Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Тошкент давлат педагогика университети Сиртқи (махсус сиртқи) бўлим

2. Zaxriddin Muxammad Bobur pedagogik va taʼlim tarbiyaviy qarashlari
Bobur ota tomonidan Аmir Temurning, ona tomonidan Chingizxonning avlodidir. Uning tomirida Markaziy Osiyodagi ikki buyuk fotihning qoni oqqan.
Zahriddin Muhammad Bobur 1483 yilda otasi Mirzo Umar Shayx hukmronlik qilgan Ôargʼonada tugʼilgan. 11 yoshida otadan yetim qolgan. U “Boburnoma” kitobining ilk satrlarida shunday yozgan: “... sarvari koinotning shafoati bilan va chahoriyori bosa-folarning himmati bilan seshanba kuni ramazon oyining boshida tarix sekkiz yuz toʼqson toʼqquzda, yaʼni 1494 yil iyunida Ôargʼona viloyatida oʼn ikki yoshda podshoh boʼldim”.
Bobur yoshlik chogʼlaridanoq juda koʼp mushkullik va qiyinchi-liklarni boshidan kechirishga majbur boʼlgan. Oʼzining bobo meros mulki hisoblanmish Samarqandni ikki marta zabt etgan va ikki martasida ham qoʼldan bergan. Nihoyat, u yigirma bir yoshida ota yurtini tark etib, Xindikush osha Qobulni ishgʼol qilgan. 1511 yilda Bobur Samarqandni qaytarib olishga yana bir bor uringan. Bu gal gʼalaba nashʼasini surgan boʼlsa ham, kelgusi yil-dayoq Samarqandni qoʼlidan chiqargan. Shu tariqa Bobur Samarqand-ni uch karra zabt etib, uch karra boy bergan.
Bobur Xindistonda yirik davlat tuzgan va oʼzi podshoh boʼlib, Jamna Yamuna daryosi boʼyidagi Аgra shahrida poytaxt qurgan.
Bobur 1530 yil kuzida qattiq xastalanib, podsholikni katta oʼgʼli Xumoyunga topshirgan va 26 dekabrda oʼz qarorgohida vafot etgan.
Bobur ajoyib sarkardaligi bilan birga maʼrifatparvar shoh va nozik didli shoir ham boʼlgan. U oʼz asarlarida goʼzallikni kuylagan, insonlarni yaxshilik qilishga, hunar, ilm-fanni oʼrganishga daʼvat etgan.
Bobur asarlarining mavzuchi rang-barang boʼlib, ularda insonning maʼnaviy qiyofasi, ilm-fanning foydasi, muhabbat, yaxshilik va yomonlik tasvirlangan. U yaratgan “Xatti Bobruiy” asari arab yozuvini osonlashtirishga qaratilgan. Bobur arab harf-larining osti va ustiga qoʼyiladigan diakritik belgilar zol-zabar oʼrniga harflar kiritishni taklif qilgan. Buyuk adib xalqni osonroq savodli qilish yoʼlini izlab yaratgan mazkur alifbo amalga oshmadi. Chunki uni islomga shak kelitrish bilan barobar deb hisoblandi.

Bobur Xindistonda madaniyat va maʼrifat oʼrnatdi. U juda erta hayotdan koʼz yumgan boʼlsa-da oʼzining ishlari bilan “Bobur-noma” deb atalgan asari bilan tarixda unutilmas nom qozondi.
“Boburnoma” asosan Xindistonda Boburiylar saltanatini barpo etgan shoh Boburning tarjimai holi boʼlib, unda muallif oddiy va jonli til bilan oʼzining yooʼl qoʼygan xatolarini, qozon-gan gʼalabalarini, yuksak orzu-umidlarini, tushkunlik holatlarini hikoya qilgan. Аsar Аvliyo Аvgustino va Russoning kashfiyotlari, Gibbon va Nüyutonning yodnomalari qatoridan oʼrin olgan. Mazkur kitob umri davomida koʼpdan-koʼp yuksalishlar va tanazzullarni boshidan kechirgan insonning ibratli tarixidirki, uning yuksalishlari qanchalik sarbaland boʼlsa, tanazzullari shunchalik tubsizdir.
Farzanddagi baxt-saodat keltiruvchi bosh fazilat iymonidir, deb bunday yozgan edi:
Bobur, avvalig’a farz qil ta’rif
Kim, bor insonga avval ul taklif.
Budir – iymon men aytayin, eshiting,
Harna der – men, ani ko’ngulga biting...

Bobur qirq yetti yilu oʼn oy umr koʼrgan boʼlsa, “Boburnoma” uning hayotidan atigi oʼn sakkiz yilini qamragan. Kitob Bobur-ning oʼz qoʼli bilan turkiy tilda yozilgan. Unda Bobur ijodiyotida taʼlim-tarbiya, odob-axloq masalalari keng oʼrin olgan. Bir asarida:

Xulqingni rost qilgʼil har sorigʼaki borsang,
Аxsanta der bari el gar yaxshi ot chiqarsang,-

deb yozgan Boburning oʼzi umr boʼyi ana shu gapiga rioya qilgan. Koʼp gʼazallarida axloqning barcha normalariga rioya qilish kerakligini va shundagina kishi el hurmatiga, katta baxtga sazovor boʼlishini uqtirgan. Insonlarga hurmatni, mehr-oqibat va boshqa ezgu fazi-latlarni doimo ulugʼlagan. Quyidagi ruboiy Boburning kamtarli-gidan, fikr-mulohazaliligidan dalolat beradi:

Ey, yel, borib ahbobqa nomimni degil,
Xar kim meni bilsa, bu kalomimni degil.
Mendin demagil, gar unutilgan boʼlsam,
Xar kimki meni soʼrsa, salomimni degil.

Bobur sheʼrlarida haqiqiy, barkamol inson timsoli madh etiladi, ulugʼlanadi. Eng avvalo, insonning qadr-qimmatini yuqori tutish, amal va davlatga erishib gʼururlanmaslik, kamtarin-lik kabi xislatlar targʼib etiladi. Bobur taʼlim-tarbiya haqida gʼoyalarini oʼzining “Boburnoma”, “Mubayyan”, “Risolai volidiya” kabi asarlarida bayon etgan.

Bobur inson kamolotining birinchi ostonasi oila ekanligi-ni uqtirib, u jarayon nihoyatda qiyin va murakkabligini his etgan edi. Bolalarning axloq-odob qoidalarini oʼrganishi koʼp jihatdan atrofdagi shaxslarga bogʼliqligini yaxshi bilgan Bobur oʼz farzand-larini tarbiyalashda tadbirkor, bilimdon odamlar bilan maslahat-lashib, tajribali fozil va tarbiya koʼrgan kishilar bilan kengashib ish tutgan. U oʼzining “Eʼtiqodiyya” asarida bolalarni yoshlikdan boshlab eʼtiqodli, imonli qilib tarbiyalash masalala-riga eʼtibor bergan. Ôarzanddagi baxt-saodat keltiruvchi bosh fazilat iymonidir, deb bunday yozgan edi:

Bobur, avvaligʼa farz qil taʼrif

Kim, bor insonga avval ul taklif.
Shudir – iymon men aytayin, eshiting,
Xarna der – men, ani koʼngulga biting...