Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

 
Педагогик психологиянинг методлари қуйидагича: 
ташқи
1. Кузатиш 
ички 
лаборатория 
2. Эксперимент 
табиий 
3. Суҳбат. 
4. Анкета. 
5. Социометрия. 
6. Фаолият натижаларини ўрганиш. 
7. Тест. 
8. Биографик. 
Кузатув агар у ташқи ҳодисаларни тасвирлаш билан чекланибгина 
қолмасдан, балки ушбу ҳодисаларнинг психологик табиатини изохлаб бериш 
даражасига кўтарилса, психик тадқиқот методи бўла олади. Илмий психологик 
кузатув турмушдаги кузатувдан фарқли ўлароқ, хулқ-атвор ва фаолиятнинг 
кузатилатган фактини тасвирлашдан унинг ички психологик мохиятини 
тушунтириб беришга муқаррар ўтилишини тақозо этади. Психологик 
кузатувларнинг жиддий муҳим талаблари аниқ режанинг бўлиши ва шунингдек 
олинган натижаларнинг махсус кундаликда қайд этилишидан иборат. 
Янги психологик фактларга эга бўлишнинг ва объектив тарзда илмий 
билишнинг асосий воситаси - эксперимент методидир. 
Эксперимент методининг икки асосий тури фарқланади: лаборатория 
эксперименти ва табиий эксперимент. 
Лаборатория экспериментининг ўзига хос белгиси фақат унинг 
лаборотория шароитларида махсус психологик асбоб-ускуналар ѐрдамида 
ўтказишларида ва синалувчиларнинг хатти-ҳаракатлари йўл-йўриққа биноан 

---

8 
содир бўлиши билангина эмас, балки синалаѐтганини биладиган синалувчи 
(гарчи одатда, синалаѐтган киши экспериментнинг мохияти нималардан 
иборатлигини, конкрет нимани ва нима мақсадда тадқиқ қилишаѐтганини 
билмаса хам) кишининг муносабати билан хам белгиланади. Лаборатория 
эксперименти ѐрдамида диққатнинг хоссаларини, идрок ва хотира, сезги 
чегараларини ва бошқаларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ қилиш 
мумкин. 
Табиий эксперимент (биринчи марта 1910 йилда А.Ф.Лазурский таклиф 
этган) йўналишига кўра, эксперимент ўтказилаѐтганини биладиган синалувчида 
ҳосил бўладиган зўриқишга йўл қўймаслиги ва тадқиқотни одатдаги, табиий 
шароитларга (дарс, сухбат, ўйин, уй вазифаларини бажариш ва бошқалар) 
кўчириши лозим. 
Суҳбат методи ѐрдамида шахсни ўрганишда сухбатнинг мақсади ва 
вазифасини белгилаш, сухбат мавзусининг объекти ва субъектини танлаш, 
муддати ва вақтини аниқлаш, уни индивидуал, гуруҳий ва жамоа шаклида 
ўтказиш, мавзуга боғлиқ савол-жавоб тизимини тайѐрлаш кабилар кўзда 
тутилади. 
Анкета методи ѐрдамида жамоанинг муҳитга бўлган муносабати 
ўрганилади. Бунда очиқ (легал) ва ѐпиқ (нолегал) анкета методларидан 
фойдаланилади. Очиқ (легал) анкета методида шахс ўзи ҳақида барча 
маълумотларни саволномада кўрсатади ва таклифлар беради. Ёпиқ (нолегал) 
анкета методида шахс ўзи ҳақида барча маълумотларни саволномада сир 
сақлайди, яъни жавоблар фақатгина ― + ‖ ва ― - ‖ ишоралар орқали берилади. 
Социометрия методи Америкалик психолог Ж.Морено томонидан 
биринчи марта фанга киритилган. Бунда у гуруҳларда шахслараро афзал 
кўринишларни аниқлаш усулини ва ҳиссий афзал кўринишларни қайд қилиш 
техникасини таклиф этади. Буни у СОЦИОМЕТРИЯ деб атади. Социометрия 
ѐрдамида шахслараро биргаликдаги ҳаракат жараѐнида гуруҳ аъзоларида 
намоѐн бўладиган афзал кўришларнинг, бефарқлик ѐки хуш кўрмасликнинг 
миқдорий меъѐрини аниқлаш мумкин. Социометрия гуруҳ аъзоларининг бир-

---

9 
бирини хуш кўриши ѐки хуш кўрмаслигини аниқлашда кенг қўлланилади. 
Гуруҳ аъзоларининг ўзлари бундай муносабатларни англаб ола олмасликлари 
ва уларнинг мавжудлиги ѐки мавжуд эмаслиги ҳақида ўзларига ҳисоб 
бермасликлари мумкин. 
Социометрик усулининг негизида Сен ким билан бирга бўлишни 
ҳохлайсан деган тўғридан-тўғри савол туради. У кишилар ўртасидаги ўзаро 
муносабатларнинг ҳоҳлаган жабхасига тадбиқан қўйилиши мумкин. Қоида 
тариқасида танлашнинг икки йўналиши-биргаликда меҳнат қилиш соҳасидаги 
ва вақтичоғлик қилиш соҳасидаги йўналишлари тавсия қилинади. Бу ўринда 
танлашнинг мақбуллиги даражасига (бениҳоя истак борлиги, бажонудиллиги, 
бефарқлиги, унчалик исталмаѐтганлиги, сира ҳам истак йўқлиги) аниқлик 
киритилиши ва танлаш учун тавсия қилинадиган шахслар сони чекланган 
бўлиши ҳам мумкин, танлашларнинг танлаш матрицасига тушириш чоғида 
янада таҳлил этиш ўзаро хуш кўриш ва хуш кўрмасликларнинг мураккаб тарзда 
чатишиб кетганлигини ва қарама-қарши томонлар ўртасидаги оралиқ 
бўғинларнинг бутун иерархиясини кўрсатиб беради.
Шундай савол туғилади: гуруҳдаги ўзаро муносабатларнинг социометрия 
методи учун яширин бўлиб қоладиган, лекин бу муносабатларнинг фақат ташқи 
жиҳатини оддий кузатувга қараганда анча тез ва аниқроқ кўрсатиб бера 
оладиган ҳақиқий ички ривожланишни қандай аниқлаш мумкин? Гуруҳ 
ичидаги ўзаро биргаликдаги ҳаракатнинг ташқи манзараси гуруҳ аъзолари 
ўртасидаги теран муносабатларнинг оқибати сифатида қаралиши мумкин, 
лекин социометрия афзал кўриш ва яккаланиб қолишнинг сабабларини 
аниқламайди. 
Ҳар қандай гуруҳ тузилишига кўра гуруҳ аъзолари нуфузи ва статусининг 
ўзига хос даражасини акс эттиради. Унинг юқори қисмидан референтометрик 
ва социометрик тарзда танланадиган шахслар ўрин олади, энг орқада эса 
нореферент ва социометрик жиҳатдан суриб чиқарилган индивидлар туришади. 
Музкур иерархия зинапоясининг энг юқори босқичида гуруҳнинг пешқадами 
(лидери) жойлашади. 

---

10 
 
Фаолият натижаларини ўрганиш методи ѐрдамида ўрганилаѐтган 
шахсни 
илмий психологик қонуниятлар асосида баҳолаш мумкин, 
чунончи: 
1. Шахснинг фазилатлари, характерологик хислатлари. 
2. Хиссий жабҳалари ва иродавий сифатлари. 
3. Инсоннинг когнитив ва регулятив имкониятлари. 
4. Эҳтиѐжи, мотиви, мотивацияси, мотивировкаси. 
5. Касбий майли, қизиқиши, лаѐқати. 
6. Профессиограмма талабларига мослиги, касбий яроғлиги. 
7. Иқтидори (истеъдоди), қобилияти, салоҳияти. 
8. Касбий билимлари, кўникмалари, малакалари, маҳорати. 
9. Умумий савияси, дунѐқараши, маслаги (эътиқоди). 
10. Саломатлиги, жинсий хусусиятлари, ѐши. 
11. Изланувчанлиги, ижодий имкониятлари, инновацияга нисбатан 
муносабати. 
12. Ижтимоий етуклиги, ташкилотчилик қобилияти. 
13. Экстравертлиги ва интровертлиги. 
14. Юксак инсоний туйғуларга (ахлоқий, ақлий, нафосат, праксик) 
эгалиги. 
15. Фидоийлик, 
альтруистик, 
ватанпарварлик 
фазилатлари 
устуворлиги ва бошқалар. 
Тест методи психология фанида тахминан 1905 йилдан бошлаб (А.Бинэ 
томонидан киритилган) ўрганилади. Тест инглизча сўз бўлиб, синаш, 
текшириш маъносини англатади. Шахснинг ақлий тараққиѐти ва бошқа психик 
хусусиятларини текширишда қўлланиладиган стандарт масалалар ва 
топшириқлар тест деб қабул қилинган.
Биографик метод ѐрдамида шахс ҳақида бара (жинсий, оилавий, 
ижтимоий, сиѐсий) маълумотлар олинади. 
Психология тадқиқот методи конкрет илмий психологик муаммони 
ҳал этишнинг махсус методикаси маъносида хам ишлатилади. 
Тадқиқот тўрт босқичга ажратилади: 
биринчи босқич - тайѐргарлик босқичи;
иккинчи босқич - экспериментал босқич;
учинчи босқич - тадқиқот маълумотларини сифат жиҳатдан қайта ишлаш;
тўртинчи босқич - олинган маълумотларни шархлаб бериш.

---

11 
Тайѐргарлик босқичида ҳар хил воситалар, материаллар ўрганилади ва 
дастлабки маълумотлар тўпланади.
Экспериментал босқичда, тадқиқотнинг аниқ методикаси амал қилади ва 
ўз навбатида, бу босқич бирин-кетин қўлланиладиган қатор бўғинларга –
эксперимент серияларга бўлинади. 
Тадқиқотнинг учинчи босқичи – тадқиқот маълумотларини сифат 
жиҳатдан қайта ишлашда психологиянинг математик аппаратини – дастлаб 
илгари сурилган фаразларнинг тасдиғи тарзида олинган хулосаларнинг 
хаққонийлиги ҳақида хукм чиқариш имконини берадиган турли хил статистик 
усуллар ва эҳтимоллик назариясининг асосий қоидаларини қўлланишини 
тақозо этади. 
Тадқиқотнинг тўртинчи босқичи – олинган маълумотларни изоҳлаб 
бериш, уларни психологик назария асосида талқин қилиш, фаразнинг тўғри ѐки 
нотўғрилигини узил-кесил аниқлашдан иборат. 
Шуни хулоса қилиш мумкинки, психологик муаммоларнинг илмий 
жиҳатдан ҳал этилиши зарурат туғилганда тегишли конкрет психологик 
методикани қўллай билишни талаб қилади (ана шундай бир қатор категориялар, 
принциплар ва методикалар умумий психология курсининг асосий 
бўлинмаларини баѐн қилиш жараѐнида кўриб чиқилади). Психологик 
тадқиқотнинг объектив методларидан кенг фойдаланилиши, турли хилдаги 
конкрет методикаларнинг қўлланилиши хозирги замон психологиясида 
тадқиқотларнинг юксак даражада олиб борилишини таъминлайди. 
Педагогик психология фанининг методологик ва назарий муаммолари 
хаддан ташқари кўп бўлиб, уларни муваққат илмий жамоалар тузиш орқали 
ўзаро ҳамкорликда илмий фаолият негизида ҳал қилиш мумкин. Муайян 
даражада эмпирик материаллар тўплаш, уларни психологик нуқтаи назардан 
таҳлил қилиш, маълум илмий мезон асосида амалий маълумотларни тартибга 
келтириш, аниқ хулосаларга келиш фан олдида турган улкан вазифаларни 
самарали ҳал қилиш имконини яратади.

---

12