Zbekiston respublikasi axborot texnologiylari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

3. Ultratovush va uning qo’llanilishi.
Reja:
1.Tovushlarnazariyasi
2.Ultratovush
3.Ultratovushning tibbiyotdagi o’rni
Tovush-gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda toʻlqin shaklida tarqaladigan elastik muhit zarralarining tebranma harakati. Tor maʼnoda — odam va hayvonlarning maxsus sezgi organlari orqali qabul qilish eshitish hodisasi.
Eshitiladigan va eshitilmaydigan tovushlar bor. Chastotasi 16 Gs — 20 kGs gacha boʻlgan toʻlqinlar inson qulogʻida tovush sezgisini uygʻotadi.
Chastotasi 16 Gs dan kichik boʻlgan elastik toʻlqinlar infratovush deb ataladi. Chastotasi 20 kGs - 1 GGs boʻlgan toʻlqinlar ultratovush va chastotasi u U>1GGs dan yuqori boʻlgan toʻlqinlar gipertovush deyiladi. Infra, ultra va gipertovushlarni inson qulogʻi eshitmaydi. Gaz va suyuqliklardagi toʻlqinni faqat boʻylama toʻlqin, qattiq jismlarda tarqaladigan toʻlqinlar esa ham boʻylama, ham koʻndalang boʻlishi mumkin. Tovush tezligi quruq havoda 15° trada 0,34 km/s, suyukdikda 152 km/s,qattiq jismda506 km/s (olmosda 18 km/s) boʻladi.
Har qanday real Tovushoddiy garmonik tebranish emas, balki maʼlum chastotalar toʻplamiga ega boʻlgan garmonik tebranishlarning yigʻindisidan iborat. Berilgan Tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari toʻplami Tovushning akustik spektri debataladi. Agar Tovushda maʼlum intervaldagi barcha chastotaga ega boʻlgantebranishlar ishtirok etsa,u holda spektrtutash
spektr deyiladi. Agar Tovush bir-biridan chekli intervallar bilan ajralib turuvchi diskret chastotali tebranishlardan tashkil topgan boʻlsa, spektr chizikli spektr deyiladi. Shovqinlar, masalan, daraxtlarning shamoldashitirlashi tutash spektrga, cholgʻu asboblari Tovushlari esa chiziqli spektrga ega boʻladi.
Yuza birligi orqali vaqt birligida Tovush toʻlqini olib oʻtayotgan energiya Tovush intensivligi deb ataladi. Elastik muhit boʻylab Tovush tarqalganda u tarqalmagan paytdagiga nisbatan ortiqcha bosim hosil boʻladi, uni tovush bosimi deyiladi.
Odam qulogʻi 1 — 5 kGs chastota sohasida juda sezgir boʻladi. Bu sohada eshitish boʻsagʻasi, yaʼni eng kuchsiz eshitiluvchi Tovushlarning intensivligi 10~12 VtGʻm2, unga mos Tovush bosimi 10~5 NGʻm2 kattalikka teng. Odam qulogʻi eshitadigan Tovushning eng yuqori intensivligi 1 VtGʻm2 ga teng. Ultratovush texnikasida bundan ham yuqori (104 kVtGʻm2 gacha) intensivlikka erishilgan.
Ultratovushningbu xususiyatidan texnika, biologiya va tibbiyotda keng foydalaniladi.
Ultratovush - chastotasi 1520103 Gs dan 10’ Gs gacha boʻlgan elastik tebranishlar va toʻlqinlar. U.ni past chastotali (1,5 104 Gs), oʻrta chastotali (105—107 Gs) va yuqori chastotali (107—10’ Gs) U.ga boʻlish mumkin.
U. tebranishlarni hosil qilishda maʼlum fizik hodisalarga asoslanib yasalgan U. nurlatkichlari qurilmalaridan foydalaniladi. Mexanik nurlatkichlarda U. tebranishlar gaz yoki suyuqlik oqimining mexanik energiyasi hisobiga sodir boʻladi. Elektromagnit nurlatkichlarning magnitostriksiya va pyezoelektr hodisalariga asoslangan turlari keng tarqalgan.
Suvosti kemalarini izlashda, dengiz (okean)chuqurligini aniklashda, texnologikjarayonlarni tezlatishda, qiyin kechadigan baʼzi kimyoviy reaksiyalarni roʻyobgachiqarishda,massa almashinish, kristall oʻstirish, elektrolizkabi jarayonlarni tezlatishda, moddalarning fizik xususiyatlarini oʻrganishda, materiallar sifatini tekshirishda
(qarang Defektoskopiya),moddalarga ishlov berishda, diagnostika va davolashda keng qoʻllaniladi.
Ultratovushning emitentlari (manbalari) 2 ta katta guruhga bo'linadi. Birinchisi - harakat yo'lida o'rnatilgan to'siqlar mavjudligi sababli tebranishlar qo'zg'atiladigan generatorlar. doimiy oqim suyuqlik yoki gaz oqimlari. Ultratovush manbalarini birlashtirish mumkin bo'lgan ikkinchi guruh - bu berilgan oqim yoki kuchlanish o'zgarishlarini o'zgartiradigan elektroakustik transduserlar. mexanik tebranish atrofmuhitga akustik to'lqinlarni chiqaradigan qattiq jism tomonidan amalga oshiriladi.
Tebranishlarning yuqori chastotasi va shuning uchun ultratovush to'lqinlarining qisqa to'lqin uzunligi natijasida ularni ultratovush nurlari deb ataladigan yo'naltirilgan nurlar shaklida tarqatish oson. Bu optik shaffof muhitda yorug'lik nurlari tomonidanamalgaoshirilganidek, optik shaffof bo'lmagan (lekin shaffof UV) muhitda bir xillik va nuqsonlarni aniqlash uchun UVdan foydalanishga imkon beradi. U.ham sonar uchun, soʻnggi paytlarda tibbiy diagnostikada oʻsmahosilalarini aniqlash, yurak mushagi boʻlimlari harakatini oʻrganish va boshqalarda qoʻllaniladi.
Ultratovushni olish va uni tibbiyotda qo‘llanishi Davolash va diagnostika maqsadida ultratovushdyan foydalanish. Ultratovushning taʼsir etish mexanizmi mexanik (hujayra va toʻqimalar mikromassaji), termik (issiq hosil boʻlishi) va fizikkimyoviy faol moddalar hosil boʻlishi va boshqa omillarga asoslangan. Ultratovush tibbiyot amaliyotida 30yillardan qoʻllana boshlandi. Undan davo maqsadida foydalanishda maxsus apparatlar qoʻllaniladi.
Ultratovush tanaga 1 sm dan 5—6sm gacha chuqurlikda kiradi, bu undan turli aʼzolarni davolashda foydalanishga imkon beradi. U. bilan d.da, asosan, uning toʻqimalardagi xujayralar ichki jarayonlarini (oqsil biosintezi, biologik faol moddalarning hosil boʻlishi va boshqalar) faollashtirishga yordam beruvchi kichik dozasidan foydalaniladi. Ultratovushorganizmga mexanik, fizik, kimyoviy va issiq taʼsir kidali. Ultratovushning terapevtik taʼsiri mahalliy va umumiy reaksiyalardan iborat boʻlib, neyroreflektor va gumoral yoʻl orqali yuzaga chiqadi. Ult ratovush maʼlum dozada ogʻriqsizlantiruvchi, soʻruvchi, yalligʻlanishga qarshi, spazmolitik, fibrionolitik, qonni suyultiruvchi taʼsir qiladi. Tayanch-harakat apparati kasalliklari (artrit, artroz, revmatoid artrit, periferik nerv sistemasi jaroxati va kasalligi, hazm aʼzolarikasalliklari, meʼda va 12 barmoq ichak kasalliyutari), quloq, tomoq va burun kasalliklari (tonzillit, faringit), ginekologik kasalliklar (salpingoofaritlar), urologik kasalliklar (prostatit) va stomatologik kasalliklar (parodontoz)la yaxshi naf beradi.
Pekin ultratovushni qoʻllash bemorga toʻgʻri kelishikelmasligini faqat vrach aniqlab beradi. Toʻqimalarni kesish kabi xirurgik operatsiyalarda ham ultratovush asboblaridan foydalaniladi. Ultratovush diagnostika maqsadlarida tosh va yot jismlarni, homilaning joylashish holati hamda boshining oʻlchamini va boshqalarni aniqlashda qoʻllaniladi. Ultratovushning turli xil xususiyatlaridan foydalangan holda uni qo'llashning ko'plab sohalari mavjud. Ushbu hududlarni taxminan uchta hududga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ultratovush to'lqinlari yordamida turli xil ma'lumotlarni olish bilan bog'liq. Ikkinchi yo'nalish - uning moddaga faol ta'siri. Uchinchisi esa signallarni uzatish va qayta ishlash bilan bog'liq. Har bir holatda AQSh o'ziga xosligi qo'llaniladi. Biz u o'z qo'llanilishini topgan ko'plab sohalardan faqat birini ko'rib chiqamiz.
Ultrasonik Tozalash:
Jarrohlikdagi ultratovush Kavitatsiya va yuqori intensivlikdagi kuchli isitish to'qimalarni yo'q qilishga olib keladi. Ushbu ta'sir bugungi kunda jarrohlikda qo'llaniladi. Fokuslangan ultratovush jarrohlik operatsiyalariuchun ishlatiladi, bu atrofdagilarga zarar bermasdan, eng chuqur tuzilmalarda (masalan, miya) mahalliy vayron bo'lishiga imkon beradi.

Ultratovush tekshirish usuli.