Ўzbekistan respublikasi soғLIҚni saқlash vazirligi

Giperaktiv qovuq sindromi etiopatogenezining zamonaviy tahlili va uni dori vositalari bilan davolash imkoniyatlari

Giperaktiv qovuq (GQ) sindromi siyishga bo’lgan shoshilinch talabning mavjudligi bilan xarakterlanib, bunda tez-tez siyish, peshob tutaolmaslik va nikturiya kuzatiladi (International Continence Society – ICS ning Pastki Siydik Yo’llari Faoliyati terminologiyasini standartlashtirishga bag’ishlangan hisobotiga muvofiq, 2003 y).

GQ klinik amaliyotda tez-tez uchraydi va dunyoda taxminan 100 mln. kishida kuzatiladi. O’tkazilgan epidemiologik tekshiruvlar shuni ko’rsatdiki, GQ o’nta eng keng tarqalgan kasalliklar guruhiga kirib, u yaxshi tanish bo’lgan qandli diabet, oshqozon va o’n ikki barmoqli ichakning yara kasalligi, astma va osteoporozdan ustun turadi. Evropa xalqining keksalari ichida taxminan 17%-da GQ simptomlari bor [11].
GQ ayollar va erkaklar o’rtasida bir xilda uchrab, uning tarqalganligi yoshga qarab ko’payib boradi.
Sindromning etiologiyasi va patogenezi, uning tabiati va xarakteriga bog’liq bo’lgan ko’pgina savollar dolzarb bo’lib, bu sohadagi ko’pgina tadqiqotchilarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Urodinamik tekshiruvlar shuni ko’rsatdiki, shoshilinch siyishga talab bo’lgan va tez-tez siyadigan bemorlarda qovuqning siydik jamg’arish jarayonida detruzorning noixtiyoriy qisqarishlaridan tashkil topgan detruzor giperaktivligi mavjudligi kuzatildi [2].
Neyrogen va idiopatik detruzor giperaktivligi farqlanadi. Aniq isbotlarga ko’ra, neyrogen detruzor giperaktivligi neyrogen buzilishlarda – ya'ni nerv tizimining supraspinal markazlari buzilishlarida, idiopatik esa detruzorning yillar davomida o’zgarishi, infravezikal obstrukciya va siydik chiqarish kanali va qovuqning anatomik o’zgarishlarida kuzatiladi [2].
Detruzor giperaktivligi patogenezining neyrogen nazariyasi qovuq innervaciyasining buzilishiga asoslangan. Qovuqda siydikning jamg’arilish jarayoni detruzorni antiqa qobiliyatiga, ya'ni “adaptacion qobiliyatiga” yoki “komplians”ga asoslangandir. Bunda qovuqqa kelayotgan siydiknining hajmini oshishiga qaramasdan qovuq ichida kichik bosim ta'minlanib turiladi. Detruzorning ushbu qobiliyati nerv tizimining simpatik, parasimpatik va somatik bo’limlarining o’zaro va uzviy bog’langanligi va xarakatlari asosida amalga oshiriladi. Qovuqning siydik jamg’arish qobiliyatiga mas'ul nerv tizimining yuqori markazlarini va nerv tolalari yo’llarini barcha jarohatlari qovuqning siydik yig’ish faoliyatini buzilishiga olib keladi. Parkinson kasalligi, tarqalgan skleroz, bosh miyaning o’sma va jarohatlari, uning qon aylanishining buzilishi detruzor giperaktivligiga sabab bo’ladi. Ta'kidlab o’tilgan kasalliklarda markaziy nerv tizimining qovuq ustidan bo’ladigan nazoratini buzilishlari kuzatiladi. Bunda siyish nazoratining sakral markaziga ma'lumot yuboruvchi nerv tolalarining ta'sirlanishi pasaygan bo’lib, natijada qovuqda kichik hajmda siydik yig’ilishi bilan detruzorning noixtiyoriy qisqarishiga sabab bo’ladi. Bu holat detruzorning giperaktivligi bilan izohlanib, tez-tez siyish, peshob tuta olmaslik bilan namoyon bo’ladi [6].
Tez-tez siyishga shikoyat qilgan keksa yoshdagi bemorlarda o’tkazilgan bosh miya pozitron-emission tomografiya tekshiruvlarida, Block B.F.M. va muallif. (1997) bu bemorlarda bosh miya po’stlog’ining frontal qismida qon aylanishining buzilishlarini ko’rsatdilar. Ushbu tadqiqotlar natijalari quyidagi fikrni tasdiqlaydiki, bunda supraspinal jarohatlar ko’pincha siyish jarayonining ixtiyoriy ingibitorlik nazoratini yo’qotib, detruzorning giperaktivligiga olib keladi [4].
Miogen nazariya idiopatik detruzor giperaktivligi bo’lgan bemorlar detruzorida xarakterli morfologik o’zgarishlarni aniqlashga asoslangandir. Gistokimyoviy tekshiruvlar natijalari, infravezikal obstrukciyada yoshi ulg’aygan sari detruzor devorlarida kollagen miqdorining ko’payishi bilan, xolinergik nerv tolalarini zichligining pasayishini aniqladi. Bu detruzorning postsinaptik xolinergik denervaciyasiga olib keladi. O’zgarmagan xolinergik nerv tolalarida xolinergik nerv stimulyaciyasiga (acetilxolinga) bo’lgan sezgirlik kuchayadi va natijada detruzorning noixtiyoriy qisqarishlari kuzatiladi [12]. Bu holat prostata bezi havfsiz giperplaziyasi bo’lgan bemorlarning 40-60% da GQ simptomlarini borligi bilan tasdiqlanadi. Elektron mikroskopiya yordamida GQ holatli bemorlarning detruzorlarida normal hujayralararo birikmalarining protruziya shaklida buzilishlari, bir miocit hujayra membranasining qo’shni miocitga bo’rtib chiqishi natijasida hujayralararo chegaralarning yaqinlashuvi aniqlandi – “qo’shni miocitlarning ikki parallel yuzalarini zich birikishi» [7].
1994 yilda Brading va Turner giperaktiv qovuqqa xos morfologik o’zgarishlar bo’lishini e'tiborga olib, detruzor giperaktivligining rivojlanish patogenezi nazariyasini taklif etdilar, uning asosida denervaciya joylarida o’zaro uzviy bog’langan miocitlarning yuqori qo’zg’anuvchanligi yotadi [5].
Shunday qilib, GQ da idiopatik detruzor giperaktivligining zamonaviy patogenezi quyidagichadir: ulg’aygan yoshdagi arterioskleroz yoki infravezikal obstrukciya natijasida vujudga keladigan gipoksiya detruzor denervaciyasiga sabab bo’ladi. Bu jarayon oqibatida nerv boshqaruvining etishmovchiligiga javoban kompensator reakciya sifatida detruzor miocitlarida struktural o’zgarishlar (yuqori nerv qo’zg’anuvchanligiga va o’tkazuvchanligiga ega miocitlar o’rtasidasidagi zich birikish) yuzaga keladi. Bu holda har qanday o’z-o’zidan yuzaga keladigan yoki qovuq devorining cho’zilishi bilan provokaciyalangan (siydik jamg’arilishi davrida) alohida miocitlarning «zanjirli reakciya» turidagi qisqarishi butun detruzorning noixtiyoriy qisqarishiga olib keladi. GQ da taklif qilingan detruzor giperaktivligining rivojlanish nazariyasi hozirgi kunda etakchi hisoblanadi va u Tse V. va muallif. (2000) [13] ishlarida tasdiq topgan. Bu mualliflar, ilgari 1993 yilda Elbadawi A. va mualliflar tomonidan qayd etgan, shunga o’xshash o’ziga xos hujayralararo birikishlarni aniqladilar.
Oxirgi yillarda uroteliyning qovuq funkciyasini tartibga solishdagi va detruzor giperaktivligini shakllantirishdagi roli haqida qiziq ma'lumotlar olindi.
Aniqlanishicha, uroteliy yuqori ixtisoslashgan struktura bo’lib, u ta'sirlovchi mexanik, termik va kimyoviy moddalarni qabul qilishga va afferent nerv tolalari receptorlariga ta'sir qiluvchi neyromediatorlarni ishlab chiqarishga qodirdir. Bundan tashqari, uroteliyda muskarin receptorlarining bo’lishi, va ularning detruzordagi muskarin receptorlari bilan bir qatorda qovuqning sezgirlik faoliyatini belgilab berishi isbotlangan [8].
Ma'lumotlarga qaraganda, yosh ulg’aygan sari nerv tugunlarida acetilxolinni ajralib chiqishi kamayib boradi. Bu esa acetilxolinni uroteliyning hujayralarida ko’proq ishlab chiqilishiga olib keladi. Aniqlanishicha, qovuqning siydik jamg’arishi jarayonidagi uroteliyning cho’zilishida acetilxolinni ajralishi, ma'lum darajada qovuq qiskarishining nazoratida va detruzor giperaktivligini rivojlanishida muhim rol' o’ynaydi [14].
Bundan tashqari, detruzor tonusi nazoratining mexanizmida adenozintrifosfor kislotasining ishtiroki aniqlandi. Bu kislota ham, acetilxolin singari uroteliyning cho’zilganida ajralib chiqadi. Neyrogen va idiopatik detruzor giperaktivligida qovuq uroteliysidan adenozintrifosfor kislotasining ko’p miqdorda ajralib chiqishi isbotlangan. Bunda suburotelial sathda detruzor giperaktivligi bo’lgan bemorlarda purinergik P2X2 receptorlarning sonini ko’payishi aniqlanib, ularning ham GQ simptomlarining rivojlanishida rol' o’ynashlari ehtimolligi aniqlangan [10].
GQ sindromida sub'ektning to’satdan namoyon bo’ladigan qovuq qisqarishlarining nazorati yo’qligi yoki zaifligidan, uning bevaqt siyishiga olib keladi. GQ klinik manzarasi tez-tez siyishga bo’lgan talab, peshob tuta olmaslik, kuniga 8 marotabadan ortiq siyishi va tunda uyqu davomida 1-2 marotaba siyish (nikturiya) bilan xarakterlanadi. GQ ning klinik namoyon bo’lishi ijtimoiy, fiziologik, kasbiy, oilaviy, fizikal va seksual muammolar bilan chambarchas bog’liqdir [1]. GQ sindromi bemorlarning turmush sifatiga salbiy ta'sir etib, ularning ijtimoiy hayotiga anchagina talofat etkazadi. Ular peshob tutaolmanligi va siydikning noxush hididan hijolat qilib tushkunlik (depressiya) holatlarida bo’ladilar. Peshob tutaolmaslik qo’rquvi va tez-tez hojatxona qidiruvi ularning ijtimoiy va fizikal faolliklarini chegaralab qo’yadi. Bu sindrom inson hayotiga tajovuz qilmaydi, biroq, og’ir holatlarda ularni nogironlikka olib keladi [2].
Turmush sifatining anchagina pasayishiga qaramay, faqat 4-6,2% bemorlar yordam olish uchun mutaxassislarga murojaat qiladilar. Buning asosiy sababi, aksariyat bemorlar bu holatni yosh ulg’ayishi bilan bo’ladigan o’zgarishlarga bog’lashadi va buni davosi yo’q deb hisoblashadi [1]. Bu sharoitda GQ ning qiyosiy tashxislash muhim va zarurligi yaqqol namoyon bo’ladi. Tashxislash klinik ko’rinishlari o’zaro o’xshash bo’lgan, dastlab siyish jarayonining buzilishi simptomlari bilan namoyon bo’ladigan kasalliklar bilan qiyosiy tashxislash lozim bo’ladi.
Shunday qilib, qiyosiy tashxislashda, simptomli prostata bezining havfsiz giperplaziyasini, tos prolapsini, atrofik vaginitni, tos diafragmasi mushaklarining disfunkciyasini, intersticial cistitni, qandli diabetdagi periferik neyropatiyani, ko’p miqdorda siydikning ajralib chiqishini, siydik va tanosil a'zolarining o’smalarini, siydik yo’llari infekciyasini va kuchanishdagi siydikning noixtiyoriy chiqishlarini inkor etish lozimdir [2].
GQ sindromi sohalararo muammo hisoblanib, bu bemorlar urologlar bilan bir qatorda pediatrlar, ginekologlar, nevropatologlar, neyroxirurglar, gerontologlar va umumiy amaliyot shifokorlari qabullarida uchrashi mumkin.
GQ ni tashxislay boshlaganda, bu simptomatik tashxis qo’yishda ikkita maqsad - shunga o’xshagan simptomokompleksli kasalliklarni inkor etish va disfunkciyaning turini aniqlash kerakligini mutaxassislar yodlarida saqlashi lozim bo’ladi. Bunda birlamchi zveno umumiy va oilaviy shifokorlariga, ambulator urolog va ginekologlarga GQ ni tashxisida katta, agar asosiy bo’lmasa, mas'uliyat yuklanadi. Chunki ular birinchi navbatda bu bemorlar bilan bevosita muloqotda bo’ladilar. GQ li bemorlarni aniqlash va kuzatish standartlangan va ular uchun tanish bo’lishi lozim, chunki asosiy tashxislash ambulatoriya sharoitida maxsus diagnostik muolajalarsiz amalga oshiriladi [2].
GQ tashxisini qo’yishda tekshirishlarning quyidagi bosqichlarini amalga oshirish lozim: shikoyatlari va anamnezini aniqlash, siyish kundaligini (“chastotasi/hajmi”) olib borish, bemorni fizikal ko’rish, bunda ayollarda qin ko’rigi va erkaklarda prostata bezini barmoq bilan rektal tekshiruvini amalga oshirish, buyraklar va qovuqni ul'tratovush orqali skanerlash (UZS) va qoldiq siydik hajmini aniqlash, siydikni umumiy tahlili va nevrologik holatni baholash.
I. Shikoyatlar. Tashxis qo’yish uchun hamma simptomlarning bo’lishi shart emas. Biroq bemorning siyishga bo’lgan shoshilinch talabi asosiy simptom hisoblanib, uning albatta bo’lishi zarur. Siyishga bo’lgan shoshilinch talabni aniqlash murakkab diagnostik test emas, uni bemorda anamnez yig’ishda oson aniqlab olsa bo’ladi.
Bemorning klinik statusini aniqlashda anketa-so’rovnomalar bebaho yordam beradi. Ular bemorning o’z holati haqidagi sub'ektiv fikrlarini yoritib beradi. Shu bilan bir qatorda bu shaxsiy baholash klinicist uchun ob'ektiv kriteriy bo’ladi. Hozirgi kunda quyidagi anketalar ommabop bo’lib qo’llanilib kelayapti: GQ simptomlarini baholash shkalasi (Homma, 2003), siyishga shoshilinch bo’lgan talabning “og’irligini” baholash shkalasi - IUSS ( Bowden 2003), prostata simptomlarini baholash shkalasi I-PSS [2].
II. Anamnez. Anamnez yig’ish tekshirishning birlamchi usulidir. Bunda siydik-tanosil simptomlarini aniqlashga, umumiy sog’liq, nevrologik va psixik holatlarini tekshirishga urg’u berish lozim.
Shu bilan bir qatorda kasallikni davomiyligining va uni simptomlarining namoyon bo’lish xususiyatlarini aniqlash, o’tkazilgan va o’tkazilayotgan dori-darmon bilan davolashning hajmi va tavsiyasini, nevrologik kasallikning mavjudligini (insul't, demenciya, parkinsonizm, tarqalgan skleroz, diabetik neyropatiya), ayollardagi tanosil a'zolarining simptomatikasini, ichak va seksual faoliyatni, ilgari bo’lib o’tgan siydik –tanosil kasalliklarini bilish lozim bo’ladi. Ayollarda ginekologik anamnezni yig’ish muhimdir. Bunda tug’ruqlar (soni, xarakteri va davomiyligi) haqidagi ma'lumotlar, kichik tos a'zolarida o’tkazilgan jarroxlik muolajalari aniqlanadi.
Yosh, qandli diabet, uzoq davom etayotgan siydik yo’llari infekciyasi, chekish, ortiqcha vazn, va xavotirli–depressiv holat GQ ning namoyon bo’lishida yuqori darajada zamin yaratadi. Keksa yoshdagi bemorlarda bu simptomatika qabziyatlik, xarakatning chegaralanishi, kognitiv buzilishlar, dori vositalarini qabul qilishi bilan ham bog’liq bo’lishi mumkin. Diuretiklar, antidepressantlar, al'fa-receptorlarining antagonistlari va blokatorlari, beta-blokatorlar, sedativ, antixolinergik va anal'getik dori vositalari diurezning ko’payishiga, infravezikal obstrukciya va detruzor qisqarishining kuchayishiga sabab bo’lishi mumkin [2].
Bemorni peshob tuta olmaslik jarayonining xarakteristikasini aniq izohlab berishi muhimdir: jismoniy xarakatga bog’liqligi yoki tinch holatda namoyon bo’lishi, peshob tuta olmaslikdan oldin siyishga bo’lgan shoshilinch talabning bo’lish va bo’lmasligi.
Klinik simptomatikani aniqlash uchun siyish kundaligidan foydalanish butun dunyoda keng tarqalgandir. Siyish kundaligi bemorning simptomlarini ob'ektiv baholashga imkoniyat beradi. Uni to’lg’izishda ichilgan suyuqlikning miqdori, siyishning soni va hajmi, siyishga bo’lgan shoshilinch talab va peshob tuta olmaslik e'tiborga olinadi.
Siyish kundaligi peshobi buzilgan bemorlarning ambulatoriya sharoitidagi tekshiruvining asosiy qismini tashkil etib, bu orqali qo’yidagilarni aniqlash mumkin:
1. Diurezni.
2. Siyishning odatiy xususiyatlarini.
3. Hojatxonaga o’z vaqtida etib borish imkoniyatini.
Siyish kundaligini to’lg’azish har doim rejalashtiralayotgan invaziv urodinamik tekshiruv usullaridan va tavsiya qilinadigan dori vositalaridan oldin bajarilishi lozimdir [1].
III. Fizikal tekshiruv. GQ li bemorlarga qorin, tos va oraliq sohalarida fizikal tekshiruvining o’tkazilishi shartdir.
1. Umumiy, abdominal (qovuqni paypaslashi bilan) va nevrologik holatlarni baholash.
- Qovuqni paypaslashda uning simfizdan ko’tarilib turishi surunkali siydikning tutulishidan dalolat beradi.
- Nevrologik holat. Uni ob'ektiv baholash o’ta muhim bo’lib, bunda GQ ning neyrogen etiologiyasi aniqlanishi mumkin.
Bemorning ruhiy holati, uning aqli (makon va zamonni to’g’ri anglash qobiliyati) shaxsiy holatiga bo’lgan munosabati, xotirasi va diqqati o’rganiladi. Sensor innervaciyani aniqlash uchun oraliq soha, anus, sonlarining orqa yuzasi va dumba sohalarida teri sezgirligi tekshiriladi. Teri sezgirligining pasayishi yoki to’liq yo’qolishi yoyilgan periferik neyropatiya (diabet, alkogol' intoksikaciyasi, toksik jarohatlar), orqa miya yoki nerv tolalarining zararlanishidan dalolat beradi. Harakatlanish faoliyati oyoklarda pay reflekslarini namoyon bo’lishiga qarab, bunda markaziy nerv sistemasining segment va segment usti zararlanishi haqida ma'lumot olish mumkin. Masalan, Babinskiyning pay reflekslarini kuchayishi bosh miyadan to oldingi shoxlarga boruvchi pastga yo’nalgan nerv tolalarining (yuqori motoneyron) zararlanishidan dalolat beradi. Bu reflekslarning pasayishi esa pastki motoneyronni (oldingi shoxlardan to periferik a'zolargacha) zararlanishidan dalolat beradi.
Anal va bul'bokavernoz (klitor) reflekslarini baholash bilan orqa miyaning dumg’aza sathidagi orqa miya refleksining saqlanganligi haqida mulohaza qilish mumkin (ta'sirlanish pudendal va/yoki tos nervlarining afferent tolalari orqali orqa miyaning dumg’aza qismiga keladi va pudendal nervning efferent tolalari orqali qaytadi).
2. Ayollardagi vaginal va/yoki rektal, erkaklardagi rektal tekshiruvlari. Bunda bachadon va qinning oldingi va orqa devorlarini anatomik joylashuvi, qovuq bo’yinining joylashuvi, qinning oldingi va orqa devorlarini tinch va kuchanish holatlardagi tushganlik darajasi baholanadi.
Tosdagi patologik hosilaning mavjudligi va prostataning o’zgarganligi quyidagi holatlarni tashxislashga undaydi: gipoestrogenizm, tos prolapsi, fistula yoki siydik nayi ektopiyasi, tos yoki suburetral o’smasi, kista, najas massalarining tutilishi, prostataning kattalashishi. Bunda tos diafragmasi mushaklarining faoliyatini baholash o’ta muhimdir [2].
3. Uretraning gipermobilligini baholash sinamasi (Q-tip test) va yo’talish testi (Val'sal'va sinamasi).
a) Q-tip testi – uretraning gipermobilligi uretral burchakning 30 gradusdan katta bo’lganida aniqlaniladi;
b) Yo’talish testi – detruzorning noixtiyoriy qisqarishiga provokacion sinama bo’lib, u qorin ichi bosimining ko’tarilishi natijasida chaqiriladi. Bu test kuchanishdagi peshobni tuta olmaslikda ham qo’llaniladi. 150-200 ml siydik to’plangan qovuqdan yo’talish yoki kuchanishda siydikning noixtiyoriy chiqishi testning musbatligidan dalolat beradi. Agar siydikning chiqib ketishi yotgan holatda kuzatilsa, bunda sfinkterning etishmovchiligini kutish mumkin [2]. Qorin ichi bosimining oshganidan so’ng siydikning chiqib ketish vaqti muhim ahamiyatga ega. Yo’tal qovuqning giperaktivligini qo’zg’atishi mumkin (qorin ichi bosiminig keskin ko’tarilishi natijasida) va bu holatda yo’tal bilan siydikning chiqib ketishi orasida biroz “kechikish” kuzatiladi. Agar siydikning chiqib ketishi yotgan holatda kuzatilmasa, unda sinamani tik turgan holatda qaytariladi [1].
Ul'trasonografik tekshiruvlar qovuqning yondosh kasalliklarini inkor etish uchun, qovuqning struktur o’zgarishlarini topish, hamda qoldiq siydikni aniqlash maqsadida bajariladi [1].
Qoldiq siydikni aniqlash siyishning funkcional o’zgarishi bo’lgan barcha bemorlar uchun ananaviy skrining sinamadir [1].
Siydikning umumiy tahlilini bajarish yallig’lanish jarayonini tashxislash uchun “oltin standart” hisoblanadi [1].
IV. Davolash. GQ simptomlari bemorning hayot sifatini pasayishi bilan kuzatilsa, bunda bu holatni davolash zaruriyati tug’iladi [9].
GQ ni keng tarqanganligiga qaramasdan, shu davrgacha bu holatni davolashning optimal usullari ishlab chiqilmagan. Bu bir tomondan ushbu holatning klinik manzarasini serqirraligi bo’lsa, boshqa tomondan mavjud dori vositalarining past samaradorligi va ko’p sonli nojo’ya ta'sirlarining mavjudligi bilan asoslangandir.
Detruzor giperaktivligini davolashni uch yunalishda olib borish mumkin:
1. Xatti- harakatli (hulq-atvorli) davolash.
2. Dori vositalari bilan davolash.
3. Jarrohlik yuli bilan davolash.
ICS ning tavsiyalariga muvofiq, GQ ni davolashda farmakoterapiya yo’nalishi imtiyozga egadir. Bunda asosan dori vositalarining quyidagi guruhlari - antixolinergik, aralash ta'sirli tipdagi preparatlar, al'fa – va beta - adrenoreceptorlarining antagonistlari, antidepressantlar, prostaglandinlar biosintezining ingibitorlari, vazopressin analoglari qo’llaniladi [1].
Peshob tuta olmaslik savollari bo’yicha Xalqaro Maslahatlovchi Kengashning (International Consultation on Incontinence (ISI)) tavsiyalariga muvofiq antixolinergik preparatlar (M-xolinolitiklar) GQ ni davolashda aktiv tavsiya qilinadigan preparatlar (A kategoriya - 1 chiziq preparatlari) guruhiga kiritiladi [3,9]. Bu darajadagi tavsiyalar sistematik obzorlar, meta-tahlil materiallariga va randomizaciyalashgan nazoratlovchi tekshiruvlar natijalariga asoslangandir [1].
GQ ni davolash muvoffaqiyati bemorlarning asosan turmush sifatini aniqlab beradi. Asosiy masala – qovuqni jamg’arish qobiliyatining yo’qotilgan nazoratini tiklashdan iboratdir. Bu maqsadda hozirgi amaliyotda quyidagi antixolinergik preparatlar - trospiy xloridi (Spazmeks), tolterodin (Urotol), solifenacin (Vezikar) va oksibutinin (Driptan) keng ko’lamda qo’lllanilayapti. Bu dori vositalarini qo’llanilganda ularning samaradorligiga shubha yo’qdir. Bu amin preparatlari ammiakning hosilasidan bo’lib, bunda bitta yoki bir nechta vodorod atomlari alkil yoki aril guruhlari bilan almashgandir. Nimaga aynan shu guruh preparatlari shunday xususiyatga egadirlar? Javob oddiy - qovuqda xolinoreceptorlarning podtiplari bo’lmish M2 (80%) va M3 (20%) - xolinoreceptorlari mavjuddir. M3-xolinoreceptorlari stimulyaciyalanganda detruzorning qisqarishi sodir bo’ladi. M-xolinolitiklar muskarin receptorlarni bloklaydi, acetilxolinni receptor bilan bog’lanishini to’xtatadi va shu bilan qovuq devorlaridagi mushak tolalarining qisqarishiga barham beriladi.
Ushbu holatni tasdiqlash maqsadida, Respublika ixtisoslashtirilgan urologiya markazida (RIUM) erkak va ayollardagi GQ ni dori vositalari bilan davolashning samaradorligini baholash uchun bir qancha ilmiy tekshiruvlar o’tkazildi. Shulardan biri trospiy xloridining (Spazmeks) 15 yoshdan 74 yoshgacha bo’lgan 20 ta (10 erkak va 10 ayollar) bemorlarda o’tkazilgan klinik sinamadir.
Peshob tuta olmasligi bo’lgan yoki bo’lmagan idiopatik, ya'ni noneyrogen GQ sindromli bemorlar tekshiruvga kiritish kriteriyasi bo’lib xizmat qildi. Bemorlar trospiy xloridi (TX) preparatini kuniga 1 tabletkadan 2-3 mahal 30 kun davomida qabul qildilar. O’rtacha kundalik doza 15-45mg ni tashkil qildi. Bir oy davomida har 10 kunlikda klinik sinamaning samaradorligini baholash (siyish kundaligi, GQ simptomlarining shkalasi, urofloumetriya va qovuq UTTsi ) orqali nazorat qilindi. Preparat qabul qilgan bemorlarda umumiy holatning, kayfiyat va uyquning yaxshilanganligi qayd etildi.
Bemorlar TX preparatini yaxshi qabul qildilar. Bundan 5 ta (25%) bemor mustasnodir. Uularda preparatning quyidagi nojo’ya ta'sirlari qayd etildi: 2 ta bemorda - og’izning qurishi va 1 tadan bemorlarda - dispepsiya, ko’rishning buzilishi va siyishning yomonlashuvi kuzatildi.
5 ta (25%) bemorda davolanish jarayonining 3 kunida, 6 ta (30%) bemorda 5 kunida, 1 ta (5%) bemorda esa 6 kunida , 7 ta (35 %) bemorda 7 kunida klinik yaxshilanish kuzatildi, 1 ta (5%) bemorda GQ ning klinik belgilarini yaxshilanishi minimal bo’ldi.
Aynan preparat ta'siri bilan bog’liq bo’lgan natijani baholashda quyidagi holatlar aniqlandi, TX ni qabul qilgan 15 ta (75%) bemorda, sezilarli natija (simptomlarning to’liq yoki deyarli to’liq bartaraf qilinishi), 4 ta (20%) bemorda – mo’'tadil (simptomlarning qisman bartaraf qilinishi) va 1 ta (5%) bemorda minimal natija (qisman yaxshilanish) kuzatildi.
GQ li bemorlarning salomatligini buzilish darajasini umumiy klinik ta'surotlar Shkalasi (CGL Scale) bilan baholashda quyidagi natijalar olindi: o’ta og’ir kechishi 1 ta (5%) bemorda, og’ir kechishi - 8 ta (40%) bemorda, sezilarli og’ir kechishi – 5 ta (25%) bemorda, mo’'tadil kechishi - 4 ta (20%) va engil kechishi - 2 ta (10%) bemorda kuzatildi.
GQ ni TX bilan davolashda o’ta yaxshilanish 11 ta (55%) bemorda, aniq yaxshilanish - 8 ta (40%) bemorda, minimal yaxshilanish - 1 ta (5%) bemorda kuzatildi.
11 ta (55%) bemorda imperativ peshob tuta olmaslik bo’lgan. O’tkazilgan davolanish natijasida bemorlarning umumiy ahvoli va turmush darajalari juda yaxshilandi va nazorat ko’riklarida peshob tuta olmaslikning kamayishi yoki yo’qolganligi aniqlandi.
Shu bilan birga RIUMda 24 erkakdan tashkil topgan peshob tuta olmasligi bo’lgan yoki bo’lmagan neyrogen GQ li guruh kuzatildi va davolandi. Bu bemorlarda ilgari ishemik yoki gemorragik insul't, Parkinson kasalligi, discirkulyator encefalopatiya yoki tarqalgan skleroz kasalliklari kuzatilgan. Bemorlarning o’rtacha yoshi 51 yoshni (34 dan 75 gacha) tashkil etdi. Asosiy nevrologik tashxis nevrologik tekshiruvlar - bosh miyaning magnit-rezonansli va komp'yuterli tomografiyasi, neyrofiziologik tekshiruvlar asosida qo’yilgan. Urologik tekshiruvlar yordamida GQ ni sub'ektiv klinik simptomatikasi va pastki siydik yo’llari simptomlarining (PSYS) dinamikasi baholandi. PSYSning namoyon bo’lishi prostata simptomlarini baholash shkalasi I-PSS, GQ simptomlarini baholash shkalasi (Homma, 2003) va siyish kundaligi yordamida baholandi.
Barcha bemorlarga siydikning umumiy va bakteriologik tahlillari, qonning umumiy va klinik tahlillari, siydik yo’llarining UTTsi qoldiq siydikni aniqlash bilan, urofloumetriya, qovuqning o’rtacha samaradorlik hajmini (QO’SH) baholash bilan birga bajarildi. Barcha erkaklar TXni peroral 15-45 mg/sut dozasida, kuniga 3 mahaldan bir oy davomida qabul qildilar. Nojo’ya ta'sirlar paydo bo’lganida TX dozasi kamaytirildi yoki davolanish to’xtatildi. Erkaklarning turmush sifati KNQ (King’s Health Questionnaire) anketalari yordamida baholandi.
Bemorlar TXni 15 mg/sut dozasida 10 kun davomida qabul qilganlarida, ularda siyish sonining kamayishi 20% ga, tez-tez siyishga bo’lgan talab 31% ga pasaygan, QO’SH esa 18% ga oshgan.
Preparatning nojo’ya ta'sirlari kuzatilmaganligi tufayli, TX dozasi 45 mg/sut gacha ko’paytirildi. 3 haftadan so’ng natijalar qayta baholandi. Bunda siyish soni 35% ga, tez-tez siyishga bo’lgan talab 45% ga kamaydi, QO’SH esa 25% ga ortdi. Bunda nojo’ya ta'sirlar bosh og’rig’i - 1 ta (4,1%) bemorda, ichak qabziyati - 3 ta (12,5%), og’iz qurishi – 6 ta (25,0%) bemorda kuzatildi.
TX bilan davolanish jarayonida erkaklarning emocional holatlari yaxshilandi, hayajonlanish va asabiylashish kamaydi (t=2,44; p=0,015) va uyqu sifati yaxshilandi (t=2,35; p=0,019).
TXning terapevtik 45 mg/sut dozasi supraspinal zaralangan nevrologik bemorlardagi GQ ni davolashda eng samarador usul bo’ldi.
Demak, TX erkak va ayollarda peshob tuta olmasligi bo’lgan yoki bo’lmagan neyrogen va idiopatik tabiatiga ega bo’lgan GQ ni davolashda yuqori samarali va yaxshi qabul qilinadigan davolanish usulidir. Bunda GQ ning faqatgina simptomlari pasayib qolmasdan, balki bemorlarning turmush sifati anchagina yaxshilandi.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, TXni qo’llanilganda uning nojo’ya ta'sirlarining namoyon bo’lishi klinik jihatdan juda sezilarsiz bo’ldi. Bu fakt preparatni GQ ning mono- yoki kombinaciya tarzida davolashda yanada kelajakka rivoj berib, uning analoglari o’rtasida ajratib turadi.
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan preparatlarni qo’llanilganda ularning nojo’ya ta'sirlariga va qabul qilinishiga e'tibor berish juda muhimdir, chunki antixolinergik preparatlar odatda uzoq vaqt davomida qo’llaniladi. Aynan shifokor bemorga to’g’ri dori vositasini tanlab berishi va qo’llanilish jarayonini nazorat qilishi lozimdir.