Ózbekistan respublikasi joqari ham bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

1.2.Islep shıǵarıw kúshleri
Islep shıǵarıw kúshlerin jaylastırıwda qátelerge de jol qoyıldı. Atap aytqanda Tashkent hám Tashkent wálayatında iri sanaat kárxanaları qurılıp, sanaat islep shıǵarıw jaylastırıwda uyqaspawshılıqni keltirip shıǵardı. 1955 jıl dekabrde Ozbekiston Kompaniyasınıń birinshi xatkeri lawazımına aldın ministrler Sovetiniń rayisi wazıypasında islegen Nurıddin Muhiddinov saylandı sol dáwirdegi koplab unamlı ozgarishlarda N. Muhiddinovning shaxsan úlesi úlken boldi. Onıń ǵayratı menen Oray qarawındaǵı júzlegen sanaat kárxanaları respublika ixtiyoriga ótkerildi. 1960 jıllarda Ozbekiston sanaatında bir qansha ozgarishlar júz berdi. 1959 -65 jıllar 450 den zıyat sanaat kárxanaları (sonnan 150 iri) hám sexlar jumısqa túsirildi. Tashkent (birinshi gezegi) Navaiy, Taxiatosh ıssılıq elektrostansiyalari, gazlı gaz koni usılar gápinen bolıp tabıladı.
1953 jılı Setalontepa, 1955 jılda Jarqoq, 1956 jılda Gazlı neft kánleriniń ashılıwı nátiyjesinde gaz sanaatınıń tnoddiy bazası jaratıldı. 1958-1960 jıllarda Jarqoq-Buxara -Samarqand-Tashkent magistral gaz trubası qurılısı menen respublika sanaat kárxanaları, qala hám ayırım awıllardı gazlawtırıw baslandı.⁶
Respublika xalqınıń kópshilik kopchiligi tábiy gazǵa mútájligin qandırıw hám pútkil ekonomikalıq óndirisin gazlawtırıw basosida qayta qurıw múmkin berlgan sharayatta shetke tábiy gazdı alıp ketiw háwij aldı. Ozbekiston tábiy gazı burınǵı birlespediń Evropa bólegi, Kazaxstan, Tadjikistan, Boltiq boyı mámleketleri hám basqa regionlarǵa úzliksiz jo'natib turıldı. negizinde, tábiy gaz jetistiriw Respublikada jıldan-jılǵa artıp bardı. Mısalı, 1960 jılda 447 mln m3 kólemde tábiy gaz alınǵan bolsa, 1970 jılǵa kelip bul muǵdar 32 mlrd. m3 ni quradı.
Reńli metallurgiya sanaatı salasında Ahangaran, Almalıq háwizi hám Zarafshon dizbe tawlar kánleri ozlesgirildi.
Mashinasozlikning awıl xojalıǵine qánigelesken tarawı 1959 -1965 jıllarda 1952-58 jıllarǵa salıstırǵanda keskin asıp ketti.
Burınǵı SSSRning 50-60 jıllarda pán-texnika salasındaǵı erisken jetiskenliklerinde Ozbekistonning qosqan úlesi úlken boldı. Jergilikli xalıqtıń mashaqatlı miyneti esabına jetiwtirilgan qımbat bahalı ónimleri sovet mámleketiniń ekonomikalıq hám áskeriy kúsh qudıretin asırıwǵa bo'ysundirildi. Urıstan aldınǵı jıllarda da, Ferǵana oypatlıqsında uranning bir neshe dáregiari ochiigan bolıp, urıstan keyin barlıq uran kánleri birlespe ixtiyoriga ótkerilgen edi. 1948 jıl yanvarınan Orta Aziyadaǵı uran qıdırıw shólkemleri birden-bir-Krasnogorskiy ekspediciyasına birlesdi. 1951 jıl áne sol " 10 -kárxana" dep atalǵan shólkem bazasında Krasnoxolm ekspediciyası tuzilib, birlespe geologiya ministrligine bo'ysundirildi. Qızılqumda 50-60 jıllarda jámi 27 kompleks uran kánleri ashıldı. Navaiy, Uchquduq, Zarafshon, Jeńisobod, Nurobod qalalarında bir neshe júz kilometrdi tashki! etken temir yo'1, avtomobil jolları qurıldı.

Urıstan keyingi qıyın sharayatta transport qurılısına bólek itibar berildi. Amudaryanıń shep arqalı boylap 400 km aralıqqa Chorjo'y-Urǵanch temirjolı qurıldı. Bunıń menen Ashxobad, Samarqand, Dushanbe, Tashkent hám basqa qalalardan tavar, jolawshı poyezdleri Rossiya arqalı Evropa mámleketlerine yo'1 aldı.

1966 -1970 jıllarda sanaatda zo'raki jedellestiriw nátiyjesinde jańa (altın, uran, neft óndiriwshi) tarawlar rivqjlandi. Respublikada ximiya talshıǵı, organikalıq sintez ónimleri islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı.
Islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw, basqarıwdıń birotala oraylashtirilishi kop ótpey nátiyje bermey qoydı. 70-jıllardan baslap jıldan-jılǵa sanaat hám awıl xojalik jobaları atqarılmay qaldı, 70-80 jıllardıń birinshi yarımında xalıq xojalıǵın jumısshı kadrlarǵa bolǵan talabı ilimiy tiykarlanǵan tárzde úyrenilmadi. Nátiyjede kadrlar tayarlawdı joybarlawda saldamlı aljasıqlarǵa yo'1 qoyıldı, birpara tarawlarda kereginen artıq jumısshı kadrlar tayarlandi, basqa tarawlarda, ásirese texnika rawajlanıwın belgileytuǵın tarmaqlarda jergilikli millet wákillerinen ishchl kadrlar tańsıqlıǵı sezilib qaldı.
Ekinshi jáhán urısı Ozbekiston xalqınıń sanı hám quramına, respubiika ekonomikalıq rawajlanıwına asa unamsız tásir korsatgan. Lekin, 1971 jıldan - 1985 jıllarǵa shekem Ozbekiston xalıq xojalıǵında jumısshı hám xizmetkerler sanı 2641, 5 mıńnan 4833, 5 mıńǵa kopaydi. Biraq, bul ósiw jasalma túrde, yaǵnıy respublikamızǵa -sırtdan koplab kisilerdi kóshirip keltiriw esabına júz berdi.
Xalıq quramında jumısshılar sanı ádewir o'sgatriga qaramay, respublikamız bul korsatkich boyınsha burınǵı Birlespe respublikaları ishinde 1979 yilgi maǵlıwmatqa kóre, 13 orında turar edi. Ózbekstan jumısshılar jamayınıń milliy úlesi tárepinen orqada qalıp atır edi. Mısalı, ozbeklar 1973-1983 jıllarda sanaatda 51, 1 protsentti, qurılısda 46, 5 transportda 38, 6 baylanısda -40, 6 kirayo hám neft ximiyasında 24, 9 protsentti tashkil eter edi.
Tashkent qalasında 1985-1986 jıllarda miynet resursları artıqmashlıǵı 200 mıń kisi bolıwına qaramay respublikaǵa sırtdan 125 mmgga jaqın jumısshı hám qánigeler tartindi.
Usınıń menen birgelikte óndiriste bánt bolmaǵan xalıq sanı 1 artıp botdi. Olardıń sanı 1983 jılda 836 mıńnı quradı.
Sanaattıń zamanagóy tarmaqlarında " ozbek xalqi go'yo islewge ılayıq emesligi" hám sol munasábet menen kop jaslar ıssız júrgenligi haqqında negizsiz túrli oy-pikirler keń tarqaldı. Haqıyqattan da respublikamızda 80-jıllar aqırında bir mln.ga jaqın jumıssızlar bar edi. Biraq, bunıń boisi olardıń islew qızıǵıwshılıǵı yoqligidan emes, bálki joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, tiykarınan oraydıń arnawlı jóneltirilgen siyasatı sebepli hám qolaversa birpara jergilikli kishi hámeldar basshılar tárepinen Islep shıǵarıw hám miynetti shólkemlestiriwdiń zarnonaviy usılları jaqsı jolǵa qoyılmalıǵi, olardıń jumıs jayları, turar jay, balalar bog'chalari, óner-texnika bilim orınları menen támiyinlew imkaniyatın jetkiliklishe jarata almaǵanınan bolıp tabıladı. On jıllar dawamında jergilikli jaslar arasından jumısshı kadrlar tayarlaw menen jigerli túrde shuǵıllanıw ornına milliy namısı taptalǵan halda Rossiya hám Ukrainadan tayın kadrlar keltiriw siyasatın maqul kórdiler.
- Respublika ekonomikasın jaǵdayı, jámiyeti basqarıw usılların qayta kórip shıǵıwdı, olardı jańa jaǵdayǵa maslastırıwdı talap qilsa da ozkompartiya, unlng komitetleri, urıs dáwirdiń jumıs tájiriybesin dawam ettirib, orayda hám orınlarda hákimiyattı az qolında bekkem ustap, basqarıw buyrıqpazlıq sistemasın taǵı da kúshaytirdi.
Urıstan keyingi jılları partiya hám húkimet baslıqlıǵına teoriyalıq tárepten kem tayarlanǵan, jumıs tájiriybesi jetkilikli bolmaǵan xızmetkerler keldi. Mámleketti basqarıw sistemasında jergilikli xalıq wákilleri tek 47 protsentti quradı. Partiyaǵa qabıllawǵa júzeki, tórelershe jantasıw nátiyjesinde qabıl etilgenlerdiń kopchiligini jumısshı vadehqonlar shólkemlestirip, aldıńǵı oqımıslı adamlar, maman qánigeler basshılıq jumıslarınan chetlashtirildi. Ozbekiston SSR Joqarı hám mahailiy keńeslerine saylawlar júzekilesip, aldınan dúzilgen dizim hám joba tiykarında deputatlıqqa kandidatler korsatildi. Saylawshılardıń 99, 9 procenti dawıs beriwde qatnasıp, " awızbirshilik" menen kommunistlarning wákillerine dawıs berdi. Bul qanshellilik haqıyqatqa togri keledi, túsiniw qıyın emes. Sovetlar iskerliginde júzekishilik, qaǵazbozlik kúshaydi, Joqarı Savetning, ásirese jergilikli sovetlarning sessiyalari waqtında shaqırilmasdan odaǵı máseleler kopincha talqılaw etińmay yamasa erkin pikirliliksiz qabıl etińardi. Saylaǵanı sovetlar wazıypasın onıń ijroiya komitetleri atqaratuǵın boldi. Sovetlarga deputat bolıp saylaǵanılardıń kópshilik bólegi jámiyet rawajlanıwınıń nızamlarınan xabarsız, ulıwma hokitniyatni basqarıw máseleleri menen qızıqmaytuǵın shaxslar edi. Ásirese joqarı sovetlarga saylaǵanı deputatlar orıs tilinde alıp barılǵan sessiya jıynalıslarında respublika máplerin qorǵaw etetuǵın dárejede iskerlik korsata almasdi. Partiya hám jámiyetlik shólkemleriniń joqarı shólkemlerine aǵza bolıp saylaǵanılar, bul shólkemlerdiń ánjumanlarına delegat bolıp barǵanlar arasında da az wazıypaların tushunmaydigan, túsinse hatn onı ámelge asıriwdi bilmegenler, biyparqlar kopchilikni tashkil eter edi. Bunday deputatlar hám delegatlar ishinde Respublikamız atına daq túsirganlar da az bo'lmadi.⁷
Respublika Joqarı Sovetiniń shaqiriq deputatlarınan 158 deputat, II shaqiriq deputatlarınan bolsa 167 danası qayta saylaǵanı. Bular partiya, basqarıw xojalik xızmetkerleri, jámáát xojalıǵi rayislari bolǵan. Bunnan usıdan ayqın boladı, basqarıw buyrıqpazlıq sisteması dáwirinde deputatlıq nomenklatura xızmetkerlerine jeńillik bolıp xızmet etken. Jıllar ótiwi menen bunday deputatlar jumısqa to'g'anoq bóle basladılar.
Partiya, sovet xızmetkerleriniń sawatlılıq dárejesin kóteriwge qanshellilik urınıwmasin deputatlar arasında Orta hám tolıqsız orta maǵlıwmatlılar sanı salmaqlı ediki, bul respublika Joqarı Keńesi iskerligine unamsız tásir korsetdi. Birpara deputatlar ortama'lumot menen Joqarı Keńestiń turaqlı komitetleri aǵzası da boldi.
30 -jıllardıń ekinshi yarımınan 1959 jılǵa shekem Sovetlarga Oraydan kelgen baslıq partiya hám sovet xızmetkerlerin saylaw jolǵa qoyıldı. Iv shaqiriq Joqarı Keńestiń 294 deputatınan 16 tasi oray wákilleri edi. Bunday jumıs júrgiziw 70 jıllardan qaytaldan jolǵa qoyıldı.
Urıstan keyingi jıllarda dúnya xalıqları ortasında tınıshlıq hám sheriklikti bekkemlewge Ozbekiston az úlesin qosdı. Onıń shet el-mámleketler menen sawda hám materiallıq baylanısları kengaydi. 1958 jılı Ozbekiston dúnyanıń 32 mámleketine sanaat hám awıl xojalik ónimlerin shıǵarǵan bolsa, 1970 jıl 76 mámleket menen sawda baylanısların ornatdı. Shet mámleketliklerge ónim shıǵarıwda Ozbekiston burınǵı Birlespede RSFSR hám Ukrainadan keyingi úshinshi orında turdi. Qorako'1 tcri hám paxta tolasidan baslap mashinasozlik ónimleriniń 250 túri tórt qitaning derlik hámme mámleketlerine shıǵarıldı. Mıń ókiniw menen aytamız, bul jnahsulotlar Ozbekiston atınan emes " SSSRda islengen" degen tamǵa menen dúnyaǵa teńildi.
Andijan mashinasozlik zavodınıń ónimleri 44 mámleketke, Toshkerrt kabel zavodınıń tnahsuloti 27, Chirchiq elektroximkombinati 20, Samarqanddagi " Kinap" zavodı 30 mámleketke az ónimin shıǵardı. Kop jıllar dawamında paxta sırtqı bazarǵa shıǵarılǵan tiykarǵı ónim bolıp, 1953 jıldan baslap Ozbekiston paxtası Amerika Qospa Shtatları, Meksika, Siriya sıyaqlı paxta jetiwtiriwshi mámleketlerdiń básekiin jeńip iri kapitalıstik mámleketlikler bazarına shıqtı hám jámi 35 mámlekettiń bazarın iyeledi.
1960 -70 jılları Ozbekiston Aziya, Afrika hám Latin Amerikası mámleketleri ushın mińlaǵan Joqarı hám ortamagluwmatlari qánigeler hám maman jumısshı kadrlar tayarlab berdi. 1961 jılı Toshkcnt Mámleket Universiteti (házirgi Ozbekiston Milliy Universiteti) qasında sırt ellikler ushın tayarlaw bólimi ashıldı. Ozbekistonning mińlaǵan qánigeleri kopgina ǵárezsizlikke erisken mámleketlerdiń ekonomikasın rawajlandırıwǵa az úleslerin qosdı. Ozbekistonlik mashinasozlar, paxtakeshler, suw xojalıǵi imaratları hám ipakchilik qánigeleri kop mámleketlerde azlarınıń bay tájiriybelerin úgit etdiler. Egipet degi Asvon hám Xelvonn suw imaratları, Afganistan daǵı Jalolobod kanalı hám Kuba daǵı sanaat quritmalarida Ozbekiston qánigeleri de qatnastılar.
" Feodalizmdan sotsializmga sekrep ótiw múmkinligi togrisidagi marksistik táliymatni" Ozbekiston mısalında tastıyıqlaw maqsetinde, Aziya hám Afrika mámleketleri ushın sotsializmning tájiriybe mektep retinde onıń shet el mámleketler menen ekonomikalıq hám materiallıq baylanısları keńeytirildi, delagatsiyalar almaslaw boyınsha jumıslar janlandırildi.⁸
1947-1955 jılları dúnyanıń 46 mámleketlerinen, sonday-aq aldıńǵı taraqqiy etken mámleketlerden 180 delegatsiya Ozbekistonga keldi. Áne sol dáwirde burınǵı birlespediń delegatsiyalari quramında 200 den artıq Ozbekiston puqaraları shet el mámleketlerde bolıp qayttı. Bunnan tısqarı sa'nat hám ádebiyat xızmetkerleri ortasında delegatsiyalar almasildi. Bul ilajlar nátiyjesinde biziń úlkede " kazarma sotsializmi" ornatılǵanı da áshkara boldi.
Amerika Qospa Shtatları Joqarı sudınıń aǵzası Uilam Duglas Ozbekistonda bolıp qaytqannan keyin " Luk " jurnalında Orta Aziya respublikaları daǵı turmısda Fransiyanıń kolonizatorlik tamǵası ko'rinayapdi dep jazadı. Jergilikli baspasózde buǵan tuxmat dep qaraydı.
Ozbekiston xalıq aralıq birodorlashgan qalalar awqamına aǵza boldi. Tashkent, Pakistandıń Karachi, Liviyanıń Tripoli, Indiyanıń Patiala, AQShning Sietl, Marokashning Marokash, Yugoslaviyanıń Skople qalaları menen biradarlasdı. Sol dáwirdiń zárúrli máseleleri boyınsha Tashkentte xalıq aralıq jıyınlar, ushırasıwlar hám ilimiy keńesler shaqırildi. Atap aytqanda, 1959 -72 jıllarda otızdan artıq ilimiy sessiya hám keńesler bolıp ótti. 1958 jıldı kuzida Tashkentte 37 ta Aziya hám Afrika mámleketleri jazıwchilarining konfrenciyası ótti jáne bul jerde " Tashkent ruhi" júzege kelip, xalıq aralıq kólemde Ozbekistonning poziciyasin asırdı.