Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таьлим Вазирлиги Ижтимоий ва сиёсий фанлар Институти Мустақил иш 3

Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таьлим Вазирлиги

Ижтимоий ва сиёсий фанлар Институти

Мустақил иш

3-вариант
Текширди: Аллаберганов.З
Гуруҳ: 15-22 Иқтисодиёт
Бажарди: Исроилова Робияхон

Тошкент 2023
Variyant 3

1. 
   Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar.
   
2. 
   Iqtisodiyotga oid bilimlarning shkillanishi
   

va rivojlanishi.

3. 
   Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari.
   

1. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar
Iqtisodiy fanning vazifasi, boshqa har qanday fanniki singari faktlarni to’plash, ularni tizimga solish va ulardan xulosa chiqarishdan iborat. «Kuzatish va bayon etish, aniqlash va turkumlash, deb yozadi Shmoller, bular faqat tayyorgarlik ishlari xolos. Biroq biz bular orqali erishishga intilayotgan narsa iqtisodiy hodisalarning o’zaro aloqadorliklarini bilishni namoyon etadi» (A.Marshall. «Prinstipы politicheskoy ekonomii», t.1, kn.1, s.85, «Progress» 1983g.). Boshqacha aytganda, iqtisodiy fanning vazifasi bo’lib iqtisodiy qonunlarni ochib berish hisoblanadi.
Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy hodisa va jarayonlar o’rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ularning o’zaro bog’liqligini ifodalaydi. Iqtisodiy qonunlar ob’ektiv bo’lib, bu ularning kishilar ongi va erkiga bog’liq emasligini anglatadi. Iqtisodiy fan tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar ob’ektiv mavjud bo’lgan iqtisodiy qonunlarning nazariy ifodasini namoyon etadi. Demak, ular o’rtasidagi farq qonunlarning ob’ektiv reallikni ilmiy ong prizmasi orqali sub’ektiv ifoda etilishida namoyon bo’ladi.
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlaridan shunisi bilan farq qiladiki, ularning amal qilishi faqat jamiyatga taalluqli bo’lib, ularning aksariyat qismi vaqtinchalik, o’tish tavsifiga ega bo’ladi.
Siyosiy iqtisod va ekonomiksdagi qonunlarni tushunishda tafovut mavjud. Agar siyosiy iqtisod iqtisodiy qonunlar yordamida ishlab chiqarish munosabatlarining mohiyatli jihatlarini ochib bersa (ya’ni, tadqiqot chuqur mohiyat darajasida amalga oshirilsa), ekonomiks yuzaki iqtisodiy jarayonlar bilan ish olib borib, qonunlarning o’zini emas, balki ularning namoyon bo’lish shakllarini tahlil qiladi, ya’ni rivojlanishning ma’lum tendenstiyalari va qonuniyatlarini aniqlab beradi. Jumladan, P.Samuelson shunday yozadi: «Bizning qonunlarimiz faqat o’rtacha holatda amal qiladi, bu o’rtacha atrofida ahamiyatli darajada tebranadi, ular ehtimollar qonuni hisoblanadi».1 Bu erda so’z mohiyatiga ko’ra qonuniyatlar va tendenstiyalar haqida boradi.
K.Makkonnell ham «qonunlar», «prinstiplar», «nazariyalar» va «modellar» singari tushunchalar sinonim sifatida qo’llanilishi, chunki ular individ va institutlarning iqtisodiy xulq-atvoridagi qonuniyatlarni umumlashtirilishi va qayd qilinishini aks ettiradilar. Ekonomiks kamyoblik qonuni, samaraning pasayib borishi qonuni, talab qonuni, daromadning pasayib borishi qonuni, so’nggi qo’shilgan naflilikning pasayib borishi qonuni va shu kabi qonunlar bilan ishlaydiki, bularning barchasi tendenstiya sifatida namoyon bo’ladi. Iqtisodiyotning chuqur jarayonlari bilan yuzaki jarayonlari tahlilining uyg’unlashuvi iqtisodiyot nazariyasini faqat boyitadi.
Iqtisodiy fan iqtisodiy qonunlarni quyidagi ko’rinishlari bo’yicha tizimga ajratadi:
1. Umumiy qonunlar – kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqaruvchi kuchlar tavsifi va rivojlanish darajasiga muvofiq kelishi qonuni va h.k.
2. Xususiy qonunlar – jamiyat taraqqiyotining bir necha bosqichlarida amal qiladi. Masalan, qiymat qonuni.
3. Maxsus qonunlar – alohida olingan iqtisodiy tizim sharoitida amal qiladi. Masalan, qo’shimcha qiymat qonuni.
4. Jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiluvchi qonunlar. Masalan, erkin raqobat qonunlari monopolistik raqobat qonunlaridan farq qiladi.
Bu qonunlar ichida tizimni tashkil etuvchi sifatida muayyan ishlab chiqarish munosabatlaridagi asosiy prinstipni aks ettiruvchi asosiy iqtisodiy qonun maydonga tushadi.
A.Marshall: «Fan o’z qonunlarining soni va aniqligini oshira borib, ularni tobora qattiq tekshiruv ostiga olib, oldinga intiladi. Bu holat to yagona, asosiy qonun uning qisman namoyon bo’lishini ifodalovchi bir qator nisbatan tor qonunlarni to’liq qamrab olgungiga va almashtirgunga qadar davom etadi»2 deb yozadi.
Iqtisodiy fan iqtisodiy qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiy kategoriyalarni, ya’ni iqtisodiy hodisalarning alohida tomonlarini tavsiflovchi ilmiy tushunchalarni ishlab chiqadi. Masalan, qiymat qonunining amal qilishi qiymat, pul, tovar, kredit, moliya va h.k. singari bir qator iqtisodiy kategoriyalar orqali namoyon bo’ladi.
Ob’ektiv iqtisodiy qonunlarni bilish va ulardan foydalanish iqtisodiyot nazariyasining tub muammosi hisoblanadi. Bu ko’p qirrali muammolar bir qator murakkab masalalarning hal etilishini taqozo etadi:
1. Jamiyat taraqqiyotini belgilab beruvchi alohida iqtisodiy qonunlarning ochib berilishi va tadqiq etilishi, ular tizimining aniqlanishi. Iqtisodiy qonunlarni bilish jarayoni, har qanday boshqa bilish jarayoni singari, cheksizdir. U yangi qonunlarni ochib berish, aniqlangan qonunlar doirasini kengaytirish bilan birga ularning mazmunini yanada chuqurroq ochib berishga yo’naltirilgan. Ayniqsa, ularning ichki mantiqini, koordinastiya va subordinastiyasini ochib berilishi katta ahamiyat kasb etadi.
2. Iqtisodiy qonunlarning namoyon bo’lish shakli, ularning o’zaro aloqasi, harakati va o’zaro ta’sirining namoyon bo’lish shakllarini tadqiq etish. Busiz iqtisodiy qonunlar tizimini ochib berish, ulardan foydalanish yo’llari, shakllari va usullarini aniqlash mumkin emas. Bu, xususan, umumiy va maxsus qonunlarning nisbati to’g’risidagi masalaning aniqlab berilishini talab etadi.
3. Iqtisodiy jarayonlarda ob’ektivlik va sub’ektivlikning nisbatini to’g’ri tushunishni taqozo etuvchi ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning amal qilishi, ulardan ongli ravishda foydalanish mexanizmini ochib berish.

Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar o’rtasidagi to’g’ri va teskari aloqalar qonunlarning amal qilish mexanizmi yoki iqtisodiy mexanizmni tashkil etadi. Iqtisodiy mexanizm iqtisodiy tizim tomonidan yaratilganligi sababli ob’ektiv hisoblanadi. Uning asosida ijtimoiy ishlab chiqarish ishtirokchilarining empirik yoki ongli ravishdagi harakatining natijasi sifatida jamiyatning xo’jalik mexanizmi tarkib topadi.

Iqtisodiy kategoriya sifatidagi xo’jalik mexanizmining asosiy mazmunini tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Biroq, bu kategoriya ishlab chiqarish munosabatlari doirasidan tashqariga chiqib, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining o’zaro ta’sirida hosil bo’luvchi munosabatlarni (kooperastiya, mehnatning ixtisoslashuvi va taqsimoti va h.k.), shuningdek, iqtisodiy ustqurma (iqtisodiy ong; iqtisodiy vazifalarni bajaruvchi muassasalar; xo’jalik huquqi; iqtisodiy siyosat)ni ham o’z ichiga oladi. Jamiyat uchun samarali amal qiluvchi xo’jalik mexanizmi zarur. Buning mezoni sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar resurslaridan tejamli foydalanish maydonga tushadi. Iqtisodiyot nazariyasi rastional xo’jalik munosabatlarini tarkib toptirishga ko’maklashishga qaratilgan. Buni u individlar va jamoat tashkilotlari iqtisodiy xulq-atvori prinstiplarini ishlab chiqish yordamida amalga oshiradi. Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari
Insoniyat tabiatdan biologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va boshqa xarakterdagi turli-tuman ehtiyojlar qurshovida yaratilgan. Bu ehtiyojlar ichida iqtisodiy, ya'ni moddiy ehtiyojlar muhim o'rin tutadi. Moddiy ehtiyojlar - shaxs, firmalar va jamiyatning faoliyati uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni aks ettiradi.
Iste'molchilarning ehtiyojlari turli-tuman bo'lib, ularning ro'yxati juda keng va balki son-sanoqsizdir. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'ladigan tovarlar va xizmatlarni shartli ravishda ikkiga, ya'ni birlamchi ehtiyojlarni qondiruvchi va hasham predmetlariga bo'lish mumkin. Ba'zan ayrim iste'molchilar uchun birlamchi sanalgan buyumlar ikkinchi bir iste'molchilar uchun hasham va dabdaba buyumi bo' lishi ham mumkin.
Xuddi insonlarniki singari firmalar va davlat tashkilotlarining ham ehtiyojlari mavjud. Masalan, firmalar faoliyat ko'rsatishi uchun binolar, inshootlar, mashina va uskunalar, xomashyo hamda ishchi kuchiga ehtiyoj sezadi. Davlat esa mamlakat fuqarolarining jamoaviy manfaatlarini ifodalab kasalxonalar, maktablar, teatrlar, yo'llar, harbiy qurol-aslahalar va boshqa ijtimoiy ne'matlarga ehtiyoj sezadi.
Ayrim ehtiyojlar - masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy insonlarning biologik ehtiyojlari tufayli, ayrimlari ularning mentaliteti, ya'ni yashash manzili, turmush tarzi, madaniyati, ijtimoiy statusi, urf-odatlari va qadriyatlari ta'sirida, ayrimlari esa texnik taraqqiyot va global rivojlanish ta'sirida vujudga keladi.
Biz moddiy ehtiyojlarimizni qondirish va farovon hayot kechirishimiz uchun oziq-ovqatlarga, kiyim-kechaklarga, turli xil tovarlar va xizmatlarga ehtiyoj sezamiz. Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish vositalari iqtisodiy ne'matlar deb ataladi. Ayrim ne'matlarni tabiat insoniyatga iste'molga tayyor holatda in'om etgan bo' lsa (masalan, suv, yovvoyi mevalar va hayvonlar), ayrimlarini ishlab chiqarish zarur bo' ladi.
Ba'zan bir xil ehtiyojni turli xil ne'matlar orqali qondirish mumkin. Masalan, go'sht mahsulotiga bo'lgan ehtiyojimizni mol go'shti, qo'y go'shti yoki parranda go'shti orqali qondirish mumkin. Bir xil ehtiyojni qondiruvchi turli ne'matlar o'rinbosar ne'matlar deb ataladi.
Ba'zan iqtisodiy ehtiyojlarni birgalikda qondiradigan ne'matlar guruhi ham mavjud bo'ladi. Masalan, avtomobilga bo'lgan ehtiyoj o'z navbatida benzin va garajlarga ehtiyojni yuzaga keltiradi. Ularni to'ldiruvchi ne'matlar deb ataymiz.
Iqtisodiy resurslar nima ekanligini tushunish uchun birinchi navbatda resurslar kontseptsiyasini belgilash, ularning tasnifini, ishlab chiqarish qiymatlari va ishlab chiqarish omillari o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga olish, ushbu elementlaming har birini alohida ajratish, shuningdek, turli omillarning ta'siriga qarab iqtisodiy resurslardan foydalanishni tahlil qilish kerak.
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish turli xil iqtisodiy resurslardan foydalanish bilan bevosita bog'liq. Iqtisodiy resurslar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan barcha turdagi resurslami anglatadi. Aslida, bu boshqa imtiyozlami ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan foydalardir. Shuning uchun ular ko'pincha ishlab chiqarish resurslari, ishlab chiqarish omillari, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy o'sish omillari deb ataladi. Korxonaning iqtisodiy resurslari quyidagilardan iborat:
* tabiiy resurslar (er, er osti boyliklari, suv, o'rmon va biologik, iqlim va dam olish resurslari), qisqartirilgan yer;
* mehnat resurslari (tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ega odamlar), qisqartirilgan-mehnat;
* kapital (pul shaklida, ya'ni pul mablag'lari yoki ishlab chiqarish vositalari, ya'ni haqiqiy kapital);
* tadbirkorlik qobiliyatlari(odamlaming tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni tashkil etish qobiliyati).
Aristotel va undan keyin o'rta asr mutafakkirlari mehnatni asosiy iqtisodiy resurslardan biri deb hisoblashgan. Bunday yondashuv dunyodagi birinchi iqtisodiy maktab - mersantilizm bilan ajralib turardi. Fizyokratlar maktabi yeri iqtisodiy resurs sifatida alohida ahamiyatga ega edi. Adam Smit mehnat, yer va kapital kabi iqtisodiy resurslarni ko'rib chiqdi. Biroq, ishlab chiqarishning uchta omilining nazariyasi fransuz iqtisodchisi Jan Baptiste Sei (1767-1832) tomonidan aniq ifodalangan. Ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall (1842-1924) to'rtinchi omil - tadbirkorlik qobiliyatini qo'shishni taklif qildi.
Endi iqtisodiy resurslarning har birini batafsil o'rganish kerak. Yeг, iqtisodiy resurs sifatida, bir qator xususiyatlarga ega. Birinchidan, eming ishlab chiqarish xarajatlari yo'q. Er tabiiy ob'ekt sifatida mavjud. Bu tabiatning bepul va qayta tiklanmaydigan sovg'asi. Ikkinchidan, insoniyat erlaming o'lchamlarini o'zgartira olmaydi, ya'ni eming cheklanishi kabi xususiyat mavjud. Uchinchidan, er ham foydali qazilmalar, suv va boshqa resurslar manbai hisoblanadi.
Kapital-daromad olish uchun samarali foydalaniladigan moddiy va nomoddiy boyliklar zaxirasi. Boshqacha qilib aytganda, kapital-ko'proq iqtisodiy mahsulotlar ishlab chiqarish uchun yaratilgan har qanday resurs. Ishlab chiqarish omillari kontseptsiyasida kapital moddiy (Real) kapitalni anglatadi - uzoq yoki qisqa muddatli ishlab chiqarishning barcha vositalari. Iqtisodiyotda asosiy va ishchi kapitalni ajratish odatiy holdir.
Asosiy capital bir qator ishlab chiqarish davrlarida (binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, transport vositalari va h.k.) mahsulotga sarflanadigan xarajatlar uzoq muddatli Real aktivlardir. Ishchi kapital - qiymati butunlay yangi tovarlar qiymati uzatiladi va har bir tsikl (xom ashyo, yoqilg'i, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar) tovarlar sotish tadbirkorga pul shaklida qaytadi Real aktivlari. Ba'zi iqtisodchilar ba'zan "kapital" kontseptsiyasining qo'shimcha darajalaridan foydalanadilar: jismoniy kapital, inson kapitali, pul kapitali.
Mavjud mablag'lar mahsulot ishlab chiqarish va sotishning uzluksizligini ta'minlaydi. Resurslardan samarali foydalanish asosan ishlab chiqarishni tashkil etish tamoyillariga bog'liq. Shunday qilib, yuqori samaradorlik aylanma mablag'laming optimal hajmiga bog'liq. Aylanma mablag'lami shakllantirish uchun korxona o'z va ularga tenglashtirilgan mablag'lardan, shuningdek jalb qilingan va qarz majburiyatlaridan foydalanadi. Aylanma mablag'lami shakllantirish manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin: foyda, kreditlar, ustav kapitali, byudjet mablag'lari, qayta taqsimlanadigan resurslar va boshqalar.
Pul kapitalining toifasi alohida ajratilgan. Moliyaviy resurslar-bu korxonaning tasarmfida bo'lgan va moliyaviy majburiyatlami bajarish va ishchilami iqtisodiy rag'batlantirish uchun kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish bo'yicha joriy xarajatlami amalga oshirish uchun mo'ljallangan puldir.
Korxonaning mehnat resurslari - korxonada ishlaydigan va uning ro'yxatiga kiritilgan turli professional va malaka gumhlarining xodimlari. Mehnat resurslari ishlab chiqarishning moddiy elementlarini harakatga keltiradi, mahsulot, qiymat va ortiqcha mahsulotni foyda shaklida yaratadi.
Korxonaning mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi mehnat unumdorligini tavsiflaydi, bu ish vaqtining birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki ishlab chiqarilgan mahsulot yoki bajarilgan ishlar birligiga mehnat xarajatlari bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, iqtisodiy resurslar takrorlanadigan va takrorlanmas bo'linadi. Qayta ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish resurslariga tabiat (suv havzalari, tuproq, flora, fauna) va jamiyat (ishlab chiqarish vositalari) tomonidan yaratilgan va tiklanganlar kiradi. Xom ashyo sifatida iste'mol qilinadigan minerallar, havo, er uchastkalari qayta tiklanmaydigan narsalarga tegishli. Ushbu uchta iqtisodiy resurs klassik deb ataladi, ammo zamonaviy iqtisodiy nazariyada ko'pincha bir nechta qo'shimcha omillar mavjud. Iqtisodchilar uzoq vaqt davomida bir xil klassik ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan alohida korxonalar va hatto butun mamlakatlar ko'pincha butunlay boshqa iqtisodiy natijalarga erishayotganini payqashgan. Bundan tashqari, har qanday resurslarga boyroq bo'lish va kambag'allar ulami rivojlantirishi mumkin. Ishlab chiqarish omillarini eng yaxshi usulda ishlatish va birlashtirish uchun maxsus turdagi omil - tadbirkorlik qobiliyati - iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital) o'zaro ta'sirini samarali tashkil etish qobiliyati zarur. Hozirgi kunda Rossiya bozorida tadbirkorlik qobiliyati nazariy va amaliyotda ishlab chiqarishning zarur omili sifatida tan olingan.
Ishlab chiqarish omillari sifatida ba'zi iqtisodchilar ilmiy va texnologik taraqqiyot va axborotni ajratadilar. Barcha qo'shimcha ishlab chiqarish omillari klassik omillardan yanada samarali foydalanish orqali o'zlarini namoyon qilishlarini birlashtiradi. Iqtisodiy resurslar bir-biriga bog'langan. Bir xil miqdordagi ishchilar, mashinalar va erlar tadbirkorlik, ilmiy-texnik va axborot resurslaridan foydalanishni ta'minlaydigan turli xil mahsulotlami ishlab chiqaradi.