Збекистон республикаси олий

Ҳарорат инверсияси деганда баландлик бўйича ҳаво ҳароратининг ортиши тушунилади . Ҳарорат инверсиялари тропосферанинг бутун қалинлигига нисбатан етарлича кичик қатламларни эгаллашига қарамай, тропосферада тез-тез кузатилиб туради .
Ҳарорат инверсияси ҳароратнинг кўтарилиши кузатилаётган қатлам қалинлигини ифодаловчи Kуввати ( z) ва инверсия қатламининг юқори ва қуйи чегарасидаги ҳароратлар фарқини ифодаловчи чуKурлиги ( t) билан
тавсифланади . Инверсия қатламида ҳароратнинг вертикал градиенти ( )
^{манфий қийматга эга .}
Атмосферанинг турли қатламларида пайдо бўлувчи инверсиялар бевосита ер сирти устида шаклланувчи ер сирти яKини инверсиялари ва ер сиртидан маълум баландликда шаклланувчи кўтарилган инверсияларга бўлинади .
^{Ер сирти яқини ҳарорат инверсияларининг турлари .}
Бу инверсияларнинг энг кўп тарқалган тури радиацион инверсиялар ҳисобланади . Ер сирти ва унга қўшни бўлган атмосфера қатламларининг тунги радиацион совуши радиацион инверсияларнинг шаклланишига сабаб бўлади . Тунги очиқ ҳаво ва ер сирти яқинида шамолнинг кучсиз бўлиши инверсиянинг пайдо бўлишида энг яхши шароит ҳисобланади . Бундай шароитлар ер яқини антициклонлари, айниқса уларнинг марказий қисмлари учун хос бўлади . Ёзда Қуёшнинг кўтарилиши ва ер сиртининг исиши билан радиацион инверсиялар емирилади . Йилнинг совуқ даврида радиацион инверсия кундузги вақтда ҳам кузатилиши мумкин .
Радиацион инверсияларнинг қуввати одатда 200-300 м, чуқурлиги эса 10-15。С ва ундан кўпроқни ташкил этади . Арктика ва Антарктида музликлари устида ер яқини радиацион инверсиялари узоқ вақт сақланиб туриши мумкин .
Очиқ сув сиртлари устида радиацион инверсиялар камдан-кам пайдо бўлади . Кўпинча изотермия, яъни доимий ҳароратга эга бўлган қатлам шаклланади .
Инверсия қатламининг ичида кучли термик турғунлик кузатилганлиги учун вертикал ҳаракатлар ўта сустлашади . Шу сабабдан шаҳар шароитларида радиацион инверсиялар атмосфера қуйи қатламларининг атмосфера аэрозоллари билан кучли ифлосланишига олиб келади .
Орографик инверсия радиацион инверсиянинг кўринишларидан бири ҳисобланади . Очиқ об-ҳаво кузатилганда рельефнинг ботиқ шаклларида
совуқ ҳаво туриб қолади ва ер сиртига қўшни ҳаво қатламларининг ўта кучли совушига олиб келади . Масалан, тоғ ботиқлигида жойлашган Верхоянскда (совуқлик қутби яқинида), қишда ўртача ҳарорат атрофдаги тоғ ёнбағирлардаги ҳароратга нисбатан 10-15 С пастроқ . Фойдали қазилмалар олинувчи карьерлар антропоген келиб чиқишга эга бўлган ботиқликлардир . Қиш пайтида улардаги ҳаво ўта кучли ифлосланиши мумкин .
Ер яқини инверсияларининг иккинчи тури адвектив инверсиядир . У илиқ ҳаво массаси совуқ ер сиртига кириб келганда пайдо бўлади . Бу қишда илиқ денгиз ҳавосининг совуган қитъага ёки ёзда илиқ қитъа ҳавосининг совуқроқ денгиз сиртига томон ҳаракатланганда кузатилади .
Бу ҳолларда инверсиянинг юқори чегарасида шивалама ёғин берувчи қатламли булутлар шаклланиши мумкин . Намлик етарли бўлганда ер сирти яқинида туман ҳосил бўлади . Бундай инверсияларнинг қуввати бир неча юз метрга етади (500-600 м), чуқурлиги эса нисбатан кичик: 5-6 С .
Kор ёки баҳор инверсияси деб аталувчи инверсия адвектив инверсиянинг кўринишларидан ҳисобланади . У баҳорда, қор қоплами устига ҳаракатланувчи илиқ ҳаво бевосита ер сирти устида совуганда пайдо бўлади . Бундай инверсиянинг қуввати кичик (юз метргача).
Атмосферанинг пастки 1,5-2 км қатламида чўкиш инверсияси ёки сиKилиш инверсияси деб аталувчи кўтарилган инверсиялар тез-тез пайдо бўлади . Улар кўпинча турғун антициклонларда, ҳам қуруқлик, ҳам денгиз устида катта ҳудудларда ва узоқ вақт давомида кузатилади . Бу инверсиялар ҳавонинг пастлама ҳаракатланиши ва бунда адиабатик исишида пайдо бўлади . Агар тушаётган қатлам аввал турғун стратификацияга эга бўлса, пастлашда у янада турғунлашади ва инверсиянинг шаклланишига олиб келиши мумкин . Гап шундаки, ҳаво массасининг тушишида пастки қатламдаги ҳавонинг ёйилиши юз беради . Бунинг натижасида ҳаво қатламининг юқоридаги қисми вертикал бўйлаб кўпроқ йўлни ўтади ва пастки қисмларга нисбатан кўпроқ адиабатик исийди .
Бу инверсиялар катта қувватга (0,8-1,0 км гача) эга бўлиши мумкин, бироқ уларнинг чуқурлиги кичик ( t 2-3 С). Баъзида улар ер яқини радиацион инверсиялари билан қўшилиши мумкин . Бу ҳолда нафақат катта қувватли, балки чуқур ( t=15-20 С) инверсия қатлами шаклланади .