Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

 
4-chizma. Xarajatlar xisobini an'anaviy tizimi 
Uning mazmuni shundan iboratki, korxona mablag‗lari oxirgi yakuniy 
mahsulot tomonidan emas, balki yakuniy mahsulotni ishlab chiqarishdagi 
jarayonlar tomonidan iste'mol qilinadi. ABSning asosiy vazifasi mahsulot ishlab 

---

105 
chiqarishni ta'minlovchi jarayonni va qiymatini aniqlash hamda tegishli 
mahsulotlarga o‗tkazishdan iborat (5-chizma). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-chizma. ABC tizimi hisobi 
4.2. Zamonaviy xarajatlar hisobining metodlari va boshqaruv 
texnologiyalari 
Faoliyat turlari bo‗yicha xarajatlarni hisobga olish xarajatlarni yuzaga 
keltiradigan faoliyat turlarini aniqlaydi va bu faoliyat turlari uchun xarajatlarning 
asosiy drayverlarini tadqiq etadi. Faoliyat turlari va xarajat drayverlari 
aniqlangandan so‗ng mazkur ma‘lumotlar ishlab chiqarish ustama xarajatlarining 
xarajatlar ob‘ektiga o‗tkazilishida ishlatilishi mumkin.
Faoliyat turlari bo‗yicha xarajatlar hisobini ishlatishda kerak bo‗ladigan 
sharoitlar quyidagilardir: 
− ishlab chiqarishning ustama xarajatlari to‗g‗ri xarajatlar bilan 
taqqoslanganda ancha yuqori bo‗ladi; 
− ishlab chiqariladigan mahsulotlarning turlari har xildir; 
− ustama xarajatlarning tarkibi turlichadir; 
− ustama xarajatlarning sarflanishi ishlab chiqarish hajmiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
bog‗liq bo‗lmaydi. 
1- xarajatlar 
sarfi 
2- xarajatlar 
sarfi 
k- xarajatlar 
sarfi 
1-
jarayonlar 
(activity) 
2- jarayonlar 
(activity) 
m- jarayonlar 
(activity) 
To‗g‗ri 
materiallar 
To‗g‗ri mehnat 
xarajatlari
Qiymatli 
ob‘ektlar: 
mahsulotlar, 
xizmatlar, 
mijozlar

---

106 
Shu tarzda ustama xarajatlarning to‗g‗ri taqsimlanishiga yuqori darajada 
erishiladi. 
Hayotiy tsikl asosida kalьkulyatsiyalash yoki lifecycle costing (A. Bximani 
va M. Bromovich, 1991 yil) metodi tovar qiymatini haqqoniy baholash uchun 
xarajatlar hayotiy tsiklining barcha bosqichlarida hisobga olishga asoslanadi. 
Hozirgi kunda korxonalarda xarajatlarning ko‗p qismi yangi tovarni yaratish, 
loyihalashtirish va bozorlarga olib chiqishga sarflanadi, hamda an‘anaviy hisob 
bevosita tovar ishlab chiqarish vaqtida sarflangan xarajatlarni ko‗proq hisobga 
olish bilan shug‗ullanadi. Kontsertsiya nuqtai nazaridan LCC (lifecycle costing – 
hayotiy tsiklni boshqarish) va LCM (lifecycle management–hayotiy tsiklni boshqa-
rish) harakatdagi tarkibi va transport infratuzilmasini samarali boshqarishga 
imkoniyat yaratadi. 
1988 yilda professorlar Ch.T. Foster va J. Xorngrenlar tomonidan yaratilgan 
―teskari ro‗yxatdan chiqarish‖ yoki tannarxni aniqlashga yondashuv backflush 
accounting ―to‗g‗ridan-to‗g‗ri ro‗yxatdan chiqarish‖dan farqli o‗laroq ishlab 
chiqarishga berilgan material va butlovchi qismlarni ishlab chiqarish 
torshiriqnomasiga doimiy o‗tkazib borishni talab qilmaydi. Bu metodda zaxiralar 
hisobining aniqligi past bo‗lishiga qaramay, undan ko‗p partiyali va mayda seriyali 
ishlab chiqarishlarda va ayniqsa, materiallarning qiymati past bo‗lganda keng 
foydalaniladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda strategik hisob va 
tahlil usullarining ahamiyati borgan sari ortib bormoqda. 
Maqsadli xarajatlar tizimi (target kosting TS), ya‘ni vazifasi rejalashtirilgan 
foydaga erishish maqsadida yangi mahsulotlarni yaratish vaqtidagi xarajatlarni 
kamaytirish istiqbolga rejalashtirilgan xarajatlarga yo‗naltirilgan nazorat demakdir. 
Target kosting mahsulotlar bozor bahosidan oshmagan bahoda ham sotilishi 
mumkin degan fikrdan kelib chiqadi. Albatta, bunda avvalo mazkur mahsulot 
turini bozor bahosi o‗rnatilishi kerak, keyin ko‗zlanayotgan foyda miqdori 
aniqlanishi va undan keyingina erishilishi mumkin bo‗lgan tannarx miqdori 
hisoblanishi kerak bo‗ladi. 

---

107 
Target kosting tizimi asosida baholash quyidagi formula ko‗rinishida 
bo‗lishi mumkin (6-chizma):