlanadı dep anıqlama beriledi.
Oqıtıw metodı –quramalı, kóp qıylı, kóp sıpatlarǵa iye bolǵan tálim.
Demek, oqıtıw metodları ózlestiriw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw funkciyaların orınlaydı. Metod anıqlap alınǵannan keyin ádette konkret oqıtıw metodları dizimi beriledi. Biraq, házirgi waqıtta jańa metodlar sanı ádebiyatlarda 100 den artıq atamada keltirilgen. Bizge belgili metodlardan tálimniń jańa tapsırmalarǵa sáykes keletuǵınların tańlap alıw ushın oqıtıw metodları klassifikaciyasın úyrenip shıǵıw zárúr.
Oqıtıw metodları 3 úlken toparǵa bólinedi.
1. Oqıw –biliw iskerligin shólkemlestiriw metodları;
2. Oqıw –biliw iskerligin xoshametlew metodları;
3. Oqıw –biliw iskerliginiń nátiyjeligin baqlaw metodları;
Endi bul metodlar toparın óz aldına qaraymız.
I. Oqıw –biliw iskerligin shólkemlestiriw metodların bir neshe kishi toparlarǵa bólip klassifikaciyalaw múmkin.
1. Talabalar bilim alatuǵın derek boyınsha:
a) awızeki, b) kórsetpeli, v) ámeliy metodlar.
2. Talabalar pikiriniń baǵdarı boyınsha:
a) indukciya, b) dedukciya, v) analogiya.
3. Pedagogikalıq tásir, basqarıw dárejesi, óz betinshelik dárejesi boyınsha:
a) oqıtıwshı basshılıǵında oqıw isleri.
b) talabalardıń óz betinshe jumısları.
4. Talabalardıń belsendilik dárejesi boyınsha:
a) illyustrativlik metod; reproduktiv metod;
b) bilimlerdi mashqalalı bayan qılıw;
v) izleniw hám izertlew;


2-§. Joqarı tálimde oqıtıw formaları

Joqarı tálimde oqıtıwdıń forması hám metodları klassifikciyası óz-ara shártlengen eki iskerlikke tayanadı:
-oqıw procesin basqarıw hám jobalastırıw boyınsha oqıtıwshınıń iskerligi;
-talabanıń oqıw hám biliw iskerligi.
Joqarı tálimde oqıw procesi formalarına lekciya, seminar hám ámeliy shınıǵıwlar, laboratoriya shınıǵıwları, oqıw konferensiyalar, másláhátler, ekskursuya, ekspediciya, oqıw islep shıǵarıw pedagogikalıq ámeliyatı, kurs hám pitkeriw qániygelik jumısları, talabalardıń óz betinshe jumısları kiredi.
Lekciya –ol yamasa bul ilimiy máseleni tuwrı, logikalıq izshillikte hám anıq túsindirip beriw.
Lekciyanıń baǵıtlawshı funkciyasında talabalardıń dıqqatı oqıw materialınıń tiykarǵı qaǵıydaları, onı úyreniwdegi hámde bolajaq kásiplik iskerligindegi róli, áhmiyetli hám onı ózlestiriw metodlarına baǵdarlaydı.
Lekciyanıń xabar beriw funkciyası oqıtıwshı tárepinen tiykarǵı ilimiy faktler, qaǵıydalar, juwmaqlar mańızın ashıw waqtında ámelge asırıladı.
Oqıtıwshınıń metodologiyalıq funkciyasın qollaw izertlew metodların salıstırıw, integraciyalastırıw hámde ilimiy izleniw baǵdarları hám jandasıwlardı anıqlawǵa járdem beredi.
Oqıtıwdıń tárbiyalılıq funkciyası lekciya procesinde oqıw materialına ruwhıy baha beriw qatnasların oyatıw, qızǵıwshılıǵın arttırıw, logikalıq pikirlew hám dálillewdi aydınlastırıw jolı menen ámelge asırıladı.
Lekciyada sheshiletuǵın tiykarǵı wazıypalar:
-limiy bilimlerdiń belgili muǵdarı bayan qılınadı;
-talabalarǵa pán hám izertlewdiń metodologiyası tanıstırıladı;
-oqıw iskerligi hám oqıw shınıǵıwlarınıń barlıq túrleri arasındaǵı metodikalıq baylanısları kórsetiledi.
Lekciyanıń didaktikalıq maqseti, oqıtıw procesindegi ornı hám xabarlardı bayan qılıw metodlarınakóre ózine tán qásiyetlerge iye boladı.
Didaktikalıq maqsetine kóre kirisiw, tematikalıq hámde ulıwma juwmaqlawshı lekciyalar parıqlanadı.
Kirisiw lekciyadakurs (bólim, tema) nıń ilim-pán sistemasındaǵı ornı, usı materialdı ámeliyatta qollaw imkaniyatları, kurs (bólim, tema) temanı úyreniw metodları ashıp beriledi. Bunday lekciyanıń qásiyeti sonda, onda oqıtıwshı tiykarǵı máseleniń ol yamasa bul táreplerine toqtaladı hám bul máseleler keyinirek álbette basqıshpa-basqısh jarıtıp beriledi.
Tematikalıq lekciyalar keń tarqalǵan bolıp, ol yamasa bul temaǵa arnalǵan boladı. Onda faktler, olardıń analizleri, juwmaqları temanı bayan qılınadı hám konkret ilmiy qaǵıydalar dálillenedi.
Ulıwma juwmaqlawshı lekciya aldın úyrenilgen materiallardı qaytadan ulıwmalastırıwǵa qaratılǵan boladı. Onıń mazmunı aldın bayan qılınǵan mazmunǵa usamaydı, bálki talabalar tárepinen ózlestirilgen xabarlardı joqarı abstrakciyalaw basqıshında sistemaǵa túsiriledi. Bunday lekciyalar talabalar biliminiń tereńlestirilgen hám oqıw páni metodologiyasın jaqsı elesletiwde óz aldına áhmiyetke iye boladı.
Xabarlardı bayan qılınıwına kóre lekciyalar dogmatikalıq, xabar hám prezintatsiya qılıw hám mashqalalı lekciyalardan ibarat boladı. Hár bir lekciyanıń ózine tánligi menen bir qatarda olarda ulıwmalıq tárepleri de bar (ilimiylik, qolaylılıq, kásipke baǵdarlawshılıq).
“Ámeliy shınıǵıw” termini pedagogikaǵa tiyisli ádebiyatlarda da keń hám tar mánide táriplenedi. “Ámeliy shınıǵıw” termini keń mánide seminar hám laboratoriya shınıǵıwların ulıwmalastıradı. Ámeliy shınıǵıwlardıń lekciyalardan parıqlanatuǵın tiykarǵı normalarınan biri oqıw procesi qatnasıwshılarınıń birgeliktegiháreketlerinde ózine tán xarakter menen óz sáwlesin tabıwında.Olar wazıypalarına kóre de parıqlanadı. Eger lekciyada ilimiy bilimler tiykarı bayan qılınatuǵın bolsa, ámeliy shınıǵıwlarda bolsa bilimler tereńlestiriledi hámde ámeliy shınıǵıwlar talabalar bilimin sınaw ushın da xızmet qıladı.
Ámeliy shınıǵıwlar formalarınan biri seminar. Seminar shınıǵıwları tómendegi wazıypalardı sheshiwge qaratılǵan:
-lekciyada bayan qılınǵan teoriyalıq qaǵıydalardı bekkemlew;
-pán boyınsha bilimlerdi keńeytiw hám tereńlestiriw;
-talabalardıń ilimiy izleniw hám biliw qábiletlerin óstiriw;
-teoriyalıq bilimlerdiń ámeliy qollanılıwın jarıtıw.
Seminar shınıǵıwları tematikalıq baylanıslı belgili kurstı tereń úyreniwdi yamasa bazı bir temanı, kurstıń óz aldına hám zárúr hám ulıwma bolǵan temalardı metodologiyalıq jaqtan islep shıǵıwǵa arnalǵan boladı. Arnawlı seminarlar lekciya temalarına baylanıslı bolmaydı hám bazı bir pánniń dástúr mazmunına kirmeydi. Ol ádette pánniń jeke máselelerin tereń úyreniw maqsetin gózleydi.
Seminar shınıǵıwları dawamında oqıtıwshı hám talaba ortasında eki tárepleme baylanıs ornatıladı. Lekciya toparlarına qaraǵanda talabalar kishi bolǵan toparlarda janlı sáwbet alıp baradı, óz-ara pikir almasadı, túrlishe qaraslardı bayan etiw imkaniyatına iye boladı. Seminar procesinde oqıtıwshınıń ornı júdá joqarı, yaǵnıy oqıtıwshı talabanıń ornına juwaptı aytıp bermeydi, bálki dodalaydı, oqıw procesin basqaradı. Talabalardıń temanı bayan etiwi boyınsha oqıtıwshınıńtúsindirmeleri tómendegishe bolıwı kerek:
-óz betinshe pikirlewge baǵdarlap turıw;
-usınıs etilgen máseleniń mazmunı hám formasın anıqlaw;
-talabalar básekisindegi ideyanı dárriw parıqlap alıw;
-máseleniń standart emes sheshiliwin xoshametlew.
Oqıtıwshı hár bir seminar shınıǵıwına tómendegilerdi itibarǵa alıp juwmaq jasaydı:
-zamanagóy pán erisken mashqalanıń dodalanıwınıń jaǵdayyı hám ulıwmalıq dárejesine túsinik beriw;
-ayırım talabalardıń shıǵıwların analiz qılıw hám bahalaw;
-shınıǵıwǵa ulıwmalıq baha beriw (talabanıń belsendiligi, onıń tayarlıq hám ósiw dárejesi, mádeniyatı hám pikirlewdegi qásiyetleri).
Seminar shınıǵıwlarında talabalardı jedellestiriw maqsetinde olar referatlar jazıw hám olardı dodalaw hámde bahalawdan ótkiziwge usınıs etiledi.
Laboratoriya shınıǵıwlarınıń tiykarǵı táriypi sonda, onda talabalar óz betinshe tapsırma orınlaydı yamasa eksperiment ótkizedi.
Ilimiy texnikalıq rawajlanıw sharayatında laboratoriya jumısları talabaǵa teoriyalıq bilimlerdi qollaw mexanizimin tereń hám kórgizbeli úyreniw imkanın beredi.
Laboratoriya shınıǵıwların ótkiziwde tómendegi didaktikalıq talaplarǵa ámel qılınadı:
-laboratoriya shınıǵıwların rejelestiriw hám ótkiziw;
-laboratoriya shınıǵıwlarınıń maqsetin anıq belgilep alıw;
-pán hám islep shıǵarıw boyınsha bilimlerdi tereńlestiriw imkaniyatlarına talabada qızıqtırıw;
-talabada nátiyjeni óz betinshe qolǵa kiritiw imkaniyatın táminlew;
-talabanı teoriyalıq jaqtan tayarlaw.
Qániygeler tayarlaw sistemasın túpten qayta qurıw, oqıw-tárbiya procesiniń áhmiyetin asırıwda talabalardıń óz betinshe jumısları áhmiyetli orındı iyeleydi. Óz betinshe jumısları degende soday oqıw iskerligi túsiniledi, onda bilimler iyeleniwi menen birge, kónlikpeler jetilistiriledi hám óz betinshe shólkemlestiriw táminlenedi. Bul bolsa ámeliyatda jeke-didaktikalıq maqsetlerge baylanıslı tárizde 4 óz betinshe jumıs tipinde ámelge asadı.
-dáslepki bilimlerdiń júzege shıǵıw jaǵdayları tiykarında talabalarda júzege shıǵatuǵın hám olardan talap qılınatuǵın mamanlıqtı anıqlaw;
-ózlestirilgen xabarlardı yadta qayta isleniwine hám tipik wazıypalardı orınlawǵa qaratılǵan bilimler dóreledi. Bunday jumıslarda wazıypalardıń sheshiliw ideyası daǵaza qılınadı, talabalardan usı ideyanı rawajlandırıp, konkret sharayatta qollaw usılı hám usılları talap qılınadı;
-tipik bolmaǵan wazıypalardı orınlaw waqtında dóreletuǵın bilimler. Bul maqsetke talabalardan úyrenilip atırǵan obiektdegi ózgerisler sebepleriniń algoritimin dúziw talap qılatuǵın biliw máselelerin sheshiw procesinde erisiw múmkin. Aldın ózlestirilgen hám qálipke túsken tájriybe tiykarında jańa iskerlik tájriybesin toplaw hám payda qılıw wazıypası mazmunın izlew, sheshimler ideyasın túsindiriw, ámelge asırıwda óz sáwlesin tabadı.
Pedagogikaǵa tiyisli ádebiyatlarda óz betinshe jumıslardıń tómendegi túrleri bar:
úlgiler boyınsha óz betinshe jumıslar;
rekonstruktiv-variativ;
evristik (dóretiwshilik);
óz betinshe izleniw.
Úlgiler boyınsha óz betinshe jumıslar degende tipik wazıypalardı hám túrli shınıǵıwlardı úlgi tiykarında sheshiw túsiniledi. Olar materialdı ózlestiriwge túrtki boladı, biraq talabalardıń dóretiwshilik iskerligin jetilistirmeydi.
Rekonstruktiv-variativ óz betinshe jumıslar bilimlerdiń ámeliy minezlemesi, bálki bilimler sistemasın qayta islep shıǵıwdı hámde másele hám mashqala usaǵanlardı sheshiwde bilimlerdi qamrap alıwdı kózde tutadı.
Ózbetinshe jumıslardı nátiyjeli jobalastırıwdıń tiykarǵı shártleri tómendegilerden ibarat:
óz betinshe jumıslardıń ilimiyligi, unıń izertelew xarakteri;
óz betinshe óz bilimlerin jánede asırıp barıwǵa bolǵan mútájliginiń júzege shıǵıwı;
óz betinshe jumıslardı jobalastırıwǵa metodikalıq basshılıq qılıw.
Joqarı tálimde oqıw procesi óz betinshe tálimdi jobalastırıwdı da kózde tutadı.Talabalardıń óz betinshe úyreniwi olardıń óz bilimlerin keńeytiw hám tereńlestiriw, tájriybe hám kónlikpelerin jetilistiriw hámde olardıń jańaların ózlestiriwge bolǵan umtılıwı sıpatında qaraladı.
Óz betinshe tálimniń tiykarǵı maqseti talabalardıń jeke hám kásiplik sıpatların ózlestiredi.
Óz betinshe tálimniń wazıypaları: shaxstıń intellektual imkaniyatların jańalaw, olardıń idealıq-teoriyalıq sıpatın asırıw, kásiplik mamanlıǵı hám mádeniyatın jetilistiriw qusaǵanların ishine aladı.
Joqarı tálimde oqıw procesin óz betinshe tálimge bolǵan mútájligin jetilistiriwge baǵdarlanǵan bolıwı hám talabalardıń óz-ózin bahalay alıwın, olardıń tayarlıǵın, jańa bilimlerdi iyelewge bolǵan ańlı qatnaslardı anıqlap beriw kerek. Óz betinshe tálim boyınsha shınıǵıwlardıń izshilligin hám maqsetke muwpıqlıǵın táminlew maqsetinde onıń tiykarǵı talaplar tiykarındarejesi dúziledi:
rejelestirilip atırǵanjumıslardıń kólemi hám izbe-izligi;
olardıń orınlanıw múddetleri;
óz betinshe iskerliktiń hár bir túrine maqsetli kórsetpeler beriw.
Óz betinshe tálimniń tiykarǵı metodı ádebiyatlar ústinde individul islew. Bul metod xabarlar aǵımında eń zárúr xabarlardı tabıw, oǵan baha beriw, usı xabardan óziniń kásiplik iskerlikte paydalanıw tájriybesin jetilistiredi. Qolǵa kiritilgen xabarlar tiykarında óz betinshe shınıǵıw islew metodlarınan paydalanıw imkanın beredi. Bul metodtan paydalanıw ámeliy iskerlikte zárúr bolatuǵın sıpat kórsetkishlerin táminleydi.
Sonday-aq, óz betinshe tálimge ámeliy áhmiyteke iye bolǵan wazıypalardı orınlaw hám audiovizual úskeneler menen islewde kiredi.
Oqıw materialınıń onsha úlken bolmaǵan, logikalıq óz-ara baylanıslı hám arnawlı islengen tapsırmalar boyınsha materialdı úyreniw programmalastırılǵan oqıtıw delinedi. Tapsırmalardı úyreniw oqıtıwshı yamasa arnawlı qurılma járdeminde baqlap turıladı. Baqlaw nátiyjeleri sol zamatta talabalarǵa aytıladı yamasa juwaptıń tuwrılıǵı tastıyıqlanadı, yaki qáteler túsindirilip, olardı dúzetiw jolları kórsetiledi. Jańa tapsırmanı úyreniw

Juwmaqlaw

Biz bul kurs jumısında joqarı tálimde matematikanı oqıtıwdıń formaları hám metodları haqqında úyrendik. Joqarıda keltirilgen barlıq metodikalıq texnologiyalardan juwmaq shıǵarıp sonı aytıw múmkin, sabaq formasına say metodlardan paydalanıp sabaq ótilgende toparda ózlestirmeytuǵın talaba qalmaydı. Derlik barlıq talabalar sabaq procesine qamrap alınadı, olardıń sabaqqa qızıǵıwları artadı. Bunday sabaqlar talabalardıń óz betinshe bilim alıwları qániygeliklerin tereńrek úyreniwlerine járdem beredi.

Ádebiyatlar

1. Avliyaqulov N.X. Zamonaviy o’qitish texnologiyalari. –T .: «Muallif», 2001.
2. Azizxo’jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T., 2007 y.
3. Alixanov S. «Matematikao’qitishmetodikasi» Qaytaishlangan II nashri T., «O’qituvchi» 1997 y.
4. Omonov X, Xo’jayev N, Madyarova S, Eshchonov E. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: IQTISOD_MOLIYA, 2009.
5. Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. –T.: IQTISOD_MOLIYA, 2011.
6. www.tdpu.uz
7. www.pedagog.uz
8. www.Ziyonet.uz
9. www.edu.uz