Ózbekistan respublikasí joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

1.2. Yodometriyanin' qollanıwı
Atap ótiw kerek, salamatlıǵımız ushın zárúrli sanalgan yoddin insan organizmi ushın bir kúnlik ortasha norması 100-200 mikrogrammni quraydı. Onıń tańsıqlıǵı qalqansimon bóz iskerligi menen baylanıslı keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Házirgi waqıtta dúnyada yad jetispewshiligi nátiyjesinde 1 milliard 600 millionnan artıq kisi endemik buǵaq keselliginen azap shekip atırǵanın inabatqa alsaq, onı islep shıǵarıw kólemin keńeytiw qanshellilik zárúr ekenin ańǵarıw qıyın emes. Qalqansimon bóz gormonlarining tiykarın quraytuǵın usı mikroelement organizmdiń ósiwi, rawajlanıwı hám de dene degi barlıq aǵzalardıń iskerligi ushın zárúrli bolıp tabıladı. Yad hám quramında bul element ámeldegi bolǵan ónimler jurtımız xalqı ushın da zárúrli áhmiyetke iye. Boisi, mámleketimiz yad dáregi esaplanǵan teńiz hám okeanlıqtan uzaqta jaylasqan. Bunnan tısqarı, Oraylıq Aziya aymaǵında hawa temperaturası júdá joqarı bolıwı topıraq quramındaǵı yad statyasınıń da bug'lanib ketiwine sebep boladı. Bul bolsa, óz gezeginde, yoddin ósimlikler hám azıq-túlik ónimleri arqalı adam organizmine jetkilikli bolǵan muǵdarda qabıl etiliwin chekleydi. Sonday eken, yad jáne onıń birikpelerin islep shıǵarıw medicina, qolaversa, sanaat talabı bolıp, ilim aldındaǵı zárúrli wazıypalardan biri esaplanadı. Sanaat kárxanaları aqaba suwi quramınan yodni ajıratıp alıw bolsa ekologiyamız ushın da áhmiyetli . Xalqımızdıń yad jáne onıń birikpelerine bolǵan jıllıq ortasha talabı 16 mıń tonnanı quraydı. Farmacevtikada, azıq-túlik sanaatında, veterinariyada, mineral tóginler óndiriste, ximiya sanaatında katalizator retinde, arnawlı shıyshe, janar may, sintetik kauchuklar alıwda isletiliwinen ekenin aytıw kerek, oǵan talap joqarı, importda bólek ornı bar. Holbuki, jurtımızda bul element rezervleri jetkiliklishe. Quramında yad bolǵan jer astı suwi tiykarlanıp, Ferǵana, Buxara -Qarsı hám Ústúrt platosi artezian háwizlerinde bar. Sonıń menen birge, Surxondaryo wálayatınıń artezian háwizlerinde quramında yad bolǵan 6 rezerv anıqlanǵan. Bular Uchqizil, Xavdak, Kakaydi, Jawınnan suw ishetuǵınkor, Jayranxona hám Eski Termiz gidrotermal aymaqları bolıp tabıladı. Bunday aymaqlardan shıǵıp atırǵan aqaba suwning tazalanmasligi topıraq quramı hám ósimlikler álemine zıyan jetkeredi. Boisi shıǵındı suwning quramında brom, xlor sıyaqlı elementlar da kóp muǵdarda ámeldegi bolıp, yad ajıratıp alıw processinde suw usı elementlardan da tazalanadı.
Altınsoy rayonın innovciyalıq aymaqǵa aylandırıw, innovciyalıq texnologiyalardı engiziw maqsetinde ilimiy jumısqa tiyisli programmalarǵa ajıratılǵan aqshalar esabınan usı joybardı ámelge asırıw ushın da grant ajıratılǵan.
— Jer astı shor suwidan yad ajıratıp alıw Xavdag konidan shıǵıp atırǵan yodo-bromli shıǵındı suwdan orınlı hám maqsetli paydalanıw imkaniyatın beredi, — deydi professor Hayt Tóreyev. — Joybardıń medicinalıq áhmiyeti de úlken. Sebebi dúnyada 50 million kisi áyne yad jetiwmasligi sebep aqlan hálsiz bolıp qalǵan. Eń qáweterlisi, Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi tárepinen mektep jasındaǵı 285 million balanıń organizmine yad kerekli muǵdarda tushmayotgani anıqlanǵan. negizinde, balanıń aqlan rawajlanıwda bul element zárúrli áhmiyetke iye. Surxondaryo wálayatındaǵı Xavdak dızbekinen bir jılda 2 mıń 700 tonna, Kakaydidan bolsa 2 mıń 500 tonna hám Uchqizil dızbekinen 1 mıń 500 tonnaǵa shekem yad jáne onıń birikpelerin ajıratıp alıw múmkinshiligi bar. Yad alıwdıń házirge shekem málim bolǵan usıllarında yodidlar xlor járdeminde oksidlenedi. Tuwrısıda, bul usıldıń ekologiyalıq qáwipi joqarı. Usınıń menen birge, sanaat shıǵındı suwi quramınan vodorod qıshqılanıwı qatnasıwında da yad ajıratıp alıw usılı bar. Onıń kemshiligi sonda, vodorod qıshqılanıwınıń bólekleniwi hám jarılıw qáwipi joqarı. Qolaversa, talayyin qımbat. Jer astı shor suwi quramınan yad jáne onıń birikpelerin ajıratıp alıw bolsa ekologiyalıq tárepten qawipsiz, kamxarj hám ekonomikalıq tárepten puxta.
Yodni professor H. Tóreyev usınıs jetip atırǵan usılda islep shıǵarıw texnologiyası Pánler akademiyasınıń Ulıwma hám organikalıq bolmaǵan ximiya institutı hám Termiz mámleket universitetinde maqul túsetuǵın texnologiyalıq tájiriybeler alıp barılǵan. Xavdag aymaǵında jer astı shor suwidan yodni ajıratıw ushın hawa -desorbsiya apparatı sınaqtan ótkerilgende, orınlanǵan teoriyalıq esaplawlar hám tájiriybe izertlewler tuwrı hám isenimli ekeni tastıyıqlanǵan.
Joybardıń ekonomikalıq áhmiyeti de salmaqlı bolıp tabıladı. 1 kilogramm kristall jaǵdayı daǵı yodning bahası ortasha 349 mıń swmni quraydı. Jergilikli óndiriste bolsa onıń ortasha bahası 114 mıń 440 swmga túsedi. Bul halda 1 kilogramm yad óndiris shıǵarıwdan alınatuǵın sap payda 234 mıń 560 swmga baradı.
Usı joybar tiykarında yad jáne onıń birikpelerin islep shıǵarıw jolǵa qóyılsa, respublikamizdin yadqa bolǵan mútajligi ortasha 40 procent oraladı, bul bolsa import ornın basıw imkaniyatın beredi. Úsh jıl ishinde bolsa yodni kirip qılıw dárejesine erisiw múmkin. Búgingi kúnde buǵaq keselliginiń artıp baratırǵanın itibarǵa alsaq, onı emlew hám aldın alıwda da bul mikrounsurni óndiristiń nátiyjesi úlken. Qolaversa, jer astı shor suwidan yad ajıratıp alıw Xavdag konidan shıǵıp atırǵan yodo-bromli shıǵındı suwdan orınlı hám maqsetli paydalanılıwı menen de áhmiyetli.