Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÁn hám innovaciyalar arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq

1. Hadalli’q ta’biyiy ha’m ruwxi’yli’q sistemasi’ndagi’ orni 
Haqi’yqati’nda da, sanali’, aqi’lg’a muwapi’q sho’lkemlestirilgen miynet g’ana 
insanlar ja’mietinin’ gu’llep-jasnawi’na, puqaralardi’n’ jaqsi’ o’mir su’riwine 
tiykar bola aladi’. Sebebi miynet arqasi’nda insan o’zinin’ materialli’q ha’m 
ma’nawiy mu’ta’jliklerin qanaatlandi’radi’. Miynet arqali’ adamni’n’talanti’, 
uqi’bi’, iskerligi ju’zege shi’g’adi’, ko’rinedi. Miynet penen shug’i’llani’w 
procesinde insanni’n’ du’nyag’a ko’zqarasi’ ken’eedi, bilimi artadi’, fizikali’q 
ha’m ruwxi’y jaqtan qa’liplesiwi ha’m jetilisiwi tezlesedi.
Insan miyneti aqi’li’y ha’m fizikali’q miynet tu’rlerine bo’linedi. Olar arasi’nda 
jasalma tosqi’n qoyi’p, bir-birine qarama-qarsi’ qoyi’w pu’tkilley duri’s emes. 
Kerisinshe, o’z o’mirinde usi’ eki miynet tu’rinin’ uyg’i’nli’g’i’na erise alg’an 
shaxs ha’r ta’repleme jetiklikke erisedi. Aqi’l miyneti insan sanasi’n o’tkirlestirip, 
oy-pikirin rawajlandi’rsa, fizikali’q miynet oni’n’ denesinin’ salamat o’siwin 
ta’miyinleydi. Bunday jetiklikke eriskenler miynette shi’ni’qqan, el-jurt ha’m 
shan’arag’i’nda hu’rmet ha’m !abi’rayg’a ie bolg’an, o’z miyneti menen bir qatarda 
o’zgelermiynetinen de ra’ha’tlenetug’i’n, oni’ qa’dirleytug’i’n insanlar boli’p 
esaplanadi’
1
. Ha’r eki miynet tu’rinin’ uyg’i’nli’g’i’na erisken bul jazi’wshi’lar 
ta’repinen jarati’lg’an shi’g’armalardi’n’xali’qshi’lli’g’i’ni’n’, ha’mmenin’ su’yip 
oqi’ytug’i’nli’g’i’ni’n’ si’ri’ da mine usi’nda.Kerisinshe, miynetti su’ymeytug’i’n 
insan o’zin de jaqsi’ ko’rmeydi. Bunday adamlardi’n’ jalqawli’g’i’, isjaqpasli’g’i’ 
aqi’raqi’bette olardi’n’ uqi’psi’z, turaqsi’z boli’p qali’wi’na sebep boladi’. A’ne 
1
Islam Karimov. Joqari’ ma’nawiyat – jen’ilmes ku’sh. – T.: «Ma’nawiyat» baspasi’, 2008-ji’l, 165-bet.

---

usi’nday adamlar tamag’i’n toydi’ri’w, ku’ndi bir a’mellep o’tkeriw ushi’n tu’rli 
ji’nayatlarg’a, iplas islerge qol uradi’. Jalqawli’q insan o’mirinin’, kelesheginin’ 
zawali’, ka’mbag’alli’qqa ali’p baratug’i’n tiykarg’i’ joli’ boli’p esaplanadi’. 
Mazmunli’ ha’m qurg’i’n turmi’s keshiriw ushi’n bolsa barli’q ku’sh-
imkaniyatlardi’ iske sali’w, o’ner u’yreniw, jigerlenip miynet islew za’ru’r. Sebebi, 
baxi’t, bayli’q, abi’ray-ataq, ti’ni’shli’q o’zo’zinen kelmeydi. Turmi’stag’i’ barli’q 
tabi’slarg’a insan o’zinin’ aqi’l-za’kawati’, miyneti menen erisedi. Shan’araqti’n’ 
materialli’q ha’m ma’nawiy jag’dayi’ da miynet penen jaqsi’lanadi’. Shan’araq 
ag’zalari’ni’n’ tutqan orni’, ma’ha’lledegi abi’rayi’, olarg’a basqalardi’n’ 
mu’na’sibeti de islengen miynettin’ na’tiyjeleri negizinde payda boladi’. Waqti’ 
kelip insan du’nyadan o’tkennen son’ oni’n’ miyneti, paydali’ isleri jaqsi’ so’zler 
menen eske ali’nadi’. Ata-anani’n’ shan’araqta perzentlerine u’yretken miynet 
sabaqlari’, ka’sipo’neri a’wladlari’ ushi’n biybaha bayli’q boli’p qaladi’. Insan tek 
g’ana qara miynet adami’na aylani’p qalmawi’ ushi’n jasli’g’i’nan baslap ka’sip-
o’nerdi qunt penen u’yreniwi kerek. Mag’luwmatlarg’a qarag’anda, du’nyada 50 
mi’n’nan aslam ka’sip-o’ner tu’ri bar boli’p, olar Jer ju’zindegi xali’qti’n’ turmi’s 
talaplari’n qanaatlandi’ri’w ushi’n xi’zmet etedi. Ha’r bir insan ol yaki bul ka’sipti, 
yamasa bir neshe ka’sipti
ielewi mu’mkin. «Bir jigitke qi’ri’q o’ner de az» degen naqi’ldi’n’ mazmuni’ ju’da’ 
teren’. Sebebi insan gezektegi bir ka’sipti, ilimdi ielep barg’an sayi’n, o’mir dep 
atalatug’i’n telegey ten’iz qanshelli teren’ ekenligin tu’sinip bara beredi.
Filosof shayi’r Mi’rza Abdulqadir Bedil:
O’z bilimsizligin bilsin dep, Ta’n’irim, 
Qa’lbin’izge saldi’ ju’z o’ner si’ri’n, 
Iynedey ju’z tu’rli kiyim tiksen’ de, 

---

Jalan’ashli’g’i’n’ qalmas jasi’ri’n, – degende insan u’yreniwi 
kerek bolg’an o’ner ha’m ilimlerdin’ esapsi’z ekenin ko’zde tutqan, adamdi’ bir 
na’tiyje menen toqtap qalmawg’a shaqi’rg’an edi. A’lbette, ha’r bir ka’siptin’, 
o’nerdin’ o’zine ta’n mashaqati’ ha’m la’zzeti bar. Oni’n’ mashaqati’n ti’ni’msi’z 
izleniw, sabi’r-taqatli’li’q penen jen’gen adam g’ana ra’ha’tin de ko’redi. Jasli’qta 
puqta ielengen o’ner, miynet ta’jiriybesi insan o’mirinin’ aqi’ri’na shekem ti’ni’sh-
tati’w, baxi’tli’ jasawdi’n’ girewi boli’p esaplanadi’. «O’nerli el qor bolmas, bir 
tislem nang’a zar bolmas», «O’nerlinin’ nani’ pu’tin», «Miynet etsen’ erinbey, 
toyadi’ qarni’n’ tilenbey», «Miyneti qatti’ bolsa, miywesi tatli’ boladi’» si’yaqli’ 
naqi’l so’zlerde de insan i’ri’sqi’- nesiybesinin’ pu’tinligi o’ner arqali’ 
ta’miyinlenetug’i’nli’g’i’ ayti’ladi’. O’ner sonday bir biybaha bayli’q boli’p, oni’ 
urlaw da, jag’i’p yaki joq qi’li’p jiberiw de mu’mkin emes. Du’nya tani’g’an ulli’ 
ali’mlar jasli’qtan baslap o’ner ielewdin’ pazi’yleti haqqi’nda teren’ mazmunli’ 
pikirlerdi bildirgen. Atap aytqanda, dani’shpan Saadiy o’zinin’ «Gu’listan» 
shi’g’armasi’nda perzentlerine mi’naday na’siyat etken: «A’ziz ullari’m, o’ner 
u’yrenin’ler, sebebi mal-du’nyag’a isenim joq, alti’n-gu’mis saparda qa’wipli. 
Qaraqshi’ urlap ketedi yamasa iesinin’ o’zi sarplap joq etedi. Biraq o’ner – qaynar 
bulaq, tawsi’lmas da’wlet, eger o’nerli adam mali’nan ayi’ri’lsa, qi’ylanbaydi’. 
Sebebi o’nerdin’ o’zi da’wlet. O’nerment qay jerge barsa da qa’dirlenedi ha’m orni’ 
u’ydin’ to’rinde boladi’. O’nersiz adam bolsa ha’miyshe mashaqat shegedi, 
tilenshilikte jasaydi’».
2