Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё технология институти

3-Мавзу. Оптимал хўжалик алоқаларини аниқлаш моделлари 
 
Ушбу мавзу материалларини муваффақиятли ўзлаштиргандан сўнг талабалар қуйидаги 
билим, кўникма ва маҳоратга эга бўладилар: 
-юк ташишни муқобиллаштирадиган транспорт масаласининг иқтисодий қўйилиши, 
мазмуни ва турларини билиш ва фарқлаш; 
-транспорт масаласининг матрицавий ва математик моделнинг тузилишини билиш; 
- транспорт масаласида оптимал иккиламчи баҳоларни қўлланилишини билиш. 
Транспорт масаласини иқтисодий қўйилиши ва турлари 
Фараз қилайлик, бир неча ишлаб чиқариш корхоналарда бир хил маҳсулот 
заҳиралари мавжуд. Уларни истеъмолчиларга етказиб бериш зарур. Ҳар бир ишлаб 
чиқариш корхонаси таклиф қиладиган маҳсулотларни ҳажми, истеъмолчиларнинг 
талаблари ҳажми, ҳар бир ишлаб чиқарувчидан ҳар бир истеъмолчига бир бирлик 
маҳсулот ташиш учун сарфланадиган транспорт ҳаражатлари маълум. 
Таъминотчилар (ишлаб чиқарувчилар) ва истеъмолчилар орасида шундай оптимал 
хўжалик алоқаларни аниқлаш керакки, натижада истеъмолчиларнинг маҳсулотларга 
бўлган талаби ишлаб чиқарувчиларнинг имкониятига қараб қондирилсин ва 
маҳсулотларни ташишга сарфланадиган транспорт ҳаражатлари энг кам бўлсин.
Юқоридаги масалани ечилишида транспорт моделидан фойдаланилади. Транспорт 
модели маҳсулот турига кўра бир маҳсулотли ва кўп маҳсулотли транспорт моделларига 
бўлинади. 
Кўп маҳсулотли транспорт модели ўз ўрнида ўзаро алмашинувчи ва ўзаро 
алмашиши мумкин бўлмаган маҳсулотлар учун алоҳида тузилади. Агар товарлар ўзаро 
алмашинувчи бўлса, бу ҳолда уларни шартли маҳсулотга келтириб, оддий, бир 
маҳсулотли транспорт масаласи усуллари билан ечиш мумкин. Масалан сут, сут 
маҳсулотларни ташиш бўйича. 
Маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб беришдан аввал, қайта ишлаш 
жараёнидан ўтиши зарур бўлса, бу ҳолда кўп босқичли транспорт масаласи ҳосил 
бўлади ва хусусий усуллар билан ечилади.
Ўрганилаётган даврга кўра статик ва динамик транспорт масалалари мавжуд. 
Динамик транспорт масаласини матрицавий модели блок шаклида тузилиб, вақт омилини 
эътиборга олади. 
Баъзи бир масалаларда транспорт ҳаражатларидан ташқари ишлаб чиқариш 
ҳаражатлари ҳам эътиборга олинади. Бу ҳолда ишлаб чиқариш транспорт масаласи ҳосил 
бўлади. 
Транспорт масаласини математик моделини тузиш учун қуйидаги белгилашларни 
киритамиз: 
i - ишлаб чиқариш корхоналари номери, 


m
i
,
1

; 
j - истеъмолчи номери, 


n
j
,
1

; 
i
A
- i-ишлаб чиқариш пунктдаги маҳсулот заҳираси; 
j
B
- j-истеъмол пунктдаги талаб ҳажми; 
ij
C
- i-ишлаб чиқариш корхонасидан j-истеъмол пунктига бир бирлик маҳсулот ташиш 
учун кетган транспорт ҳаражатлар; 
ij
X
- i-ишлаб чиқариш корхонасидан j-истеъмол пунктига ташилиши керак бўлган юкнинг 
изланаётган ҳажми.