Збекистон республикаси олий

ИлnK ҳD9о мDссDсn совуқроқ тўшалган сирт томонга ҳаракатланади . Бунда ҳаво массаси пастдан совиб боради . Бундай совиш дастлаб ҳаво массасининг энг қуйи қатламларига, сўнгра сўнувчи кўринишда секин-аста юқорига тарқалади . Демак, ҳаво массасининг қуйи қатламларида вертикал ҳарорат градиентлари камаяди . Типик илиқ массада, айниқса қишда қитъа устида, пастки бир километрли қатламда вертикал ҳарорат градиентлари 0,2- 0,4 С/100 м, яъни берилган шароитлар учун нам адиабатик градиентлардан кичик . Бошқача айтганда, пастки юз метрда ҳаво массаси нафақат қуруқ турғун, балки нам турғун стратификацияга эга бўлади .
Бунда конвекциянинг сусайиши ва сўниши кузатилиши аён . Турғун массадаги сув буғининг конденсацияси туманлар ва шивалама ёмғир ёки қишда майда қор ёғинларини берувчи қуйи қатлам қатламли булутлари шаклида юз беради .
СовуK ҳаво массаси иссиқроқ тўшалган сирт томонга ҳаракатланади ва пастдан исийди . Шунинг учун совуқ ҳаво массасида пастки бир неча километрли қатламда нам адиабатик градиетлардан катта 0,7-0,8 С/100 м ҳарорат градиентлари ҳосил бўлади . Бу ҳолат совуқ ҳаво массаси бу қатламларда нотурғун стратификацияга эга бўлишни билдиради . Бундай массада конвекция кучли ривожланади, сув буғининг конденсацияси эса жала ёғинларини берувчи тўп-тўп ва ёмғирли тўп-тўп булутлар кўринишида юз беради .
^{Маҳаллий ҳаво массалари қишда, совиган қуруқлик устида, турғун,}
ёзда эса, исиган тупроқ устида, нотурғун бўлади . Шунинг учун ўрта кенгликларда қуруқлик устида қишда кўпроқ қатламли булутлар, ёзда эса тўп-тўп булутлар кузатилади .
^{4.8. Потенциал турғунлик ва нотурғунлик.}
Реал шароитларда катта ҳажмли ҳавонинг вертикал аралашувлари кузатилади . Бу жараён ҳаво массасининг фронт сирти бўлаб юқорилама ҳаракатида, тоғ тизмасидан ошиб ўтишида ва бошқа ҳолларда содир бўлади . Бундай ҳаракатларда аралашиш юз бераётган ҳаво қатлами нисбий намлигининг вертикал тақсимотига боғлиқ ҳолда нам ҳавонинг стратификацияси сезиларли ўзгариши мумкин .
Икки ҳолни кўриб чиқамиз . Биринчи ҳолда ҳаво қатламининг кўтарилишгача бўлган стратификацияси мутлақо нотурғун (11-расм). Қатламнинг қуйи қисмидаги нисбий намлик (Т_А) унинг юқори чегарасидаги (Т_В)га нисбатан анча катта . Шунинг учун А заррача конденсация сатҳи (Т_{А`</sub>)га тез эришади ва ундан юқорида нам адиабата бўйлаб кўтарилиб, секин-аста совиб боради . В заррача конденсация сатҳига (Т<sub>B`}) эришгунча вертикал бўйлаб узунроқ йўлни босиб ўтади . А`B` чизиғи билан характерланувчи қатлам стратификацияси энди нам нотурғун бўлади .
Иккинчи ҳолда қатламнинг бошланғич стратификацияси аввалги ҳолдаги каби мутлақо турғун (12-расм). Бироқ нисбий намлик баландлик бўйича ортиб боради . Ҳаво қатламининг кўтарилишида унинг қуйидаги қисми (Т_{А`</sub>) юқорисидагига нисбатан (Т<sub>В`}) конденсация сатҳига анча эрта эришади . Шундай қилиб, адиабатик кўтарилишда қатлам стратифкацияси янада турғунлашади .
Биринчи ҳолда қатлам стратифкацияси потенциал нотурғун, иккинчи ҳолда – потенциал турғун деб аталади . Биринчи ҳол ҳаво массасининг тоғ тизмасининг шамолга қараган сирти бўйлаб кўтарилишида кузатилиши мумкин . Стартификациянинг ўзгариши конвектив ҳаракатларга олиб келиб, конвектив булутлар шаклланиши мумкин .

Ҳўлланган термометрнинг ҳарорат кўрсаткичи (^9, ) потеницал нотурғунлик ёки турғунлик мезони бўлиб хизмат қилади . Агар бу ҳарорат қуйи сатҳда юқори сатҳдагига нисбатан кичик, яъни ^{9 < 9} бўлса, бу ҳол ҳаво массасининг потенциал турғунлигига мос келади . Аксинча, яъни ^{9 > 9} бўлганида, потенциал нотурғунлик кузатилади .
(4.30) тенгламага мувофиқ, ҳаво заррасининг тезланиши зарра ва унинг атрофидаги ҳаво зичликларининг фарқига боғлиқ . Аввалги барча тенгламаларда намликнинг ҳаво заррасининг зичлигига таъсири ҳисобга олинмаган эди . Кўпчилик ҳолларда бу таъсир сезиларсиз бўлади . Бироқ етарлича катта ҳарорат ва нисбий намликда намликнинг таъсирини ҳисобга олиш ва бу бобда келтирилган барча муносабатларда T кинетик ҳароратни T_υ виртуал ҳароратга алмаштириш керак .
Ҳароратнинг вертикал градиенти γ виртуал ҳароратнинг вертикал градиенти γ_υ га алмаштирилади:
^{YD = (1 + 0,608s)Y 一 0,608} _{. (4.34)}


^?
?s
^{z < 0} _{бўлганлиги учун} ^{YD > Y} _.
Қуруқ адиабатик градиент зарра виртуал ҳароратининг градиенти билан алмаштирилади:

^Y_Di ^{= 一 = (1 + 0,608s)Y}_A ^{一 0,608T}_{i .}
Намликнинг зичликка таъсири ҳисобга олинганда турғунлик мезонлари қуйидагича бўлади:
(4.35) атмосферанинг

^Y_v ^Y_vi ^Y_v ^{= Y}_vi ^Y_v ^{> Y}_vi , ,
^{4.9. Нотурғунлик энергияси. Термодинамик графиклар}
Зарра атрофдаги ҳаво ҳароратидан фарқли ҳароратга эга бўлганда ҳар бир сатҳда унга сузувчанлик кучи таъсир қилади . Бунинг натижасида бирлик массали ҳаво заррасини вертикал бўйича элементар dz масофага кўчириш учун иш бажарилади . (4.31) ни ҳисобга олсак, бу иш қуйидагига тенг:

^dNi ^{= g}