Збекистон республикаси олий

m =2 бўлганида хиралик омилининг қийматлари кенг чегарада ўзгаради ва ҳаво массасининг турига боғлиқ . Экваториал денгиз ҳавосининг шаффофлиги энг кичик, шунинг учун – Т=4,6, тропик денгиз ҳавосида – Т=3,6, тропик континентал ҳавода – Т=3,49, ўрта кенгликлар континентал ҳавосида – Т=3,09, денгиз ҳавосида – Т=2,66, арктик континентал ҳавода – Т=2,45. Арктик ҳаводаги хиралик омилининг энг катта қиймати 1,91 га тенг. Хиралик омили яхши ифодаланган суткалик ва йиллик ўзгаришларга эга .
Интеграл шаффофликни ҳисоблаш учун яна бир характеристика – келтирилган шаффофлик кўрсатикичи қўлланилади:

_P
^a
₌ ^J 0 ^J m= 2


J0
^(5.28)

Физикавий моҳиятига кўра у қуёш нурининг оптик массаси m=2 бўлган атмосферадан ўтишида қуёш радиациясининг атмосфера кучсизлантирган улушини кўрсатади . Қуёш радиациясининг умумий кучсизланиши идеал атмосфера (P_i), сув буғи (P_аb) ва атмосфера аэрозолида (P_aа) кучсизланишларидан иборат бўлади:
^{Pа =Pi +Pаb +Paа (5.29)}
m=2 бўлганда денгиз сатҳи яқинида идеал атмосферада қуёш радиациясининг кучсизланиши 1,13 кВт/м² га тенг бўлиб, кучсизланиш

кўрсаткичлари бирликларида 0,17 (17%) ни ташкил этади . Кучсизланиш кўрсаткичи ҳаво массасининг хусусиятларига боғлиқ . Қишда ўрта кенгликлар Сибир ҳавосида P_а 0,22-0,25, ёзда тропик ҳаво массасида 0,55-0,60 ни ташкил этади .
^{5.6. Қуёш радиациясининг турлари
Ер сиртига қуёш радиацияси тўғри ва сочилган ҳолда етиб келади .}
Тўғри Kуёш радиацияси деб бевосита Қуёшдан параллел нурлар оқими кўринишда кузатиш жойигача етиб келган радиацияга айтилади . Қуёш нурларига перпендикуляр юзага J ва горизонтал юзага ^{J ,} тушаётган Қуёш радиациясини ўлчашади . Қуёш радиациясининг иккала тури ҳам Қуёш доимийсига, Қуёшнинг горизонтдан баландлигига ^h由 , географик кенгликка, Қуёш оғишига, атмосферанинг физикавий ҳолатига боғлиқ. Санаб ўтилган омилларнинг таъсири J ва ^{J ,} оқимларнинг кенг чегараларда ўзгаришига олиб келади .
Булутсиз атмосферада тўғри қуёш радиацияси максимуми тушга яқин соатларга тўғри келадиган оддий суткалик ўзгаришга эга . Қитъаларда тушдан олдин ва тушдан кейинги соатларда тўғри қуёш радиацияси суткалик ўзгаришида атмосфера шаффофлигининг фарқлари билан изоҳланувчи ассиметрия тез-тез кузатилади . Ёзда тушдан кейин атмосфера хирароқ бўлади . Қишда, эрталабки соатларда пайдо бўладиган инверсия қатламларининг таъсирида тескари ҳолат кузатилиши мумкин .
Атмосферанинг хиралиги қуёш радиациясининг келишига кучли таъсир кўрсатади . 5.1-жадвалда турли кенгликларда жойлашган пунктлар учун перпендикуляр юзага келган J тўғри қуёш радиациясининг максимал қийматлари келтирилган .
^{5.1-жадвал
Jmax максимал қийматлари (кВт/м2)
а) денгиз сатҳидан 500 м дан пастроқда жойлашган пунктлар}

^П^ункт	^Jmax	^П^ункт	^Jmax
Шимолий қутб Диксон ор . С .-Петербург Якутск	0,90 1,04 1,00 1,05	^М^осква ^А^шхабод ^Т^ошкент ^В^ладивосток	1,03 1,01 1,06 1,02

^{б) тоғли ҳудудулар}

^П^ункт	^Баландлик, м	^Jmax
Такубая (Мексика) Тянь-Шань	2300 3670	1,16 1,30

Станциялар турли кенгликларда жойлашганлигига қарамай, J_max қийматларидаги фарқ катта эмас . Диксон оролида J_max жануброқда жойлашган станциялардагидан катта . Бу қуйи кенгликларда атмосфера ҳавоси кўпроқ сув буғи ва аралашмаларга эга бўлиши билан изоҳланади .
Тўғри қуёш радиацияси оқимига радиациянинг сув буғларида ютилиши жараёнларининг таъсири қуйидаги жадвалда кўрсатилган: