Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети қўлёзма ҳуқуқида

1.2 Ўзини ўзи бошқарув органларида ахборот – психологик хавфсизликни таъминлаш омиллари.
Ахборот технологияларининг замонавий ривожланиш даражаси оммавий онгни манипуляция қилиш учун "бўшлиқлар" ни очди. "Айни пайтда, одамлар психика ва ижтимоий онг ахборот таъсири самарадорлигини улкан ўсиш бор"⁵. Бундан ташқари, одамларга таъсир қилишнинг манипуляцион усулларидан фойдаланиш, шу жумладан, демократик сиёсий режимда ҳам мумкин, бу эса бугунги кунда манипуляциядан ҳимоя қилишнинг самарали механизмларига эга эмас. Шундай қилиб, бир қатор тадқиқотчилар "демократик оммавий ахборот воситалари тизимида шаклланаётган фикрларнинг хилма-хиллиги хаёлий хусусиятга эга", деб ҳисоблашади. Кўпинча, танловнинг кўплиги ва иллюзияси бир мақсаддир-ижтимоий онгни, сиёсий психологияни ўзгартириш, жамоавий онгга сохта тасвирларни киритиш, одамларни нотўғри қарор қабул қилишга ундаш"⁶. Шу билан бирга, одамларга манипулятив таъсир даражасини минималлаштириш, шунингдек, оммавий онгни манипуляция қилиш имкониятларини камайтириш учун муайян шартлар мавжуд.
Давлат имиджини яратиш учун бир хил сиёсий технологиялар жамоатчилик фикрини шакллантириш учун ишлатилади. Давлат имиджини яратиш учун махсус техника ва усуллар қўлланилади. Сиёсий, шу жумладан тасвир технологиялари рационал ва манипулятивларга бўлиниши мумкин. Биринчиси, фуқароларнинг онгига қаратилган ва мавжуд вазиятни бузмайди, балки давлатнинг кучли томонларини оммалаштириш, унга нисбатан ижобий муносабатни шакллантириш мақсадида хабардор қилинади. Манипуляцион технологиялар ахборотнинг турли хил бузилишларига (ахборотнинг эмоционализацияси, ахборотнинг айрим томонларини унга урғу бериш орқали "кучайтириш", идрокнинг психологик нақшларидан фойдаланиш, ахборотнинг техник хусусиятлари ва ҳ.к.), шу жумладан фуқароларнинг бевосита ёлғончилигига ва уларга босим ўтказишнинг психологик усулларига эга. Шу билан бирга, манипуляторнинг ниятлари каби, психологик таъсирга дучор бўлган нарсаларни тахмин қилмайди.
Шуни таъкидлаш керакки, кўпинча сиёсий технологиялар манипулятив ёки рационал деб ҳисобланиши қийин, чунки улар ўзаро таъсирлашиши ва кесилиши мумкин, шунингдек, тасвир ижодкорларининг мақсадларига боғлиқ. Шундай қилиб, манипуляция техникаси ва техникаси ёки ахборот бузилишлари муайян оқилона технологияга киритилиши мумкин, натижада манипулятив хусусиятга эга бўлади. Замонавий ахборот технологияларининг аксарияти манипулятив (манипуляция – унинг онгига, иродасига, хатти-ҳаракатларига бўйсуниш учун шахсга яширин психологик таъсир⁷.
Манипуляцион ахборот технологиялари бутунлай салбий ҳодиса эмас, аксинча, улар сиёсий объектга ёрқин, жозибали тасвирни шакллантиришнинг самарали ва самарали механизми. Уларнинг ёрдами билан сиз давлатнинг кучли, яхлит қиёфасини яратиш учун зарур бўлган объектнинг мавжуд хусусиятларини кучайтира оласиз. Лекин, шунингдек, уларнинг асосида, унинг "прототипи", яъни алдаш фуқаролари мос эмас, бир тасвир ҳосил қилиш мумкин. Манипуляцион технологиялар ва психологик техника асосида шаклланган давлатнинг обрўси рационал таъсирлардан камроқ кучга эга. "Шишган" тасвир ҳам жамоатчилик томонидан ҳақиқат сифатида қабул қилинади ва у нафақат бузилмайдиган жуда қатъий стереотипик таълимдир. Тасвирнинг" кучи", унинг ҳақиқати даражасидан қатъи назар, ҳисларнинг психологик нақшларига асосланган: одамлар ўзларининг билимлари, эътиқодлари, ғоялари билан мос келадиган маълумотни ривожлантиришга мойил бўлиб, уларни янада мустаҳкамлайди. Аксинча, аллақачон шаклланган ғояларга мос келмайдиган нарса, мантиқий таҳлилга дуч келмасдан, инсон томонидан нотўғри, танқидий равишда рад этилган деб ҳисобланади⁸.
Манипуляцион ахборот технологияларини минималлаштириш ҳар қандай ижтимоий муҳитда самарали бўлмаган рационал воситалардан кенг фойдаланишга ёрдам беради. Келинг, давлатнинг обрўсини шакллантиришда фуқароларга таъсир ўтказиш усулларини танлашга қандай таъсир қилишини саволга жавоб беришга ҳаракат қилайлик. Шахсиятнинг ахборот ва психологик хавфсизлигига таҳдид соладиган манипуляцион ахборот технологиялари қандай шароитларда самарали бўлади?
Шундай қилиб, интеллектуал ривожланган ва ўқимишли аҳоли манипулятив таъсирга кўпроқ таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, у мантиқий далилларга нисбатан камроқ жавоб беради, бу эса оқилона сиёсий технологиялардан фойдаланишни қийинлаштиради. Одамлар, шунингдек, муайян мафкуравий позицияларни ва стереотипларни қўллаш орқали манипуляция қилишни осонлаштиради, беқарор ва инқироз даврида жамиятда турли хил қўрқувлар мавжуд бўлганда, эҳтиёжларнинг физиологияси мавжуд. Маргиналлашган аҳоли гуруҳларига нисбатан манипуляцион ахборот технологиялари самарали, яъни қашшоқликнинг юқори даражаси ва жамиятнинг алкоголизми манипуляция учун қулай муҳит мавжуд⁹.
Сиёсий ижтимоийлашув, фуқароларни сиёсий иштирок этишга жалб қилиш-рационал сиёсий технологияларнинг самарадорлиги омили, чунки сиёсий иштирок этиш тажрибаси шахсларнинг сиёсий жараёнларга киришга тайёрлигини шакллантиради, ахборотни осон қабул қилмайди, лекин мантиқий таҳлилга таъсир қилади. Жамиятда модал шахснинг устун тури ҳақида ҳам гапириш мумкин. Cонформистлар, пассив фуқаролик позициясига эга бўлган ҳолда, тайёрланган, муайян мақсадлар учун қайта ишланган маълумотни жорий қилиш осонроқ бўлади ва улар тинглашга тайёр эмаслиги сабабли ҳеч қандай далил ва далилларни исботлаш қийинроқ. Аксинча, танқидий таҳлилга мойил бўлган фаол фуқаролик позициясига эга бўлган одамлар сиёсий мулоқотга асосланган оқилона сиёсий технологияларга, шунингдек, далиллар ва далилларга кўпроқ мойил. Ушбу турдаги шахслар икки хил сиёсий маданиятга – патриархал ва фуқароликка мос келади¹⁰. Патриархал маданият учун конформ шахсият кўпроқ характерлидир, сиёсий фаол фуқаролар фуқаролик сиёсий маданиятида устунлик қилади. Шу сабабли, демократия омманинг сиёсий социализмига таъсир қилиб, фаол фуқаролик позициясини ривожлантириб, шахснинг ахборот - психологик хавфсизлиги омилидир.
Манипуляцион тасвир технологияларини қўллашда шахснинг ахборот-психологик хавфсизлиги учун хавф омили фуқароларнинг сиёсий бефарқлиги ҳисобланади. Сиёсий соҳага қизиқишнинг йўқлиги, ўзидан воз кечиш фуқароларга манипулятив таъсир кўрсатиш учун самарали воситадир. Сиёсатда мулоқот анъаналарининг мавжудлиги ёки йўқлиги ҳам муҳимдир. Сиёсий мулоқотга асосланган сиёсий технологиялар манипуляцияни бузиш, ўрнатилган афсоналар ва стереотипларни йўқ қилишнинг самарали усули ҳисобланади. Аммо бунинг учун фуқаролар бундай маълумотни идрок этишга тайёр бўлиши керак. Сиёсатда мулоқотнинг пайдо бўлиши ҳақиқий рақобат ёки мухолифатнинг мавжудлиги, ҳокимиятни монополлаштиришга тўсқинлик қилиш ва бир йўналишда жамоатчилик фикрини шакллантиришга ёрдам беради. Сиёсий рақобат, шу жумладан, ахборот муҳитини ривожлантиришга, турли хил воқеаларни ёритишга ёрдам беради, бу эса муайян нуқтаи назарларни, позицияларни бир томонлама қўллаш имкониятларини камайтиради¹¹.
Бу соҳада жамиятнинг сиёсий тизими, танланган сиёсий ҳокимият курси муҳим аҳамиятга эга: ҳалол ва "шаффоф" ахборот сиёсати амалга ошириладими ёки оммавий онгнинг умумий давлат мафкураси мавжуд бўлиб, фуқароларга таъсир кўрсатишнинг манипуляцион усуллари самарадорлигини белгилайди. Давлат кейинчалик сиёсий ҳаётнинг бутун соҳасига тааллуқли "ўйин" қоидаларини белгилайди. Бундан ташқари, ривожланган ахборот муҳити, ахборотнинг турли хил муқобил манбалари мавжудлиги, шахснинг ахборот-психологик хавфсизлиги омили мавжуд. Бепул муқобил ахборот манбалари фуқароларга манипулятив таъсирни минималлаштириш учун зарур шартдир.
Шунингдек, ушбу соҳада ривожланган Қонунчилик ва уни амалга оширишнинг самарали механизмлари кўплаб мамлакатларда бўшлиқлар мавжуд бўлган фуқароларнинг онгини манипуляция қилиш орқали алдашга тўсқинлик қилиши мумкин. Амалда манипуляцияни аниқлаш ва исботлаш жуда қийин, бунинг натижасида фуқароларга таъсир қилишнинг рухсат этилмаган ахборот усулларини қонуний мустаҳкамлаш муаммоси мавжуд. Муаммо шундаки, қонун чиқарувчи, оммавий онгни бошқаришда манфаатдор шахс бўлиб, у бу масалани ҳал қилишни истамайди.
Шу билан бирга, замонавий ахборотни жорий этиш ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида технология жамиятнинг, ҳар бир ўзига хосликнинг қарамлигини сезиларли даражада оширди шахснинг ахборот фаолиятининг ишончлилигидан инфраструктура, фойдаланиладиган маълумотларнинг ишончлилиги, унинг рухсатсиз модификациядан ҳимоя қилиш, шунингдек унга ноқонуний кириш. Замонавий инсон, унинг кундалик ҳаёти оммавий мулоқотга тобора кўпроқ боғлиқ . Ахборот технологиялари инсонни ҳаётга мослашнинг ҳақиқий ижтимоий манбаи сифатида онгни манипуляция қилиш учун фаол равишда қўлланила бошланди. Одамларни ахборот билан бошқариш усуллари кенг тарқалган. Қачон бу шахснинг мулоқотга бўлган асосий эҳтиёжлари ва бундай мақсадларни амалга ошириш учун доимий ахборот оқими, замонавий вазият ва ижтимоий муҳитда йўналиш сифатида, умумий дунёқарашни ривожлантириш ва кундалик амалий муаммоларни ҳал қилиш 70% га ихтисослаштирилган ҳолда амалга оширилади оммавий ахборот воситаларидан олинган маълумотлар. СМК жамиятда "иккинчи", "субъектив" ни яратди ҳақиқат". Ҳатто инсоннинг ташқи кўриниши, танаси ва ички дунёси ижтимоий меъёрлар билан эмас, балки тартибга солинади тарғибот ва мажбурий стандартлар. Бу содир бўлади СМК томонидан тарғиб қилинган ғояларга онгни "бўйсундириш" ни шакллантириш инсонни очиқ ва ҳимоясиз қилади манипулятив технологиялар¹².
Шундай қилиб, "ижтимоий тизимнинг умумий тизими" нинг парчаланиши пайдо бўлади “қадриятлар", бир марта интеграцияланган этноснинг парчаланиши ва ижтимоий тузилмаларнинг эҳтиёжлари . Бундай ҳолларда шахс "медиа" нинг фикрига зарарли қарамлик белгиларини кўрсатади энг". Жамият номаълум, кўпчилик маъносини йўқотади аввалги ижтимоий тамойиллар. Жамият ва давлат ўртасидаги муносабатлар "виртуализация"метаморфозига учрайди. Нурда янги маданият – "виртуал ҳақиқат"ҳуқуқий маданияти пайдо бўлади¹³.
CМC деярли эга бўлган тўртинчи ҳокимият даражасига олиб келади чексиз таъсир манбаи. Буларнинг барчаси муаммони ҳал қилди ахборот-психологик хавфсизлик. Ўз-ўзидан бу муаммо нисбатан янги бўлиб қолмоқда, фаол ривожланаётган илмий бўлса-да йўналиш. Ҳали аниқ қурилма ишлаб чиқилмаган, эмас асосий хусусиятлар ва функционал жиҳатлар тизимланган бу ҳодиса. Ҳозиргача бу таърифнинг умумий қабул қилинган формуласи йўқ. Шундай қилиб, "о" федерал қонун лойиҳасининг муаллифлари ахборот-психологик хавфсизлик " ушбу ҳодиса жисмоний шахслар ва (ёки) шахслар гуруҳларини салбий ахборот-психологик таъсирлардан ва шу билан боғлиқ бошқа нарсалардан ҳимоя қилиш ҳолати сифатида қаралади инсоннинг ҳаётий манфаатлари, жамият ва давлат ахборот соҳасида. Бошқа тадқиқотчилар буни тушунишади ахборот-психологик хавфсизлик-хавфсизлик ҳолати шахсият психикаси турли ахборот омилларининг ҳаракатларидан келиб чиқиб, этарли ахборот йўналишининг шаклланиши ва ишлашига тўсқинлик қилади ёки тўсқинлик қилади инсоннинг ижтимоий хулқ-атворининг асослари (ва умуман, унинг ижтимоий ҳаёти), шунингдек, унинг этарли тизими субъектив (шахсий) муносабатлар атрофдаги дунёга ва ўзига .
Одатда ахборот ва психологик хавфсизлик тушунилади шахсни ҳимоя қилиш ҳолати, турли хил ижтимоий гуруҳлар ва одамлар уюшмаларини қобилиятли таъсирлардан ҳимоя қилиш уларнинг иродаси ва руҳий ҳолатини ва психологик ҳолатини ўзгартириш истагига қарши инсон хусусиятлари, унинг хатти ўзгартириш ва танлаш эркинлигини чеклаш .
Мутахассисларнинг ахборот-психологик таъсирининг мақсади сифатида ажратиш таклиф этилади:
- жамиятда рағбатлантиришни яратиш мақсадида таъсир қилиш
ҳар қандай саволга доимо эътибор қаратинг;
- қарама-қарши томонга таъсир кўрсатиш учун таъсир қилиш, шунинг учун у ҳар қандай ҳаракат билан жавоб беришга мажбур бўлади, тескари сабаб бўлади
реакция;
- қарама-қарши томонни йўқ қилиш учун таъсир қилиш.
Таҳдидларнинг тавсифига мурожаат қилиш ахборот-психологик хавфсизлик ва уларнинг манбалари бугунги кунда ҳам мавжуд эмаслигини тан олиш керак жуда систематик ва умумий қабул қилинган таснифлаш мавжуд улар. Таҳдид манбаларини таснифлаш учун тўлиқ мезон бўлмаса ахборот-психологик хавфсизлик кўпинча ички бўлинади ва ташқи. Ташқи манбаларга қуйидагилар киради: жисмоний бошқаларга таъсир қилиш қобилиятига эга бўлган шахслар; диний ва ҳалокатли толкнинг бошқа ташкилотлари;
Оммавий ахборот воситалари; турли техник воситалар. Ахборот-психологик хавфсизликка таҳдидларнинг ички манбалари шахслар инсоннинг биососял табиатига, ўзига хос хусусиятларга эга унинг шаклланиши ва ишлаши психикалар, шахсий-шахсий шахснинг хусусиятлари. Бунинг сабаби одамлар турли даражадаги хусусиятлар турли хил ахборот таъсирига, имкониятларга нисбатан сезувчанлик кирувчи ахборотни таҳлил қилиш ва баҳолаш ва бошқалар. Бироқ, турли хил воситалар ва таъсир усуллари ва турли хил манипуляцион технологиялар билан боғлиқ бўлган бошқа муҳим таҳдид манбалари мавжуд. Шундай Қилиб, П. И. Фисенко энг муҳимларидан бири ахборот-психологик хавфсизликка таҳдид соладиган манбаларни амалга оширишга қодир давлатлар кўриб чиқмоқда аҳоли ёки шахсларга қарши катта психологик операциялар мамлакатнинг ижтимоий гуруҳлари уларнинг таъсир объекти сифати.