Ўзбекистон ахолисининг миллатлар таркиби

38 бет
Тожикистондаги мураккаб ижтимоий – иқтисодий шароитдаги хаёт ва бунинг устича гражданлар уруши бошланганлигидан бу Республикадан Узбекистонга узбеклар, ва шунингдек Тожиклар кўчиб келди. Кўчиб ўтиш жараёнлари ўзига хослиги, ва шунингдек ахолининг табиий ҳаракати ( туғилиши ва ўлиши) Ўзбекистон ахолиси миллатлари тожикларга бе восита таъсир қилди (3-жадвал.
3-жадвал
Ўзбекистон ахолисининг миллатлар таркиби ( 1989-2000 йиллар)

Миллатлар

1989 йил

2001 йил

2004 йил

2006 йил

Минг/к

%

Минг/к

%

Минг/к

%

Минг/к

%

Барча ахоли Ўзбеклар Тожиклар Қорақалпоқлар Руслар Қозоқлар Татарлар Қирғизлар Кареслар Туркманлар Украинлар Арманлар Азарбайжонлар Беларуслар

Мазкур жадваллар Мустақиллик йилларидаги нафақат ўзбекларнинг сони ва солиштирма оғирлиги кўпайганлигини, балки бошқа Ўрта осиёликлар вакилларини хам сони ва солитрима ортганлигини кўрсатади. Тожиклар сон миқдоридан иккинчи гурух бўлиб улар барча ахолининг 4,9 % ни ташкил қилди. Руслар, Украинлар, Беларуслар ва шунингдек татарлар, Карейсларга нисбатан сони ва солиштирма оғирлиги сезиларли даражада камайди. Бу уларнинг кўчиб кетиши ва шунинингдек туғулишининг янада пасайиши бу сон боғлтқдир Аммо Узбекистон илгаридек кўп миллатли халқ бўлиб қолаверади. Бу ерда юқорида айтилган халқларга наисбатан бошқ халқлар Уйғурлар, Дунғастлар, Бошқиртлар, Эронийлар, Циганлар, Афғонлар, Мардвалар, Чувашлар, Доғистон халқлари 120 миллат вакиллари яшайди.

Хозирги Ўзбекистондаги Кенг Жабхали ислохатлар бош йўналиши қизиқувчан барча халқларни қуллаб-қувватлайди Фуқоронинг этник конфециональ, иштимоий ва гендарликка талуқлигидан қатий назар барча халқларнинг фаол иштирок етишини талаб қилади. Хозирги Ўзбекистон сиёсати асосини қуйдаги муқим кўринишларғақидалар барча фуқороларнинг тўлик тенглиги, уларнинг этник,ирқи,тили, Конфециональ талуқлигидан қатий назар, инсон Хуқуқларининг бошқа барча хохлаган гурухдан устунлигини, этник барча этник кам ахолининг хуқуқи, маданияти, тили,ананалари, маросими, расм-русумлари конфециональ ўзига хослиги эхтимоли билан муносабатда бўлишлигини ташкил қилади.

Shuningdek ularning o’ziga xosligini saqlash maqsadida sharoit yaratish, bozor iqtisodiyotini rivojlantirishi, xuquqiy davlatchilik, fuqorolik jamiyati, islohatlashuv, barcha etnik guruhlar hohishiga ko’ra yangilanish va o’zlashtirish etnik guruhlar aro o’zaro munosabatlaridagi murakkab va muamolar vaziyatlari tinchlik vositasi myo’li bilan, etnik guruhlararo va kondasional telerantnost prinuglar taraqqiyoti, etno madaniyat xar-xilligining saqlanishining ham ana shu muhim prinsplaridandir.

Samarqand davlat unversiteti, Buxorio davlan unversiteti, Termiz davlat unversiteti, alohida guruhlarida talabalar Tojik tilida o’qishadi.Qoraqalpoq davlan unversitetigaturkman tilida, Toshkent davlan pedagogika unversitetida kareys tilida (O’zR milliy ma’ruzasi..2000, 38 sax). Etnik jihatdan kam bo’lgan xalqlarning madaniyatini saqlash Respublikadagi demokratik siyosatning muhim elementi hisoblanadi.Xozirgi paytda Respublikada 140dan ortiq milliy madaniy markazlari faoliyat yuritadi. Bu milliy madaniyat markazlari 27 millat vakillarini qamrab olgan bo’libular yirik etnik guruhlar, yani yuzminglab hisoblardagi (ruslar,Tatarlar, Qozoqlar va shu kabi) huddi shuningdek son jihatdan uncha kata bo’lmagan guruhlar, faqat yuzlab kishilardan iborat bo’lgan (mitvaliklar, Dungane v.sh.b). O’zbekistondagi bir qator guruhlar bir necha million madaniy markazlari Koreyslar-10, Ruslar-19, Qozoqlar-14, Tatarlar-9, V.Sh.B. ega.
1992- yil esa milliy madaniy markazlar ko’rishi maqsadidatashkil qilingan Respublika millatlararo madaniyat markazi (Pimm) etnik guruhlararo va madaniyatlararo hamjihatlikni mustahkamlashda muhim ro’l o’ynaydi.
RMMM Tashkil bo’lgach mdaniy markazlarning faoliyati sezilarni darajada faollashdi. Ularning ishi yildan yiga kamaydi. 1989-1990 yillari Toshkentda Birinchi martda to’qqizta: MMM ( Azarbayjon, Arman,Boshqird, Qozoq, Kareys, Nemis, Tojik, Tatar, Uyg’ur, MMM taskil qilindi. Milliy madaniy markazi va Buxoroda Tojik, Andijonda Uyg’ur, Sirdaryo, Toshkent va NUkusda Kareys v.sh.b. tashkil qilindi. 1991- yili shunday markazlar allaqachon 35ta ( shu jumladan, Toshkentda-14) yana uchtasi shakillanish arafasida edi.
(bizning yerimiz bir, 1991,77-79 sah). 1994-yili allaqachon 76 million madaniyat markazlarifaoliyat yuritardi. (xalq so’zi.1994 1-135, 2007 yil ularning soni 122ta, 2005 yili – 135, 2007 yili-144, shu jumladan toshkentda vilayotida-31, Samarqand -11, Buxoroda-10 v.sh.b(birlik.2003,71-72sah)!
Shu o’tgan davr mobaynida ilmiy madaniy markazlari nafaqat son jihatidan o’zbekistonningfuqorolik jamiyatida muhim o’rin egallaydi. Bu markazlar o’zlarining etnik doiralari milliy hoqishi va istaklari, o’ziga hosliklarining ifodalovchi sifatida ular o’rtasida kareys, Rus, Arman< Azarbayjon va atatarmadaniyat markazlari RIMM va MMM ( milliy madaniyat markazi)ning tashabbusi bilan 1995-yili “xalq birligi” O’zbekiston jamiyatchilikharakati tashkil bo’ldi.
Milliy daniyat markazlarining milliy ananalari, rasm-rusm, marosim va to’y-bayramlari bilan bog’liq. Ular o’rtasida Rajdestvo, Pasxa, Maslanisa burim, Hansik Hosilo bayrami chusak, sabanto’y va shu boshqalarni aytib o’tib sh mumkin. Toshkent va O’rta Osiyo eparxiyasi Rus Pravoslav Cherkovning 125 yilligi, Amir Temurning660-yillik yubileyi, milliy madaniyatning buyuk namayondalari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy,Mahtimquli, Abay, Pushkin, Shevchenko,Esenin, Avezov,Aytmatov, Visenskiy va boshqalarning yubileyi sanalari qayd qilindi.
Bugungi kunda markazlar faoliyati shunchalik turli tuman bo’ldiki, ular O’zbekistondagi ko’plab xalqlar milliy madaniyat muxtariyati bo’lib qoldilar, madaniyat markazlari iternatsionat etnik qurshovda yashayotgan xalqlarning etnomadaniyatga bo’lgan hohish va istaklarini qoniqtirar ekanlar, kishilarda диспомфортное ощущение his qilishini va O’zbekistondagi etnik substant muvozanatining saqlanishiga aylantirilmoqda.
O’zbekistondan tashqaridagi o’zbeklar
O’zbeklar o’zbekistondan tashqarida keng joylashgan. O’rta osio va Qozog’istondan shuningdek boshqa mamlakatlarda ham. Ularning birigib yashaydigan hududlari janibiy qozog’iston, januibiya va shimoliy Tojikiston va Qirg’iziston hamda Turkmanistonning janubiy viloyatlaridir. Ahamiyatli yani malum hisoblardagi O’zbeklarRossiya, yaqin sharq mamlakatlari, AQSH v.sh.b yashaydi.
Sobiq savetlar respublikalari kengliklaridagi o’zbeklar. 2009-yilgi aholini ro’yhatga olish ma’lumotlari bo’yicha Qozog’istonda 480 mimg o’zbek istimoqmat qilib bu mamlakat butun aholisining 2,9% tashkil qiladi. ( savin, 2009). Ular juanubiuy Qozog’iston ( aholisining 18%) va janubiy viloyatlarida ustunlikda birlashib joylashganlar. Janubiy qozog’istoningsayram (aholisining 6,7%gacha), Turkuston va sayrag’och rayonlarida boshqa hududlarga nisbatan ustunlikda ko’p yashaydi. Sayram va Turkiston rayonlarianaviy tub joyli aholi joylashgan va arici bodam daryolari tashkil qilgan ikki daryo oralig’ini qamrab olgan bo’lib sharqdan zomin va g’arbdan sirdaryosi bilan chegaralangan.
Bu hudud ming yillik tarixga ega sug’orib ekiladigan dehqonchilik rayoni deb qadimda forib deb atalgan. Hozirgi vaqtda bu hududda sayram, Qorabuloq, Iqon v.sh.b bir necha ming kishilik aholi yashaydigan yirik qishloqlar joylashgan va shuningdek Temuriylar davrida qurilgan Ahmad yassaviy mavzelari bor qadimgi Turkiston shahari mavjud Ahmad Yassaviy ziyoratgohi o’zbek va qozoqlarningdiniy ham qiladigan taniqli joyi. Sayrag’och rayoni o’zbeklari O’zbekiston bilan chegaradosh 20 asrda sug’orilishi boshlangan sobiq Tolodnoy dashtida yashagan.
Janubiy Qozog’iston o’zbeklari badiy til normalariga yaqin bo’lgan o’zbek tilining shimoliy dialektida so’zlashadi. Mahalliy o’zbeklarning antropologik ko’rinishi (tipi) ko’p darajada O’zbekistonning yaqin joylashgan viloyatlariga qaraganda aholining aksariyat qismi ilgarilaridek qishloq ho’jaliklari bilan shug’illanadi. Janubiy qozog’iston O’zbeklaring Asosiy mashg’ulotlari shaharlarda va o’zlarining ananaviy umrguzaronlik qiladigan joylaridan boshqa joylarda savdo sotiq ( qishloq ho’jalik maqsulotlari bilan birga ko’pgina qurilish va ho’jalik mollari oldi-sotdisi), turarjoylari ko’rinishidek qiladi. Nisbatlari qurilishga o’xshash va ochiq ayvonli bo’lib, qo’shnilari bilan pahsa devor orqali qo’shilib ketgan. Ammo qurshovidagi ahamning uzoq davomli o’zaro harakatlarining tavsiri sezilarli. Tirqishsiz to’par turar-joylarda evropacha ko’rinishdagi derazalar paydo bo’la boshladi, hovlilarida nafaqat dehqonchilikga mo’ljallangan agaratlar bilan yirik boshli molar uchun ovular joylashgan.
O’zbek taomlari ( manti, plov, lag’mon) barcha ko’rinishdagi tanilgan. Ananaviy o’zbekcha kuy-qo’shiqlar butun janubiy qozog’iston madaniy, kuychiligidan sezilarli farq qilardi.
Qishloq joylarda va shaharlardagi O’zbeklar to’planib joylashgan joylarda jamoatchilik turmushdagi ananaviy shakllar tashkillashuvi qo’ni qo’shnilar va qarisndosh urug’lar ( mahalla) maslahati ko’rinishida soqlib qolgan. Ular huddi ilgarigidagidek mazkur hamjamiyatning barcha azolari uchun muhim bo’lgan masalalar yechimiga qaratilgan.
Ammo ular bugungi kunda yopiq maslalar emas balki mahalliy oz’-oz’ini bishqarish tizimiga belgilangan.
Ichki oilaviy munosabatlarda birgalikda yashayotgan qarindioshlar, oilalaridan ibrat kata oilalarda erkak va Yoshi kata ayollarning ustunligi saqlanadi. Hozirgi o’zbek oilalarida bolalar soni 3-4 tadan ko’pi kam.
O’zbeklar umum Qazoqistonliklar ijtimoiy iqtisodiy va madaniy turkimiga to’liq birlashganlar va o’zlarini to’liq huquqi fuqorolar kabi his qilishadilar. Janubiy qozog’iston viloyatida o’zbek aholisiningmuammolari echimiga mahsus mo’ljallangan kech qamrovli tashkilotlar tizimi mavjud. Har bir qishloqda o’zbeklarning etnomadaniyati markazlari bo’lib o’zbeklar yashaydigan qishloqlardagi barcha markazlar rayonning o’zbek etnomadaniyatining markaqzlariga, rayonlardagi markazlari o’z navbatida viloyatdagi markazlariga birlashgan. Keyingisining raisi Qozog’iston xalqi mayda Assatsiyasi a’zosi shuningdek, Respublikada ham “Do’stlik” Assatsiyasi bor. Uning raisi Qozog’iston xalqi Assatsiyasi kvotasi bo’yicha majlis a’zosi xisoblanadi.
Viloyat etno madaniyati markazida va “ do’stlik” Assotsiyassi Qozog’ishton assotsiyasi bilan homkorlikda va bazi faoliyatlarda olliy komissiyalik (OBSE)ning son jihatdan kamchiligini tashkil qilgan xalqlar ishlari bo’yicha asosi vakillarining yordamlari tog’risida viloyat va respublika hokimyatining o’zbek aholisining o’ziga hos etno-madaniyat istak va talablarini qondirish mehanizimlarini qilishadidar. Davlat o’zbek tilida talim tarbiya olib berilayotgan 80 ming o’rta maktablar o’quvchilarini qo’llab quvatlaydi. Davlat hisobidan bir necha gazeta nashr qilishadi, davlat tele-radiyoda o’zbek tilidagi ko’rsatuvlarni vaeshituvlarni olib boradi. Sayram qishloqlarida o’zbek davlat professional drama teatri ishlab turibdi.
2010 yil boshlanishidan malumotlar bo’yicha Qirg’izistondagi o’zbeklar soni 700 minga yaqin kishini va bu mamlakat aholisining 147,3%ni tashkil qilmadi. O’zbeklar asosan mamalakatning janubiy-g’arbida, o’zbekiston rayonlari bilan chegaradan hududlarda joylashgan bo’lib janubiy qirg’izistonning aksariyat qismini tashkilo qiladi. Ular asosan ush, jsolobad va o’zgen kabi shaharlarda hamda bir qator yirik qishloqlarda joylashgan. Tup joylik o’zbeklar ananaviy tarzda qishloq ho’jaligini
hunarmandchilik va savdo-sotuv bilan shug’ulanishadi. shuningdek ular mayda va o’rta biznesda Keng faolliyat yuritishadi Qirg’iston o’zbeklar moddiy va manaviy moddiyartlarining uziga hosliklari buyicha fargona vodiysi umumiy areoliga taluqli va O’zbekistonning, Namangan, Farg’ona viloyatlarini o'zbeklari bilan. O’zbekistonning millati masalasi boshqarishi kiyin muammolardan 1990 yil qirg’izlar bilan uzbeklar o’rtasida Extiyoj qarama karshilik sodir bo’ldi. O’lim va zararli oqibatlarga sabab bo’lgan.
20-yil o’tgach, 2010-yili Qirg’iz-O’zbek to’qnashuvi takrorlanadi, u yani o’limlar va o’zbek axolisining malum qismining Qirg’izistondan bo’rib ketishicha sabab bo’ldi.
O’zbeklar Tojikiston aholisining значистивную далю 2000 yili o’tkazilgan aholining ro’yxatiga olish malumotlari bo’yicha o’zbeklar mamlakat aholisining 15,3% ni tashkil qiladi, yoki 1,1 million kishidan ko’p.
Ular ikki guruhdan iborat, birinchisi bu o’zbeklarning qadimgi qarindosh qabilachilikatalishi yo’q birgalikda, jamlanib yashaydigan turar joyli o’zbeklar. Ular O’zbekistonning tojikistonning chegara rayonlarida ustunlikda joylashgan. Daryoning quyi qismida, butun shimoliy Tojikiston hududi bo’yicha zich yashaydi. Ularning madaniyati tili bo’yicha ular O’zbekistonning farg’ona vodiysi o’zbeklariga yaqin.
Shuningdek o’zbekistoning Jizzah va Samarqand Viloyatlar aholisi. Ikkinchi guruh loqaylar, yuzlar, Kaltatoylar, qatag’onlar, Durmanlar, musabazari, Qarliq, qo’ng’irot, mangollar(mog’ullar), borloslar, semizlar, kesamirlar, xalachilar v.sh.b. ular asosan hatlan viloyati va Tojikistoning markaziy viloyati( xisor vodiysi)da yashaydi. Ular madaniyatlari bo’yicha o’zbekistoning qashqadaryo va surxandaryo viloyatilarining o’zbeklariga yaqin. Umuman olganda Tojikistonlik o’zbeklar bazan tez-tez tojiklar bilan aralashib ketganlar, ular o’rtasida o’zbek-tojik nigohlilar ko’p.
O’zbeklar Turkmanistonda guruhlarda yashaydi. 1989 yilgi aholini ro’yxatga olish dalillari bo’yicha o’zbeklariningsoni 317 ming kishidan ibrat bo’lib aholining 9% ni tashkil qiladi. Xozirgi o’zbeklarning xisobini 500mimg kishi deb baholash mumkin. Turkmanistondagi o’zbeklar ananaga ko’ra mamlakatning sharq axolisi bo’lib Amudaryosi oqimi bo’ylab joylashgan. Ular ayniqsa Charjou va Toshhovuz shaharlarida ko’pchilikni tashkil qiladi. Yuqorida qayt qilingan sobiq savetlar ittifoqi mamlakatlarida o’zbek aholisi qadim-qadimdan yashaydi, chunki bu mintaqalar ularning ananaviy yashash joyiga kiradi.
Bu yerda ‘zbek xalqining o’zining shakillanish jarayoni bo’lib o’tgan shunday bo’lishiga qaramasdan asrlar davomida Mavounahrdan uzoq-uzoqlarga shimol va shimolli g’arbga ko’chib ketishi kuzatiladi. Kelib chiqishi Xiva, Buhoro va Toshkentdan bo’lgan malum darajadagi “ sart va Buxorolilar” g’arbiy sibr va violga darsyosi quyi qismi astrsaxan shahri atrofida paydo bo’lgan ular ohista sekinlik bilan boshqa turkey tillar bilan qo’shilib ketib tatarlar bilan chatishadi ( Ziyoyev 1992, Valiyev 1992)
O’zbeklar o’rta osiyodan hozirgi Rassiya hududiga kirib o’tishi 20 asr yuz yillik davrida yuz beradi. 2002 yilgi Rassiya fedaratsiyasida bo’lib o’tgan aholining ro’yxatga olinishi malumoti bo’yicha o’zlarni o’zbek millatiga mansub hisoblashadigan doimiy aholi 123 ming kishini tashkil qiladi, ularning yonida yirik tomonlari maskva, Sant-peterburk, boshqa, Rassiyaning shaharlarida yashaydilar 1990 yili ana shu va boshqa mintaqalarda o’zbeklarning milliy-madaniy birlashmalarini tashkil qilish o’rniga ko’ra harakat qilishdi. Bu birlashmalar turli xil madaniy-moddiy tadirlarfaol faoliyat olib bormoqda. Jamoatdagi sezilarli hodisalarga aylanmoqda . Ularning ishlarini rad qilish qiyin. Bazan rahbarlari ham Rassiyaga yaqinda lishiga harakat qilishadi. Milliy birlashmalarning yillab quvvatlashlari sababi o’rta osiyodan bo’lganlariga huquqiy yordam ko’rsatish bo’yicha ishi olib borilmoqda.
Sant-peterburgdagi o’zbeklar jamiyati 1995 yili tashkil qilinadi. O’zbekistonlik vatandoshlar “ Umid” jamiyati atrofida birikkan. O’zbekistonlik vatandoshlar jamiyati nafaqat etnik o’zbeklar uchun, balki kelib chiqishi boshqa millatla: Karislar, Tatarlar, Ruslar, v.sh.b.dan bo’lganlar uchun ham tashkil qilingan.
Ularning barchasi o’zlarini vatandoshlar deb aytishga haqli va shu tashkilot tarkibiga kiradi. Sovet ittifoqi davrida Sank-Peterburgdagi o’zbeklar soni studentlarni qo’shib hisoblaganda 18ming kishi atrofida edi. Sank-Peterburg va mintaqadagi vaqinchalik ko’chib kelib ishlaydiganlarning shug’ullanadigan asosiy sohalari qurilish va texnik ishlar. Jamiyatning ko’plab azolari masjidlarga qatnaydi, diniy bayramlarni qayd qilishadi. Shuningdek bu jamiyat turli madaniy tadbirlar o’tkazadi. Astraxandagi O’zbekistonliklar jamiyati 1996 yili aprel oyida viloyat mamuryatida qaytdan o’tgan edi. Va bu jamiyat “ Astraxan viloyati o’zbek madaniyati jamoatchilik asosidagi “ O’zbekiston” tashkiloti” degan mahsus nomga ega. “O’zbekiston” jamiyati tashkil qilingan vaqtdan boshlab faol ish olib bordi birlashma azolari bayramlar ( shu hisobda “Navro’z” ) va boshqa madaniy-marifiy tadbirlar o’tkazidi. “O’zbekiston” Astraxan shahar etnografik muzeyida o’zbek madaniyatiga bag’ishlangan ekspazitsiya uyushtirdi. Astraxan viloyatidagi kelib chiqishi O’zbekistondan bo’lgan o’zbeklar soni 1ming kishidan ortiq. Krasnayarskiydagi “Do’stlik” milliy madaniy birlashma 1996 yili tashkil bo’lgan. Krasnayariskiydagi o’zbeklar har yili navro’z, ro’za hayit, qurbon hayit bayramlarini o’tkazadi. Jamiyat azolari bir yerga to’planishib shaharliklarni palov bilan siylashadi, milliy urf odatlar haqida hikoya qilishadi. Bayram kunlari milliy kiyimlar namoyish qilinadi, musiqaviy jamoa chiqish qiliadi.
O’zbeklar milliy madaniyat birlashmalari rahbariyati yadrosini Rassiyaliklar jamiyatiga yaxshi birikkan, qondagigek muvofaqiyatli biznes bilan shug’ullanadigan kishilar tashkil qiladi. Milliy jamiyatlarining mavjud bo’lishi Rossiya uchun muhim ahamiyatga ega. Ular bir tomondan davlat organlari o’rtasidagi mediyatirlar va o’rtadagi kishilar bo’lib ikkinchi tarafdan esa o’zbek millatiga mansub aholi oilasiga, o’zlarining vatandoshlariga kundaklik muammolarini yechishda yordam ko’rsatadi. Ya’ni qabul qiluvchi davlat uchun joriy qilinadigan vazifalarining bir qismini o’z ichiga oladi.
Ko’chib ishlash, ya’ni qatnab ishlash jarayonining bir qator, shakillnishiga olib keldi. Masalan, 2001 yilgi aholini ro’yxatga olish malumoti bo’yicha Ukainada 12ming o’zbek yashagan.
Sobiq Savet Ittifoqi kengliklaridan tashqaridagi o’zbeklar, o’zbekistondan Umuman Sobiq Savetlar Ittifoqi hududdan tashqaridagi eng ko’p sonli o’zbeklar Afg’onistonda. Ularni tahminan 1,5 milliondan to 2,5million kishi atrofida hisoblashimiz mumkinki bu ko’rsatgich barcha Afg’on aholisining 6-9% ni tashkil qiladi. O’zbeklaining ko’pchilik qismi mamlakatning shimoli mintaqalarida: ( Balx, Badaxshon, G’azna, Farob, Paktika va boshqa ) da qadimdan yashaydi. Ular 18 asr o’rtalarigacha poytaxti Buhoro shahri bo’lgan Ashtarxoniylar davlati tarkibiga kirgan. 20 asrning 20 yillarida kelib chiqishi O’rrta Osiyoning turli viloyatlaridan bo’lgan o’zbeklarining malum qismi ulushlar va ximoya izlab shimoliy Afg’onistonga qochib o’tgan.
Afg’onistondagi o’zbeklarning kata qismi qabiladan qon-qarindoshlikni saqlaganlar. ular uchun qabiladoshliklardagi o’z-o’zini yaxshi anglash asosiy bo’lib hisoblanadi. Quyidagi rayonlarda o’zbeklarning yirik qabilalari yashaydi. Qatag’onlar, Qunduz va Toshqo’rg’onga, saroylar mozori Sharif va Balxda, Minglar Balx va mozoriSharifda va Maymana va Toshqo’rg’onda qo’ng’irotlar qundizda va Mozorisharifda, Durmanlar hazrati imomi Sohibida Qatag’on va Badaxshanda Turk, Mangol, Barlos va Qarluq qabilalarining mavzelari bor. Shu bilan Birga o’troq-doimiy turmush-tarzi kechirayotganlar Bir qismi o’zbeklar qadimdan qolgan qabiladoshlik tashillashuvlarini qachonlardir yodidan chiqarishgan.
Afg’onistonda o’zbeklar O’rta Osiyo o’zbeklaridan farqi, ular uzoq vaqtlardan to hozirgacha ananaviy turmush tarzini saqlab dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Ularning dunyo qarashida islom qayta ro’l o’ynaydi. O’zbek aholisi ijtimoiy tizimida esa dinniy ulamolar va shuningdek so’fiylar tariqatidan rahbarlar qayta mavqega ega.
Shu hisobda “ Naqishbandiya” tariqatining izdoshlari Afg’onistonning shimoli-g’arbiy rayonlarida alohida tasir kuchidan foydalanishadi. O’zbek aholisi shimoliy Afg’onistionning markaziy va sharqiy rayonlarida Naqishbandiya pirlaridan tashqari so’filar tariqatidagi Chishtiya yo’nalishadagi pirlar va eshonlaring kata hisoblaridagi o’quvchi-talaba va izdoshlari bor ( Hoshimbekov, 1994.15,20-23 sah.).
20 asrning 2chi yarmidan ilgarigi ijtimoiy ho’jalik yuritish sohasida sezilarni o’zgarish yuz bera boshladi. Yersiz qishloq ho’jaligi ishcilari soning ortoshi bilan ko’chmanchilar va yarim ko’chmanchilar soni qisqardi. Qishloq ho’jaligi rayonlari aholisining shahar markazlariga ko’chib o’tishi kuchaydi. O’zbeklarining bir qismi tog’-kon sanoati, to’qimachilik, oziq ovqat, va shuningdek ximya sanoati va qurilish materiallari ishlab chiqarish metal buyumlari holida qayta ishlash sanoatining boshqa sohalridagi ishlarda band edilar. O’zbe4k ishchilarining malum qismi hunarmandchilik tipidagi mayda korxonalarda ishlardi. O’rta sinfi shakillanishi yuz berdi. O’zbek ziyolilarining vakillari qobildagi oliy va mahsus o’quv muassasalarida ta’lim olishdilar davlat hizmatchilari vazifalari o’qituvchilik ( quyi zvenaning ustunligida)ni egallashdilar, Afg’on qurolli kuchlari bo’lishdilar. 1978 yilgi qayta tashkillashishdan keyin mamalakatda gazeta va darsliklar o’zbektilida nashr qilind. Shuningdek radio va tele ko’rsatuvlar olib borildi 1970 yilning oxirida boshlanib hozirgi vaqtgacha davm etayotgan urush va chet mamakatlar harbiy kuchlari bilan kurash Afg’onistonning iqtisodini vayron qildi va mamlakatni Iqtisodiy va manaviy buhronga olib keldi. Kam sonli o’zbeklar va ularining vakillari ( masalan: General Dustum) ichki siyosiy kurashlarda faol ro’l o’ynadi. O’rta Osiyoda uistiqomat qiluvchilarning shu jumnladan o’zbeklarining usmaniylar imperiyasiga kelishi hujjatli manbalarda juda erta davrlarda qayt qilingan ( Vasilev, 2010).
16asrdan boshlab Makka va Madinaga jo’nab ketayotgan O’rta Osiyolik musulmonlar ananaviy tarzda halifning yetib kelgan joyi istanbulni ham ziyorat qilishadi. 16-17 asrlarda hojilar bundan tashqari Usminiylar imperiyasi va O’rta Osiyolik xonliklar asosiy yuk o’tkazuvchi punktlar Kofa va Azof o’rtasidagi savto sotiq ishalrida qatnashadi 17-18 asrlarga kelib chiqishi o’rta osiyodan bo’lgan musulmonlaring juda ko’plab jamoalari paydo bo’la boshlaydi. Ular karvon saroylardan yuk olib borardi madrasa ishlab chiqarishda shuningdek Umoniylar imperiyasi jamoatchilik va siyosiy hayotida sezilarni o’rinlarni egallashadi. Ko’plab Makkani “O’zbeklarniki” deb nomlashgan ya’ni bu so’zi o’rta osiyo hukumronlik qilgan sulolalar kelib chiqishi 19 asrda huddi shu o’zbeklar. Ular o’rta Osiyo davlatlari Usmoniylar davlati mamuryati bilan siyosiy va diplomatic masalaarni yechishda tarjomonlar maslahatchilar siafatida ishtirok etish imkoniyatiga ega bo’ldi ayniqsa rossiyaning markaziy osiyodagi tashqi siyosati faollashgan davrda qo’qon va hiva elchilari ko’plab yilllar davomida Sultonining hovlisida yashashi mumkin edi. Buxoro amiri esa Istanbulda doimiy vakiliga ega bo’lgan.
19 asrning ikkinchi yarmi 20 asr boshlaria yetarli darajadagi O’rta osiyolik musulmonlaning ko’p sonli guruhlari asosan buhorolik o’zbeklar Usmoniylar imperiyasi hududiga ko’chib kelishadilar yoki bo’lmasa Haj vaqtida usmoniylar imperiyasi hududiga kelishadi.