Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

6.Budjetdan moliyalashtirish 
 
 Davlat budjetining xarajatlaridan foydalanish budjetdan moliyalashtirish orqali amalga 
oshiriladi. Shu munosabat bilan, budjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko‘zda tutilgan 
tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga budjetdan mablag‘larni taqdim etish tizimi 
tushuniladi. U pul mablag‘larini taqdim etishnnng o‘ziga xos bo‘lgan shakl va usullari bilan 
xarakterlanadi hamda ma’lum bir tamoyillarga tayanadi. Budjetdan moliyalashtirishning 
tamoyillari, shakllari va usullari bu tizimning tarkibiy elementlari bo‘lib hisoblanadi va uning amal 
qilish natijalariga o‘z ta’sirinn ko‘rsatadi, Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar xal etilayotgan hozirgi 
paytda oqilona va samarali budjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. 
Budjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, eng avvalo, 
moliyalashtirish tamoyillari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan budjetdan 
moliyalashtirishning tamoyillarini umumiy  va  xususiy  guruhlarga bo‘lish mumkin. Umumiy 
tamoyillar budjetdan mablag‘ oladngan barcha subyektlarning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy 
tamoyillar esa, subyektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog‘liq ravishda budjet  mablag‘larining 
taqdim etilish tartibini belgilab beradi, 
Budjetdan moliyalashtirishning umumiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 
–  minimum xarajatlarda maksimum samarani olish; 
–  budjet assignovaniyalaridan foydalanishnnng maqsadli xarakterdaligi; 
–  ko‘zda tugilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan assignovaniyalarning 
foydalanilganligini inobatga olgan holda budjet mablag‘larini taqdim etish. 
Umumiy tamoyillar oilan birgalikda budjetdan moliyalashtirish amaliyotida xususiy 
tamoyillardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga quyidagalar kiradi: 
–  faqat ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlariga budjet assignovaniyalarini ajratish; 
–  budjet assignovaniyalarining o‘lchamini aniqlashda "qoldiq" yondoshuvidan foydalanish: 
-  budjetdan moliyalashtirishni rejalashtirilayotgan xarajatlarni kredit usuli orqali ta’minlash 
bilan birgalikda foydalanish: 
-  korxonalarning moliyaviy holatini budjetli tartibga solish tamoyili va boshqalar. 
Respublika budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish qonun hujjatlarida  belgilangan tartibda 
quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 
1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (respublikaga 
bo‘ysunadigan budjet tashkilotlari bo‘yicha); 
2) ijtimoiy ta’minot; 
3) mudofaa, milliy xavfsizlik va jamoat tartibini ta’minlash; 
4) sudlar va prokuratura organlari faoliyatini ta’minlash; 
5) davlat zahirasi va safarbarlik zahirasini vujudga keltirish hamda ularni saqlash; 
6) davlat markazlashtirilgan investitsiyalarini amalga oshirish; 
7) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, O‘zbekiston Respublikasining chet eldagi 
diplomatik vakolatxonalari hamda missiyalari faoliyatini ta’minlash; 
8) iqtisodiyot turli tarmoqlarining respublikaga bo‘ysunadigan budjet tashkilotlarini saqlash; 
9) O‘zbekiston Respublikasi  Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiq iqtisodiyot 
tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli davlat dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; 
10) yer tuzish, meliorativ, tabiatni muhofaza qilish va epizootiyaga qarshi kurash chora-
tadbirlarini amalga oshirish; 

 
 
 
95
 
 
11) qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurash; 
12) gidrometeorologiya, do‘lga qarshi kurash chora-tadbirlari; 
13) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibda quyidagilarga mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: 
1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet 
tashkilotlari bo‘yicha); 
2) ijtimoiy ta’minot; 
3) aholini ijtimoiy himoya qilish;  
4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hamda mahalliy 
davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; 
5) iqtisodiyot turli tarmoqlarining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent 
shahar budjet tashkilotlarini saqlash; 
6) qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari 
va tadbirlarini amalga oshirish; 
7) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 
Amaliyotda budjetdan moliyalashtarishning turli shakllaridan foydalaniladi. Smetali 
moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya, budjet ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar 
budjetdan moliyalashtirishning shakllaridir. 
Davlat budjetining xarajatlaridan foydalanish budjetdan moliyalashtirish orqali amalga 
oshiriladi. Shu munosabat bilan, budjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko‘zda tutilgan 
tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga budjetdan mablag‘larni taqdim etish tizimi 
tushuniladi. U pul mablag‘larini taqdim etishnnng o‘ziga xos bo‘lgan shakl va usullari bilan 
xarakterlanadi hamda ma’lum bir tamoyillarga tayanadi. Budjetdan moliyalashtirishning 
tamoyillari, shakllari va usullari bu tizimning tarkibiy elementlari bo‘lib hisoblanadi va uning amal 
qilish natijalariga o‘z ta’sirinn ko‘rsatadi, Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar xal etilayotgan hozirgi 
paytda oqilona va samarali budjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. 
Budjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, eng avvalo, 
moliyalashtirish tamoyillari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan budjetdan 
moliyalashtirishning tamoyillarini umumiy  va  xususiy  guruhlarga bo‘lish mumkin. Umumiy 
tamoyillar budjetdan mablag‘ oladngan barcha subyektlarning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy 
tamoyillar esa, subyektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog‘liq ravishda budjet mablag‘larining 
taqdim etilish tartibini belgilab beradi, 
Budjetdan moliyalashtirishning umumiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 
–  minimum xarajatlarda maksimum samarani olish; 
–  budjet assignovaniyalaridan foydalanishnnng maqsadli xarakterdaligi; 
–  ko‘zda tugilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan assignovaniyalarning 
foydalanilganligini inobatga olgan holda budjet mablag‘larini taqdim etish. 
Umumiy tamoyillar oilan birgalikda budjetdan moliyalashtirish amaliyotida xususiy 
tamoyillardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga quyidagalar kiradi: 
–  faqat ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlariga budjet assignovaniyalarini ajratish; 
–  budjet assignovaniyalarining o‘lchamini aniqlashda "qoldiq" yondoshuvidan foydalanish: 
-  budjetdan moliyalashtirishni rejalashtirilayotgan xarajatlarni kredit usuli orqali ta’minlash 
bilan birgalikda foydalanish: 
-  korxonalarning moliyaviy holatini budjetli tartibga solish tamoyili va boshqalar. 
Amaliyotda budjetdan moliyalashtarishning turli shakllaridan foydalaniladi. Smetali 
moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya, budjet ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar 
budjetdan moliyalashtirishning shakllaridir.  
Budjetdan mablag‘ ajratish  -  qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda Davlat budjetidan 
budjet tashkilotlariga hamda boshqa budjet mablag‘lari oluvchilarga ajratiladigan pul mablag‘lari. 
Budjet dotatsiyasi  -  o‘z daromadlari va budjetni tartibga soluvchi boshqa mablag‘lar 
yetishmagan taqdirda quyi budjetning xarajatlari bilan daromadlari o‘rtasidagi farqni qoplash uchun 
yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lari. 

 
 
 
96
 
 
Budjet ssudasi - yuqori budjetdan quyi budjetga yoxud respublika budjetidan rezident-yuridik 
shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag‘. 
Budjet subvensiyasi  -  qonun hujjatlarida nazarda  tutilgan tartibda muayyan maqsadlarga 
sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul 
mablag‘lari. 
Budjet  transferti  -  budjetdan yuridik yoki jismoniy shaxsga bevosita yoxud vakolatli organ 
orqali ajratiladigan qaytarilmaydigan pul mablag‘lari. 
 
 
 
Nazorat savollari. 
 
1.  Davlat budjetining mohiyati nimadan iborat? 
2.  Davlat budjetini ijtimoiy ahamiyatini tushuntiring. 
3.  Davlat budjetiga yetakchi olimlar tomonidan qanday ta’riflar berilgan? 
4.  Qanday munosabatlar budjet munosabatlari deyiladi va ular qanday xususiyatlarga 
ega? 
5.  Davlat budjeti qanday funksiyalarni bajaradi? 
6.  Davlat budjetini taqsimlash funksiyasining xarakterli xususiyatlarini sanab bering. 
7.  Davlat budjetini nazorat funksiyasining xarakterli xususiyatlarini sanab bering. 
8.  Davlat budjetining adromadlari nimalardan tashkil topadi? 
9.  Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning qanday manbalari mavjud? 
10.Budjet daromadlarini shakllantirish jarayoni qanday tamoyillarga tayanadi? 
11.Davlat budjetining daromadlari qanday mezonlar asosida turkumlanadi? 
12.Davlat budjeti daromadlarining manbalarini tushuntiring. 
13.Davlat budjetining soliqli daromadlari deganda qanday daromadlar guruhi 
tushuniladi? 
14.Davlat budjetining soliqsiz daromadlari deganda qanday daromadlar guruhi 
tushuniladi? 
15.Soliqsiz daromadlar qanday turkumlanadi? 
16.Budjet xarajatlarining ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatini tushuntiring. 
17.Davlat budjeti xarajatlarini qanday mezonlar bo‘yicha turkumlash mumkin? 
18.Davlat budjeti xarajatlari iqtisodiy mazmuniga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? 
19.Davlat budjeti xarajatlari takror ishlab chiqarishdagi roliga ko‘ra qanday turlarga 
bo‘linadi? 
20.Davlat budjetidan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga qilinadigan 
xarajatlarini izohlang. 
21.Davlat budjetidan milliy xo‘jalikka (iqtisodiyotga) qilinadigan xarajatlarini 
izohlang. 
22.Budjetdan moliyalashtirish qanday tamoyillarga asoslanadi? 
23.Respublika budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish qaysi  yo‘nalishlarda amalga 
oshiriladi? 
24.Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan  qaysi 
maqsadlarga mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi? 
25.Budjetdan moliyalashtirish shakllarini tushuntiring. 

 
 
 
97
 
 
 
 
6-mavzu. Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari  
3-ma’ruza. Soliqlarning mohiyati 
 
Reja 
 
1.  Soliqlarning mazmuni 
 
2.  Soliqlarning turkumlanishi 
 
 
1. Soliqlarning mazmuni 
 
Soliqlarning eng oddiy ta’rifi mana bunday. Soliqlar  aholidan, korxonalar va xo‘jalik 
yurituvchi boshqa subyektlardan davlat (markaziy va mahalliy hokimiyat organlari) tomonidan 
undirnib olinadigan majburiy to‘lovlardir. Soliq o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy mahsulotning (yalpi 
ichki mahsulotning YaIM) bir qismi bo‘lib, soliq to‘lovchi bundan biron-bir foyda ko‘rish-
ko‘rmasligidan qat’iy nazar, o‘z mablag‘laridan davlat hisobiga majburiy ajratmalar ko‘rinishida 
aks etadi.  
Soliqlarning mohiyatini tushunishga yordam beruvchi uchta tavsifni keltirib o‘taylik  
1. Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to‘lar ekan, buning evaziga 
bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan 
to‘langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq bahodan (tovar yoki 
xizmatlarni ixtiyoriy iste’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya)lar 
va vositachilik yig‘imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansa-
da, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‘rilishi 
bilan bog‘liqdir.  
Davlatga to‘lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne’matlar 
o‘rtasida bevosita, har bir kishining ko‘zi ilg‘aydigan bog‘liqlikning yo‘qligi soliq to‘lovchilar 
soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari uchun caba6 bo‘ladi, vaholanki, ular soliqlar hisobidan 
qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qo‘llashlari ham mumkin.  
Alohida olingan soliq to‘lovchi odatda jamiyat va o‘zining ko‘rgan foydasi yoki manfaatini 
to‘lagan soliqlari bilan solishtirib o‘tirmaydi. Bu shunga  olib keladiki, oqibatda fuqarolarning bir 
qismi soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlashga, o‘z daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o‘z 
fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning 
aksariyat qismi davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa dasturlarini o‘z mablag‘lari hisobidan pul 
bilan ta’minlashga rozi bo‘lgandagina yuksak soliq ahloqi tamoyillari tantana qiladi.  
2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘la va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun 
javobgarlik soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan bo‘lsa-da, ular ixtiyoriy emas, majburiy 
ravishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi.  
3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avvaldan belgilab qo‘yilgan, eng 
muhimi, qonuniy tartibda ko‘zda tutilgan qismi undirib olinadi.  
Ko‘pgina davlatlarning, jumladan, O‘zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni belgilash va 
ularning hajmlarini aniqlashga faqat oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan 
vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yilgan. o‘zining xohish-istagiga qarab 
yangi soliqlar belgilash yoki ularning hajmlarini aniqlashga xech kimning haqqi yo‘q. To‘lovlarning 
qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi soliqlarning bosh tavsifidir.  
Soliqlarning asosiy funksiyasi, fiskal (lotincha 
fiscus
 so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, g‘azna 
degan ma’noni anglatadi) xususiyatga ega ekanligidir. Bu o‘rinda mazkur funksiyaning mohiyati 
shundan iboratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil qilinadi hamda davlat 
faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy sharoit yaratiladi, hozirgi vaziyatda esa butun bozor xo‘jaligi 
tizimi ishlab turishi uchun moddiy imkoniyat vujudga keltiriladi. Soliqlar orqali korxonalar va 
fuqarolar daromadining bir bo‘lagini davlat apparatini, mamlakat mudofasini, noishlab chiqarish 

 
 
 
98
 
 
sohasini, umuman o‘z daromadlari manbaiga ega bo‘lmagan qismini (madaniyat muassasalari, 
jumladan, kutubxonalar, arxivlar va boshqalar) yoki lozim darajada rivojlanishni ta’minlash uchun 
o‘zining mablag‘i yetishmaydigan tarmoqlarni (fundamental fan, teatrlar, muzeylar, ko‘plab o‘quv 
yurtlari va hokazo) saqlab turish maqsadida undirib olish jarayoni ro‘y beradi.  
Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart-sharoit vujudga 
keltiradi.  
Budjet daromadlarini ta’minlash soliq tizimi vazifalaridan bittasi, holos. Soliq tizimi ana shu 
vazifani xal etar ekan, jamg‘arma va ishlab chiqarishning o‘sish jarayonlariga to‘sqinlik qilmasligi, 
ijtimoiy adolatni buzmasligi, xalq xo‘jaligi tuzilishida buzilishlar va chetga chiqishlar sodir 
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi, bozor jarayoniga putur yetkazmasligi zarur.  
Soliqlarning yana bir muhim funksiyasi iqtisodiy (tartibga soluvchi)  vazifani ado etishidir. 
Davlat soliqlar orqali ishlab chiqarish sharoitlarini, tovarlar va xizmatlarning sotilishini tartibga 
solib boradi, iqtisodiy faoliyat uchun muayyan "soliq iqlimi" yaratadi. Soliqlar o‘zining iqtisodiy 
funksiyasi orqali takror ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatadi, uning o‘sish sur’atlarini rag‘batlantiradi 
yoki pasaytiradi, mablag‘ to‘planishini tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi, aholining to‘lov qobiliyati 
talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi. Sof raqobatli bozor munosabatlari sharoitida ishlab 
chiqarish amalda soliqlar ta’siridan holi bulur edi. Ishlab chiqarish kuchlarining barq urib 
rivojlanishi va fan-texnika taraqqiyoti soliqlarning iqtisodiy funksiyasi ahamiyatini yangi bosqichga 
ko‘tardi. Biroq markazlashgan rejalashtirish tizimida davlat iqtisodiyotni izga solib turish uchun 
ma’muriy choralar bilan ta’sir ko‘rsatardi, shuning natijasida soliqlarning iqtisodiy dastak sifatidagi 
ahamiyati qolmadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida aynan soliqlar 
davlatning iqtisodiyotga ta’sir o‘tkazishida asosiy vositalardan biri bo‘lib qolmoqda. Davlat 
soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo‘jaligining rivojlanishini rag‘batlantiradi, shuning 
barobarida uning fiskal funksiyasi uchun bazani kengaytiradi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq 
siyosati soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali ishlab chiqarishni rag‘batlantirar, rivojlantirar ekan, 
fiskal funksiyasini kengaytiradi, bu bilan soliq yukini ko‘paytirmasdan turib, davlatning o‘zi 
faoliyat ko‘rsatishi va yashashi uchun obyektiv shart-sharoit ta’min etiladi. Soliqlarning izga solib 
turuvchi sifatidagi funksiyasining ahamiyati bozor sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni 
ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini 
farmoyishlar,  ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo‘lgan "yuqori 
tashkilot" tushunchasining o‘zi asta-sekin yo‘qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, 
uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish zarurati saqlanib 
koladi.  
Soliqqa tortish tizimi orqali texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish usullarining ta’siri bir xil 
emas. Masalan, eskirgan uskunalarni zudlik bilan ro‘yxatdan chiqarish soliqqa tortish bazasini 
qiskartirish imkoniyatini yaratish hisobiga, avvalo an’anaviy mablag‘ talab qiladigan tarmoqlarda 
kuch-g‘ayratlarni faollashtirishga yordam beradi, sanoat va butun xalq xo‘jaligi tarmoqlarini 
ma’lum konservatsiyaga olib keladi. Buning aksicha, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
ishlariga bevosita ketgan xarajatlarni chegirib tashlash va imtiyozlar berish ilm-fan yutuqlarida 
barakali foydalanadigan eng ilg‘or tarmoqlarning rivojpanishiga yo‘l ochadi.  
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, mayda tavakkalchi firmalar ishlab chiqarish texnikasi 
sohasidagi ilg‘or g‘oyalar va yangiliklarni joriy etishni tezlashtiruvchilik vazifasini o‘taydi. Hozirgi 
zamonning rivojlangan mamlakatlari soliq tizimi turli imtiyozlar  -  soliqqa tortish bazasidan ilmiy 
tadqiqotlar va konstruktorlik izlanishlariga ketgan xarajatlarni chegirib tashlash, mablag‘ning 
ko‘payishidan daromadlarni soliqqa tortish paytida imtiyozlar berish, shu yo‘l bilan uzoq muddatli 
qimmatli qog‘ozlarni joylashgirish orqali mablag‘lvrni jalb qilishga imkoniyat tug‘dirish, nihoyat, 
korporatsiyalarning daromadlarini soliqqa tortishda ilg‘or usullarni qo‘llanish vositasi bilan ilm-fan 
yutuqlaridan foydalanuvchi kichik firmalar faoliyatini rag‘batlantiradi.  
Soliq imtiyozlari va chegirishlar orqali fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish tizimlari 
qanchalik murakkab bo‘lmasin, bu tizimlardan birortasi ham mukammal emas, ulardan birortasi 
ham to‘siqlardan holi bo‘lgan mutloq rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsata olmaydi.  
Soliqqa tortish tizimi murakkabligining o‘ziyoq suiste’molliklarga, soliqlardan bo‘yin 
tovlashga yo‘l ochadi, shuning uchun ham hozirgi zamon rivojlangan mamlakatlarining soliq 
siyosatida ikkita muqobil yo‘nalish to‘qnashayapti. Birinchisi, soliqlarni tabaqalashtirish, ko‘pdan-

 
 
 
99
 
 
ko‘p imtiyozlar va umumiy soliq stavkalari ancha yuqori bo‘lganda soliqqa tortiladigan 
daromaddan chegirishni joriy etish.  
Ikkinchisi, imtiyozlar, chegirmalar, undirishlardan asta-sekin voz kechish. Bu yo‘nalish 
soliq bazasini kengaytiradi hamda soliqqa tortishda umumiy stavkani pasaytirish imkonini beradi.  
Birinchi yo‘nalish takror ishlab chiqarish va fan-texnika taraqqiyoti jarayoniga aniq 
maqsadni ko‘zlab ta’sir etishdan kelib chiqadi. Ikkinchi yo‘nalish esa, iqtisodiyotning barcha 
sohalarida erkin tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun mumkin qadar qulay sharoit yaratishga 
intiladi.  
Shunday qilib, davlat soliqlar, imtiyozlar, jazo choralari (sanksiyalar) yordamida texnika 
taraqqiyotini, ish o‘rinlari sonining ko‘payishini, ishlab chiqarishni kengaytirishga kapital mablag‘ 
sarflashni va hokazolarni rag‘batlantiradi. Soliqlar vositasida texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish 
avvalo shunda namoyon bo‘ladiki, bunda daromadning texnikaviy qayta qurollanish, 
rekonstruksiya, tovarlar, oziq-ovqat va bir qator boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish uchun 
uskunalar ishlab chiqarishni ko‘paytirishga yo‘naltirilgan qismi soliqdan ozod qilinadi.  
Soliqqa tortish unumli faoliyatni rag‘batlantirish, unumsiz faoliyatni to‘xtatish uchun 
daromadlar manbaiga ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan korxonalarning iqtisodiy faoliyati samaradorligini 
oshirishi mumkin. Masalan, mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoya qilish uchun 
import tovarlarga soliq joriy etish usulidan foydalaniladi, bu bilan xorijga ko‘p mablag‘ chiqib 
ketishining oldi olinadi, mamlakat ichkarisidagi ishlab chiqarish rag‘batlantiriladi. Ayni paytda 
eksport tovarlar soliqdan ozod qilinishi chetga mahsulot chiqarish imkoniyatlari kengayishi uchun 
qo‘shimcha mablag‘lardan foydalanishga sharoit yaratib beradi.  
Ijtimoiy xarajatlarni (atrof-muhitni ifloslantirish, aholi sog‘ligiga havf tug‘dirish va hokazo) 
ko‘paytirayotgan firmalarning mahsulotlariga qo‘shimcha soliqlarning joriy etilishi tez-tez ularning 
faoliyati to‘xtab qolishiga olib keladi, tabiatni muhofaza qilish va mehnat sharoitini yaxshilash 
choralarini ko‘rish zaruratini tug‘diradi.  
Soliqlar ishlab chiqarishning muayyan tarmoqlarini himoya qilish uchun undiriladigan 
paytlar ham bo‘ladi (masalan, import gazlamaga soliq solinishi uni xaridor olishi mumkin bo‘lgan 
narxdan qimmatlashtirib yuboradi). 
Jamiyat nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq bo‘lmagan faoliyatni cheklash uchun ham 
soliqlardan foydalaniladi. Masalan, spirtli ichimliklar va sigaretalarga soliqlar faqat budjetni 
to‘ldirish uchun emas, balki bunday mahsulotlarni iste’mol qilishni cheklash uchun solinadi.  
Keltirilgan misollar xo‘jalik faolligining, bir turini rag‘batlantirish va ikkinchi turini 
cheklash, chet ellik ishlab chiqaruvchilar bilan raqobatchilik darajasini boshqarish va hokazolar 
yo‘lidan foydalanib, soliqlar yordamida qanday qilib aholi, korxona va tashkilotlarning iqtisodiy 
faoliyatini izga solib turish mumkinligini ko‘rsatadi.