Zbekiston konstitutsiyasining yaratilishi va uning tarixiy ahamiyati

O‘ZBEKISTON KONSTITUTSIYASINING

YARATILISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI

REJA:
1.Konstitutsiyaning qabul qilinishi sabablari

2. Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasidan O‘tishi va qabul qilinishi
3. Amaldagi Konstitutsiyaning sobiq Ittifoq Davridagi Konstitutsiyalardan farqi
4.Konstitutsiyaning xalqaro talablarga javob berishi
1.Konstitutsiya qabul qilinishining sabablari
Har bir mamlakatning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy
munosabatlarni to‘g‘ri tartibga solish alohida muhim ahamiyatga
ega. Ijtimoiy munosabatlar xilma-xil bo‘lib, ularning tizimida salmoqli
o‘rinni huquq bilan tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar
tashkil etadi.
O‘zbekiston sobiq Ittifoq tarkibidan chiqib, mustaqillikka erishgach,
o‘z davlatchiligini tashkil qilish zarurati tug‘ildi. Bu davlat
qanday bo‘lishi, unda fuqarolar nimaga ega bo‘lishi, shaxs bilan
fuqaro munosabatining qanday bo‘lishi haqidagi masalalarni hal
qilishni kun tartibiga chiqardi. Bularni, avvalo, huquqiy jihatdan
to‘g‘ri hal qilish zarur edi. Bu esa ma’lum huquqiy hujjat bo‘lishini
taqozo etdi. Dunyo davlatchilik tarixida bu masalalar Konstitutsiya
qabul qilish bilan hal qilib kelingan.
1978-yilda O‘zbekistonda qabul qilingan Konstitutsiya mazmunmohiyati,
masalalarni hal qilishi nuqtayi nazaridan endi mutlaqo
yaroqsiz bo‘lib qoldi.
1991-yil 31-avgustda O‘zbekistonning mustaqilligi e’lon
qilinib, 1-sentabr — Mustaqillik kuni deb belgilanar ekan, «O‘zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi
Qonun O‘zbekistonning mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamladi.
Bu mustaqil O‘zbekistonning dastlabki Konstitutsiyaviy
hujjati hisoblanadi. Unda O‘zbekiston mustaqil demokratik davlat
ekanligi belgilanib, demokratik davlatga xos xususiyatlar, tamoyillar
o‘z ifodasini topdi.
Bu hujjat qisqa vaqtda qabul qilinganligi va faqat eng muhim
masalalarnigina hal qilishga qaratilishi natijasida ko‘plab Konstitutsiyaviy
darajada hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni shu bir
hujjatda hal qilish imkoniyati bo‘lmagan. Ko‘plab mamlakatlarning
tajribasini ko‘radigan bo‘lsak, ana shunday amaliyotni, ya’ni
Konstitutsiya qabul qilinguncha, boshqa hujjatlar amal qilganligini
ko‘ramiz. Bu hujjatlar Konstitutsiya qabul qilingunga qadar,
Konstitutsiyaning ma’lum vazifasini bajargan. Lekin mustaqil
davlatda, albatta, Konstitutsiya bo‘lishi zarur. Shuning uchun
O‘zbekiston ham o‘z Konstitutsiyasiga ega bo‘lishi kerak edi.
O‘zbekistonda Konstitutsiya qabul qilinishi ko‘p yillar amal
qilib kelgan Konstitutsiya haqidagi markscha-lenincha ta’limotning
noto‘g‘ri ekanligini amalda isbotladi. Bu ta’limot sinfiy xarakterda
bo‘lib, yangi Konstitutsiya qabul qilinishi uchun faqat sinfiy kuchlar
nisbati o‘zgarishi kerak deb hisoblab, davlat tuzilishi, boshqaruv
shakli, ijtimoiy tuzumlarning o‘zgarishini chetga surib qo‘yar
edi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi sabablarini
ko‘radigan bo‘lsak, uni ikkiga bo‘lish mumkin. Birinchi, bu bosh
sabab — O‘zbekistonning mustaqil davlat bo‘lishi. Ikkinchi, ana
shu sababdan kelib chiqadigan boshqa masalalar, ya’ni yangi
ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi, unda shaxs manfaatining
ustunligi, ana shunga mos ravishda shaxsning huquqiy holatini,
davlat hokimiyati tuzulmalarining huquqiy holatini belgilash
zarurligi hisoblanadi.
O‘zbekistonning mustaqil davlat bo‘lishi ana shu masalalarni
yangicha, o‘z ixtiyoriga ko‘ra hal qilish imkoniyatini keltirib chiqaradi
va ularni to‘g‘ri hal qilish uchun esa huquqiy asos zarur edi,
bu vazifa Konstitutsiya qabul qilinishi bilan hal qilinar edi.
O‘zbekistonning mustaqilligi — uning jahon hamjamiyatida
tutadigan o‘rniga bevosita ta’sir qildi, natijada, O‘zbekistonning
dunyodagi boshqa davlatlar bilan munosabatini to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yish muhim ahamiyat kasb etdi. Òashqi munosabatlarning asoslari,
asosiy prinsiplari qonuniy asosga tayanishi to‘g‘ri yo‘l ekanligi
ham Konstitutsiyaning bo‘lishiga zarurat tug‘dirdi.
Hozirgi mamlakatlar taraqqiyoti ko‘p jihatdan mamlakatda
inson huquqlarining qay darajada ta’minlanganiga bog‘liq. Bunda
xalqaro huquq qoidalarining mamlakat miqyosida amal qilishi
muhim masala bo‘lib, uni amaliyotga joriy qilish mexanizmlaridan
biri xalqaro hujjat qoidalarini Konstitutsiyaviy normalarga
singdirishdir. Bu masala ham O‘zbekistonda Konstitutsiya qabul
qilishga sabab bo‘ldi.
Konstitutsiya normalari, qachonki, ular xalqning xohishirodasini
ifodalay olsa, ularda xalq ruhiyati, axloqi, ma’naviyati
aks etsa, milliy qadriyatlar o‘z ifodasini topsa, jamiyat taraqqiyotiga
ijobiy ta’sir qilishi mumkin, shu sabablar ham Konstitutsiya qabul
qilish asoslaridan biridir.
Mustaqillikning dastlabki davridanoq, davlatchiligimiz qiyofasi,
vazifasi, demokratiya, inson huquqiy holati masalalariga
yangicha yondashuv nazariyalari ilgari surildi, ular Prezident
asarlarida, nutqlarida o‘z ifodasini topdi. Ana shu nazariy qoidalarni
huquqiy jihatdan mustahkamlash, ularni huquq normalariga
aylantirish zarurligi Konstitutsiya qabul qilinishiga asos bo‘ldi.
Òaraqqiyot yo‘liga kirgan har bir mamlakat, faqat bugungi
kunni emas, kelajakni ko‘zlab yashashi ijobiy holdir. Kelajak
ko‘zlanar ekan, uni muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun mustahkam
poydevor yaratish zarurligi Konstitutsiya qabul qilinishiga olib
keldi.
O‘zbekistonda yangi Konstitutsiya qabul qilish jarayoni,
mustaqillikdan avval boshlandi. Konstitutsiya yaratish g‘oyasi 1990-
yil 20-iyunda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan «Mustaqillik
deklaratsiyasi» bilan bog‘liq. Ana shu hujjatda yangi Konstitutsiya
tayyorlanishi haqida xulosa mavjud. Va shu asosda Oliy Kengash
sessiyasida I.A. Karimov boshchiligida 64 kishidan iborat
Konstitutsiya loyihasini tayyorlovchi komissiya tuzildi. Komissiya
tarkibi vakolatli bo‘lib, unga deputatlar, barcha hududiy tuzilmalardan,
davlat va jamoat tashkilotlaridan, korxona va xo‘jaliklardan
vakillar, huquqshunoslar, olimlar va boshqa mutaxassislar
vakillari kiritildi. Keyinchalik uning tarkibiga o‘zgartirish kiritilib,
u yanada kuchaytirildi.
Komissiya o‘zining birinchi majlisini I.A. Karimov boshchiligida
1991-yil 12-aprelda o‘tkazdi. Vaziyat va olib borilayotgan ishlar
tahlil qilinib, loyihani ishlab chiqish jarayonini kuchaytirish, shu
jarayon bilan bog‘liq barcha ishlarni muvofiqlashtirib borish uchun
Konstitutsiya komissiyasi a’zolari va yetakchi olim, mutaxassislardan
iborat 32 kishi tarkibida ishchi guruhi tashkil qilindi.
Shuningdek, Konstitutsiya loyihasida mo‘ljallangan 6 bo‘limni
tayyorlash uchun 6 ta maxsus kichik guruh tashkil qilindi, ularning
tarkibiga 50 nafar huquqshunos, mutaxassis kiritildi.
Komissiya va barcha guruhlar ishining samarali bo‘lishi uchun
komissiya raisi ular oldiga quyidagi aniq vazifalarni qo‘ydi:
• birinchi, Konstitutsiyaviy rivojlanishning jahon tajribasini
sinchiklab o‘rganib chiqish;
• ikkinchi, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida,
demokratiya va qonunchilik sohasida qo‘lga kiritgan yutuqlarini hisobga
olish;
• uchinchi, keng xalq ommasi diliga yaqin va tushunarli siyosiyyuridik
hujjat yaratish.
Agar shu uch topshiriqqa sinchiklab nazar tashlasak, ularda
inson huquqlari va manfaatining ustuvorligi asosida Konstitutsiya
yaratilishi maqsad qilib qo‘yilganligini ko‘ramiz. Shu maqsadda
xorijiy mamlakatlar tajribasi o‘rganildi, e’tiborga olindi, demokratiya
masalalarini hal qilish vazifasi Konstitutsiyamizning mazmun-
mohiyatini belgilashda bosh omil bo‘ldi.
Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqilar ekan, ana shu vazifalar
to‘la bajarilishi bilan, Konstitutsiya normalariga, qoidalariga,
xalqimiz davlatchiligining an’analari singdirildi, shu tufayli xalq
diliga yaqin va hamma tushunadigan hujjat yaratish mumkin bo‘ldi.
Jahon qonunchilik tajribasi o‘rganilishi bilan bir qatorda, milliy
qonunchiligimiz, uning asosi bo‘lgan bobokalonlarimiz ta’limoti,
jumladan, «Temur tuzuklari» yanada sinchiklab o‘rganildi va
loyihada foydalanildi. Bularning hammasi Konstitutsiya yaratilganda
kuchli zaminga tayanilganligini ko‘rsatdi.
Konstitutsiya yaratilishida muqobil Konstitutsiya loyihalari
tayyorlanganligi, qiyoslash va chuqur o‘rganish asosida, ularning
eng ma’quli tanlab olinib, takomillashtirilib, u asosida yagona loyiha
tayyorlanganligi to‘g‘ri yo‘ldan borishga sabab bo‘ldi.
Konstitutsiya loyihasining dastlabki varianti 1991-yil noyabrda
tayyorlanib, uning ustida 1992-yil bahorigacha juda katta ish olib
borildi. Loyiha tayyorlash davrida O‘zbekiston hayotida olamshumul
voqea sodir bo‘ldi — u mustaqillikka erishdi. Konstitutsiya mazmun mohiyatiga
mamlakatimizning mustaqillikka erishishi katta ta’sir
qildi. Loyihaning birinchi varianti guruhlarda takomillashtirilib,
1992-yil boshida 149-moddadan iborat loyihaning ikkinchi varianti
tayyorlandi. Navbatdagi komissiya yig‘ilishida qilingan ishlar
muhokama qilindi va vazifalar belgilandi. Komissiya qilingan ishlarni
o‘rganib chiqib, unga baho berib, ishni tashkil etishni yanada
yaxshilash maqsadida 25 kishidan iborat tarkibda yangi ishchi guruhi
tuzdi va uning zimmasiga yanada aniqroq vazifalarni qo‘ydi.
Bu vazifalar:
• xorijiy mamlakatlarda huquqiy demokratik davlat qurish
tajribasini o‘rganib, umumlashtirib, uning huquqiy jihatlarini
Konstitutsiya loyihasini ishlashda hisobga olish;
• O‘zbekistonning demografik va ijtimoiy-siyosiy turmush
tarzini, taraqqiyoti tajribasini, deputatlarning, turli ijtimoiy guruhlarning,
milliy-madaniy markazlarning mulohazalari va takliflarini
o‘rganish va natijalardan loyiha ishlashda foydalanish;
• Konstitutsiyaviy komissiya a’zolaridan tushgan takliflarni
ko‘rib chiqish va loyihaga ular asosida o‘zgartirishlar kiritish.
2. Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasidan
o‘tishi va qabul qilinishi
Ana shu vazifalarni bajarish asosida 1992-yil sentabr oyining
oxirida ancha takomillashgan loyiha vujudga keldi va 26-sentabrdagi
komissiya qarori bilan loyiha umumxalq muhokamasi uchun
ommaviy axborot vositalarida e’lon qilindi va bu bilan loyiha
tayyorlash yangi bosqichga kirdi.
1992-yil 26-sentabrda muhokamaga qo‘yilgan loyiha yuzasidan
tushgan taklif va istaklar o‘rganilib, inobatga olinib, loyihaga
o‘zgartirishlar kiritilib, yangi tahrirda 21-noyabrda yana muhokama
uchun e’lon qilindi. Konstitutsiya ishlab chiqish va qabul qilishga
O‘zbekistonning o‘ziga xos yondashuvi, aytish mumkinki, Konstitutsiya
qabul qilish jahon tajribasiga O‘zbekistonning qo‘shgan
hissasi bo‘ldi. Chunki aksariyat hollarda loyiha bir marta muhokama
qilinadi.
Hech ikkilanmay aytish mumkinki, muhokama haqiqiy —
demokratik, erkin va oshkora o‘tdi. Ommaviy axborot vositalari
har qanday fikrni to‘siqsiz, o‘zgarishsiz e’lon qildi. Òelevideniye
va radioda muntazam, to‘g‘ridan to‘g‘ri muhokamaga bag‘ishlangan
ko‘rsatuv va eshittirishlar tashkil qilindi. Hech kim fikrlari
uchun hech qanday quvg‘inga, tazyiqqa uchramadi. Shu davrda
o‘zini muxolif sanovchi guruh va shaxslarga ham o‘z fikrlarini
erkin bildirish imkoni berildi. Konstitutsiyaning umumxalq
muhokamasida 6 mingdan ortiq taklif-mulohazalar bildirildi.
Loyihadagi 127 moddadan 60 tasiga tuzatish va o‘zgartirishlar
kiritildi. Dastlabki matndan 4 modda chiqarib tashlandi va, o‘z
navbatida, yangi moddalar kiritildi. Oliy Kengash sessiyasida ham
loyiha keng muhokama qilinib, deputatlar tomonidan 80 ga yaqin
o‘zgartirish, qo‘shimcha va aniqliklar kiritildi. Amaldagi Konstitutsiyamiz
xalq ijodi, huquqiy ongi va madaniyati, donoligi,
tafakkuri mahsulidir. Konstitutsiyaning asosiy ijodkori, o‘z egasi
xalqdir.
Jahon tajribasida Konstitutsiya qabul qilishning ikki demokratik
usuli mavjud. Birinchisi, tayyorlangan Konstitutsiya loyihasi
referundum (umumxalq ovozi)ga qo‘yilib, xalq tomonidan qabul
qilinadi (Rossiya, Qozog‘iston Konstitutsiyalari shunday yo‘l bilan
qabul qilingan). Ikkinchi usulda Konstitutsiya davlatning Oliy vakillik
organi (qonunchilik organi — parlament) tomonidan qabul qilinadi.
Bizda ana shu ikkinchi usul tanlanib, Konstitutsiyamiz O‘zbekiston
Oliy Kengashida qabul qilindi. Oliy Kengash deputatlari —
xalq vakillari bo‘lganligi uchun bu tartibda Konstitutsiya qabul
qilish ham demokratik bo‘lib, xalqning hech qanday manfaati
buzilmaydi.
Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida
xalqning birligi, birdamligi, kelajakka befarq qaramasligi yana
bir bor namoyon bo‘ldi va pirovardida o‘zining aql-idroki, ongi,
turmush tarziga munosib hujjatga ega bo‘ldi.
3. Amaldagi Konstitutsiyaning sobiq Ittifoq
davridagi Konstitutsiyalardan farqi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining sobiq Ittifoq
davridagi Konstitutsiyalardan mazmun-mohiyati, vazifasiga ko‘ra
farqi lo‘nda qilib birinchi Prezident I.A. Karimovning quyidagi
so‘zlarida ko‘rsatilgan: «Avvalambor, bu Konstitutsiya o‘zining
tub mohiyati, falsafasi, g‘oyasiga ko‘ra yangi hujjatdir. Unda
kommunistik mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo‘q.
Jamiki dunyoviy ne’matlar orasida eng ulug‘i — inson, degan
fikrni ilgari surdik va shu asosda «fuqaro — jamiyat — davlat»
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning oqilona huquqiy yechimini
topishga intildik»¹.
Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo‘lgani uchun hamma
mamlakatlarning Konstitutsiyalarida umumiylik, o‘xshashlik
mavjud bo‘lishi tabiiy holdir. Shu bilan birgalikda, har bir mamlakat
Konstitutsiyasida farqlar, o‘ziga xos xususiyatlar, albatta, bo‘ladi.
Bundan tashqari, bir mamlakatning o‘zida turli davrlarda qabul
qilingan Konstitutsiyalarda ham katta farqlar mavjud.
Amaldagi Konstitutsiyamizning mazmun-mohiyati, ahamiyatini
yaxshi anglashimiz uchun, albatta, O‘zbekiston hududida
avval amal qilgan Konstitutsiyalardan bu Konstitutsiyamizning
farqini bilish zarur. Bu farqni, eng avvalo, O‘zbekiston avval
qanday davlat edi, hozir qanday davlat ekanligidan qidirish zarur.
Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekiston 1991-yil 1-sentabrga
qadar ham davlat bo‘lgan. Shu davrda ham o‘z Konstitutsiyasiga
ega bo‘lsa-da, u markaz manfaatlari aks etgan, shu davrdagi zo‘ravon
tizimga mos, yuzaki demokratik munosabatlarni mustahkamlagan
hujjat edi.
Farqlarni aniqlashtiradigan bo‘lsak, amaldagi Konstitutsiyamiz,
avvalo, inson manfaatlari ustunligini o‘rnatdi. Davlat va uning
organlarining fuqarolar oldida mas’ulligini (Konstitutsiyaning
2-moddasi), inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati
va boshqa huquqlari oliy qadriyat hisoblanishini belgiladi (13-modda).
Amaldagi Konstitutsiya yakka siyosiy partiyaning yagona
mafkuraviy hukmronligiga barham berdi va ijtimoiy hayot siyosiy
institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanishini,
hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi
mumkin emasligini o‘rnatdi (12-modda).
Amaldagi Konstitutsiya davlat hokimiyatini tashkil etishni
demokratik talablar asosida hal qilgan bo‘lib, unga asosan O‘zbekistonda
davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsiðiga
asoslangan (11-modda). Bu bilan hokimiyat bo‘linishi prinsiði
amal qildi va u hokimiyatning bir kishi yoki bir organ qo‘lida
to‘planib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Amaldagi Konstitutsiya inson huquqlarini belgilar ekan, avvalgi
Konstitutsiyamizdan farq qilib, yashash huquqini huquq sifatida
belgiladi va shaxsiy huquq va erkinliklarining ustuvorligini o‘rnatdi
va huquq, erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirdi. Kafolatlar
haqida Konstitutsiyada maxsus bobning mavjudligi (X bob)
Konstitutsiyamizning farqini yaqqol ko‘rsatdi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo‘lining
belgilanganligi o‘z-o‘zidan bozor munosabatlari tamoyillarini
Konstitutsiyada mustahkamlash zaruratini tug‘dirdi, bu esa ko‘plab
farqlarni keltirib chiqaradi. Bular Konstitutsiyada mulkchilikning
xilma-xil shakllari mavjudligi, xususiy mulk daxlsiz bo‘lib, davlat
tomonidan muhofaza qilinishi, tadbirkorlik va mehnat qilish
erkinligi, iste’molchi huquqi ustuvorligidir (XII bob).
Bozor munosabatidan kelib chiqib, shaxsning mulkdor
bo‘lish huquqining belgilanishi (36-modda), fuqarolarning qonun
bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash burchining
o‘rnatilishi (51-modda) Konstitutsiyamizda avval uchramagan
holatlar, farqlardir.
Milliy xususiyatlardan kelib chiqib, alohida bobda oilaning
Konstitutsiyaviy asosining belgilanishi ham farqlarga kiradi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlisning ikki palatali
tizimda tashkil qilinishining belgilanishi, Davlat va ijroiya hokimiyat
boshlig‘i sifatida Prezidentning belgilanishi ham avvalgi Konstitutsiyalarda
uchramaydi.
Sudning mustaqil hokimiyat sifatida belgilanishi, Konstitutsiyaviy
sudning mavjudligi, sudlar jinoyat ishlari, fuqarolik
ishlari, xo‘jalik sudlariga bo‘linishini ham farqlar qatoriga qo‘shish
mumkin. Bular eng asosiy farqlardir. Barcha farqlar davlatimizning
mustaqilligidan, har qanday ishlarni o‘zi mustaqil hal qilish huquqiga
ega ekanligidan kelib chiqqan.
4.Konstitutsiyaning xalqaro talablarga javob berishi
Konstitutsiyani qabul qilish, Konstitutsiya mavjudligining o‘zi
jamiyatning demokratligini bildirmaydi. Konstitutsiya mavjud bo‘la
turib, xalq manfaatini emas, hukmronlarning, davlatning manfaatini
himoya qilishi, undan xalqqa juda oz manfaat tegishi
mumkin.
Sobiq Ittifoq davridagi Konstitutsiyalar shunday edi. Ulardagi
yagona partiyaning hukmronligi, davlat manfaatining ustuvorligi
haqidagi qoidalar Konstitutsiyaning xalqaro talablarga javob bera
olmasligini ko‘rsatar edi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishib, o‘z Konstitutsiyasini ishlab
chiqishga kirishar ekan, asosiy maqsad sifatida Konstitutsiya xalqaro
talablarga javob berishi kerak, degan masalani qo‘ydi.
Bu narsa Konstitutsiyamizning «Muqaddima»sida ham qayd
qilindi. Konstitutsiya «Muqaddimasi»da O‘zbekiston demokratiya
va ijtimoiy sodiqlikni namoyon etishi; xalqaro huquqning umume’tirof
etilgan qoidalari ustuvorligini tan olishi; fuqarolarning
munosib hayot kechirishlarini ta’minlashga intilish; insonparvar
demokratik huquqiy davlat barpo etishni ko‘zlashi va Konstitutsiyaning
barcha normalari hamda qoidalari ana shu maqsadlarning
ro‘yobga chiqishini ta’minlashga qaratilishi Konstitutsiyaning
xalqaro talablarga javob berishini ko‘rsatadi.
Demokratik davlatlar tajribasida fuqaro bilan davlat munosabati
belgilanishida, fuqaro manfaati ustun turadi. Bu Konstitutsiyamizda
o‘z aksini topdi.