Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

Jumıstıń dúzilisi hám kólemi. Haqıyqattan da, júdá áyyemgi zamanlardan adamlar 0'sim- liklaming yowoyi, keyinirek bolsa materiallıq sortların ekib, hár túrlı maqsetlerde paydalanıp kelgenler. Mısalı, mevasidan azıq-túlik retinde (alma, ǵoza, erik, júzim, biyday, mosh, lobıya, tarı, qo'noq, noqat ) hám dári-dárman tay- yorlashda (marmarak, zubturum, shipovnik) aydalanishgan. Kúndelik turmısımızda tutınıw etetuǵın nonimiz biyday unidan tayarlanishi, mayımız g'o'za shigiti, kún- gaboqar pıstesi hám zeytun túyirinen alınıwı hámmemizge málim. Sol sebepli de ulami saqlap -álpeshlew kerek. Hár qanday taǵamdı tayarlawda, álbette, tatımlıq 0'simliklerdin’ mıywesi isletiledi. 0'zbekistanda eń kóp tarqalǵan tatımlıqlarǵa ziyre, arqar, kashnich, sedana hám burısh kiredi.

1. 
   Tuqimlardin’ tarqaliwi
   

Tuqimlardıń insannıń ómirinde qollanılıwı. Mıywe - salamatlıq dáregi! Insannıń ómirinde olardıń roli kútá úlken.

Pısken miywenin’ perikarpining tábiyaatına kóre, barlıq miywelerdi qurǵaqlay hám sza’ha’rli bolıw múmkin,

tuqimlar sanı boyınsha bolsa - bir tuqimlı hám kóp tuqimlı.

Evolyutsiya processinde olar tuqimlardı saqlaw (ádetde mıywe ishinde jasırınǵan ) hám olardıń tarqalıwı ushın kelisiwlerdi islep shıqtılar : qurǵaqlay miywelerde, tuqimlar pıskeninde, tuqimlardıń tarqalıwı ushın perikarp ashılıwı kerek. Birpara ósimliklerdiń kapsulalari hám lobıyaları tuqimlardı ózleri tarqatadı ; qurǵaqlay polispermli miyweler miywelerden egilgeninen keyin olardı qorǵaw etetuǵın jaqsı rawajlanǵan urug 'qobig'iga iye; qurǵaqlay bir tuqimlılarda (ǵoza, masaq, karyopses, achenes) miywelerdiń ózi tuqimlar menen birge tarqaladı. Olardıń miyweleri ashılmaydı. Olardıń perikarplari tek tuqimlar kógerip shıqqanda jarılıp ketedi; sza’ha’rli polispermli hám bir tuqimlı miywelerdiń tuqimları bul miywelerdi tutınıw etetuǵın haywanlar tárepinen tarqaladı. Bul tuqimlar awqat as sińiriw qılıw sistemasınan ótkennen keyin kógergishlikti saqlap qaladı. Olarda jaqsı rawajlanǵan tuqim qabıǵı bar; drupe tuqimları perikarpning ishki taslı qatlamı - suyek menen qorǵawlanǵan. Kóp gulli ósimlikler kóp muǵdarda tuqimlardı payda etedi.

Sonday etip, tábiyaatda tuqimlar kóbeyiwde zárúrli rol oynaydı.
Barlıq gulli ósimlikler hám hátte vegetativ ko'payadiganlar tuqimlar menen ko'payadi. Bunnan tısqarı, olar kóplegen haywanlar ushın azıq retinde xızmet etedi.

Mıywe tuqimlar ushın jabıq ıdıs bolǵan gúlleytuǵın (angiosperm) ósimliklerdiń ayriqsha organı bolıp tabıladı. Ol eki ret tuqimlantirmasdan da, tuqimsız da (apomiksis menen) rawajlanıwı múmkin.

Miywelerdiń túrli-tumanlıǵı kútá úlken hám olar uzaq waqıt dawamında izertlewshilerdińdiń itibarın tartdı. 16 -asirde qashannan berli Cesalpini mıywe túrleri boyınsha gúlleytuǵın ósimlikler ushın jasalma klassifikaciya sistemasın jarattı. 18-asirde nemis alımı Gertner miyweler, olardıń dúzılıw qásiyetleri, ontogenezi, ekologiyası hám tarqalıwı haqqındaǵı pánni tómendegishe tariyplagan. karpologiya (zaqım. carpos- mıywe).

Insannıń miywelerdi úyreniwge dıqqat menen qarawı tosınarlı emes. Miyweler turmısımızdıń hasası bolıp, kútá úlken insannıń ómirindegi mánis:

1) azıq-awqat (kraxmalli, quramında protein, miyweler, ishimlikler, palız eginleriler, ashshı );

2) ot-jem (lobıya, vetch, sulı hám basqalar );

3) maylı eginler (tung, kanop, ayǵabaǵar hám basqalar );

4) darilik (boyarıshnik, Malina, qızǵılt hám basqalar );

5) talshıqlı (paxta );

6 ) bezew (shıyshe qabaq hám basqalar ).

Pútkil mıywe bir pútkil retinde, sonıń menen birge onıń bólimleri (perikarp, tuqimlar ) retinde isletiliwi múmkin.

Mıywe eki ret tuqimlantirilgandan keyin yamasa bir gulning apomiksiyasidan keyin ózgertirilgen, geyde gulning basqa bólimleri oǵan ósip shıǵıs gineksiy bolıp tabıladı.

Sonday etip, mıywe eki ret tuqimlantırıw yamasa apomiksisdan keyin ózgertirilgen gul bolıp tabıladı.

Tuqimliqtin’ funktsiyaları :

1) tuqimlardı qorǵaw ;

2) tarqatıw ( zaqım. tarqatıw - tarqatıw ) - tuqimlardı jayıw procesi.

Tábiyaatdaǵı miywelerdiń ma`nisi:

1) ósimliklerdiń tarqalıwı, kóbeyiwi hám aman qalıwın támiyinlew (tuqimliq wazıypasın kóriń);

2) haywanlar ushın azıq-awqat.

Ósimlikler degi mıywe belgileri násillik tárepten turaqlı. Ósimlikti kóbinese mevasidan anıqlaw múmkin. Angiospermlarning túrli gruppalarında miywelerdiń evolyutsiyası ayriqsha tárzde dawam etdi, lekin anıq olardıń funktsiyaların kúsheytiw baǵdarı boyınsha => birpara miyweler kóp tuqimlı, basqaları - az yamasa bir tuqimlı boldı. Biraq, hár qanday jaǵdayda, olardıń jaqsı tarqalıwina úles qosqan apparatlar payda boldı.

Tap sol túrde hám hátte bir ósimlikte basqa dúzılıw daǵı yamasa hár qıylı fiziologikalıq ayrıqshalıqlarǵa iye miyweler (mısalı, kógerip shıǵıw waqıtı ) qáliplesiwi múmkin bolǵan jaǵdaylar bar. Bul hádiyse dep ataladı heterokarp (túrme-túrlıq ). Ol, mısalı, kalendulada, Compositae, Labiata, Barage, Cruciferous hám basqalar shańaraqlarında ushraydı (eki o'nlab shańaraqlar málim). Geterokarp adaptiv mániske iye. Onıń járdeminde miywelerdiń tarqalıwı jaqsılanadı (túrli forma daǵı miyweler túrli jollar menen tarqaladı ), ósimliklerdiń tarqalıwdıń rezerv jolları bar hám ósimliklerdiń aman qalıwı jaqsılanadı (sebebi hár qıylı miyweler túrli waqıtlarda kógerip shıǵadı ) => ósimliklerdiń átirap -ortalıq sharayatlarına iykemlesiwi. sharayatlar jaqsılanadı.

Ulyanovsk pedagogika universitetinde óz dóńgeleklerinde belgili karpolog ilimpazlar islegen: Levina R. E. hám geterokarpni úyrengen Voitenko v. F.

Tuqimliqtin’ dúzilisi.

Mıywe quramına kiredi perikarp (perikarp ) hám tuqimlar. Perikarp, qaǵıyda jol menende, 3 qatlamǵa iye: sırtqı ( ekzokarp), ortasha ( mezokarp) hám ishki ( endokarp). Bul qatlamlar bekkemligi hám dúzilisi tárepinen parıq etiwi yamasa birdey túrdegi bolıwı múmkin. Mısalı, shıyede (mıywe - sobiqli): ekzokarp - qorqınıshlı, mezokarp - sza’ha’rli, góshli hám endokarp - qattı, taslı tuqimdı qorshap turǵan suyek payda etedi. Perikarp, ádetde, máyekdon diywallarınan rawajlanadı, lekin geyde onıń qáliplesiwine gulning basqa bólimleri (stamens tiykarları, gúldiń japıraǵılar, ıdıs hám basqalar ) da kiritiliwi múmkin.

Tiri organizmdiń hár bir organı óziniń turmıslıq funktsiyasın atqaradı. Gulli ósimliklerdiń anatomiyası olardıń qánigelikligin túsiniwge járdem beredi. Mıywe bul ceriyadagi aqırǵı emes.

Generativ organlar

Ósimliklerdiń barlıq bólimlerin eki gruppaǵa birlestiriw múmkin. vegetativlerge túbir, poya hám japıraq kiredi. Olardıń roli zárúrli. Bul suw aǵımı, mineral azıqlanıw, organikalıq elementlardıń sintezi, vegetativ kóbeyiw. (gúl, mıywe, tuqim ) organizmlerdiń kóbeyiwi rolin oynawǵa shaqırıladı.

Ósimlikte qanday mıywe bar? Bul sorawǵa juwap beriw ushın áwele onıń kelip shıǵıwın túsiniwińiz kerek. Mıywe tek gulning málim bólimlerinen payda boladı : tuqimlantirilgan urǵashı jınıslıq kletkadan - embrionnan, oraylıq - rezervdagi azıqlıq endospermdan. Birgelikte bul tuqim bolıp tabıladı. Biraq tuqimlanıw hám rawajlanıw ushın keleshektegi mayda organizm isenimli qorǵaw hám qosımsha awqatlanıwǵa mútáj. Bul zárúrli rol bir neshe membranalardan ibarat perikarpga beriledi: sırtqı, orta hám ishki. Olardıń hár biri orınlanǵan funktsiyaları sebepli ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye.

Tuqimliqtin’ wazıypası neden ibarat

Dúzilisi boyınsha miyweler qurǵaqlay hám sza’ha’rli, bir tuqimlı hám kóp tuqimlı. Biraq, qásiyetlerinen qaramastan, hár biri óz tuqimına " ǵamxorlıq etedi", eń zárúrli funktsiyalardı atqaradı.

Tuqimlardıń tarqalıwı

Mıywe qanday wazıypanı orınlawın tek qorǵaw kózqarasınan emes, bálki tuqimlardı bólistiriw kózqarasınan da kórip shıǵıw múmkin.jáne bul ósimliklerdiń balshıq jerde tarqalıwı, olardıń túrleriniń túrli-tumanlıǵın asırıw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Tuqimlardı kóbeytiw usılları túrme-túr bolıp, perikarpning strukturalıq qásiyetlerine baylanıslı. Mısal ushın, ózine málim bolǵan hár bir kisi teri qabıǵın jarıp, tuqimlardı shashadı. Tap sonday, teginish waqtında balzamning miyweleri jarılıp ketedi.

Samal ósimliklerdiń tarqalıwında isenimli járdemshi bolıp tabıladı. Zereń hám kúl arıslan balıqlari hawa aǵısları tárepinen ańsatǵana alınadı hám ap-alıs aralıqlarǵa alıp ótiledi. Ulıwma alǵanda, ashılǵan qurıtılǵan miywelerdiń kóbisi tuqimın sol tárzde yoyadi.

Kóplegen sahra túrlerinde ol tagida quriydi, bóleklenedi hám samal tárepinen de alıp yuriladi. Sharsimon ot o'simtasi sahra boylap sonday sayaxat etedi.

Tikenli hám bekkem dulavratotu mevasini kóbinese kiyim yamasa úy haywanlarınıń shashlarınan jırtıp taslaw kerek. Bul olardıń qayta jaylastırıwǵa iykemlesiwi. Óytkeni, siz ózińizge tikendi biriktiruvchi noqattan talay uzaqta tabıwıńız múmkin.

Olardıń tuqimların tómen aǵımǵa yoyib shıǵıń.

Pin this image az waqıt Pinterest

Al, jaqtı perikarpli sza’ha’rli miyweler dástúriy túrde tekǵana adamlar ushın, bálki kóplegen qus hám haywanlar ushın ardaqlı náziklik bolıp tabıladı. Ózlestirilmagan azıq-awqat qaldıqları menen birge tuqimlar ana tereginen uzaqta jaylasqan topıraqqa kiredi.

Tuqimlardı qorǵaw

Miyweler, qawipsiz úy sıyaqlı, tuqimlarǵa salmaqli ekologiyalıq sharayatlarda aman qalıwǵa járdem beredi. hám ıssılıqtıń baslanıwı hám etarli muǵdarda quyash energiyası bar ekenligi menen - jańa ósimlik organizmine turmıs berip, kógerip shıǵıw.

Álbette, ósimliktiń barlıq bólimleri mazalı yamasa qutılıw múmkin emes. Mısalı, ǵoza mıywesi qanday wazıypanı atqaradı? Onıń lignlangan qabıǵı azıq-awqat ushın isletilmaydi, qımbatlı azıqlıq pazıyletlerge iye emes. Biraq bul qorǵaw menen yog'ga bay ǵoza tuqimı gúzek hám qıs ushın ańsatǵana erga jatadı. hám báhárde ol keleshektegi findiqni keltirip shıǵaradı.

Mazalı ha’m paydali

Biraq kóbimiz ushın miyweler keń qollanılatuǵın mazalı hám paydali ónim Insan mıywe hám maydalardı saqlaydı, palız eginlerilerdi duzlaydi, tatımlıq retinde hár qıylı ıdıslarǵa ashshı tuqimlardı qosadı. Donli ósimliklerdiń miywelerinen un alınadı, unsiz nan pısırıw múmkin emes. Mákke, ayǵabaǵar, saya, zig'irdin’ qurǵaqlay miywelerinen kóp muǵdarda qımbat bahalı maylar sig’iladi.

Mıywe hám tuqimlar sanaattıń túrli tarawlarında da qollanıladı. Paxta, hátte chidab bolmaydı ıssında da ózińizdi qolay sezim qılıw imkaniyatın beretuǵın tábiy shúbereklerdi tayarlaw ushın isletiledi.

Malina paydali esaplanadı. Olar insan immunitetin qollap -quwatlaytuǵın S vitaminine bay.

Tábiyaatda za’ha’rli zatlı miyweler júdá kóp. Helen qusıw hám bas aylanıwı, mürver - diareya, yew konuslari - júrek-qan tamır hám dem alıw sistemalarınıń aynıwına alıp keledi. Ǵarǵa o'simliginin’ barlıq bólimleri za’ha’rli zatlı esaplanadı. Miyweler dástúriy túrde eń qáwipli esaplanadı, sebebi olar ózine tartatuǵınlı kórinedi. Balalar, ásirese, kóbinese, bul hátte júrekti toqtatıwǵa alıp keliwi múmkin.

Biz mıywe ósimliklerdiń generativ organı retinde qanday funktsiyanı orınlawın kórip shıqtıq. Ol organizmdiń ózi, onıń jasawı hám haywanlardıń azıqlanıwı ushın zárúrli rol oynaydı. Lekin, eń áhmiyetlisi, adamlar miywenin’ tolıq hám qayta islengen bólimlerin eyishadi.

Rásmiy túrde, tuqimlar ósimliklerdiń kóbeyiwi ushın juwapker bolıp tabıladı, biraq eger olar mıywe sıyaqlı qolay kelisiwge iye bolmasa, kóbeyiw procesi ósimlikler ushın júdá qıyın bolıp qaldı. Yaǵnıy, mıywe bir waqtıniń ózinde eki zárúrli funktsiyanı atqaradı - ol ósimliktiń tuqimların qolaysız ekologiyalıq sharayatlardan hám olardıń pısıwınıń pútkil dáwiri dawamında zıyanlanıwınan qorǵaw etedi, ekinshi rol bolsa tuqimlardı ósimlik arnawlı toplaytuǵın azıq elementları menen támiyinlew bolıp tabıladı. miyweler. Miywenin’ úshinshi roli tuqimlardı jayıw bolıp tabıladı, bul túrli usıllar menen ámelge asıriladı. Tuqimlar tayın bo'lgach, miyweler de pısıwdı tugatadi hám jumsaq hám mazalı bolıp jeyiledi hám tuqimlar ósimlikten taslanadı. Yamasa miyweler ashılıp, tuqimlar erga túsedi, geyde tuqimlar samal tárepinen alıp ketiledi hám birpara miyweler hátte tuqimlardı atıwı múmkin.

Tuqimliq alma, almurt sıyaqlı ósimlikler. onıń tuqimlarınıń jaylasıwı bolıp, onıń ishki quramı, pulpasi, azıq elementları, ızǵarlıǵı óz túrin dawam ettiriw ushın rawajlanıwı hám pısıwı ushın paydalanadı - barlıq tiri janzatlardıń tiykarǵı waziypası hám mánisi.

Miyweler eń progressiv (házirgi) ósimlikler toparında payda boldı - Angiosperms yamasa Gúllew. Mıywe bar ekenligi sebepli olar ózleriniń tiykarǵı atınıń, sonıń menen birge, eń keń tarqalıwın aldılar.

2.