Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

19.2-расм. Умумиқтисодий мувозанатликнинг қиймат ва нафлилик 
жиҳатидан таркиби.
146
 
146
Шодмонов Э. Мамлакатни модернизациялаш жараёнида иқтисодиётни му-
326 
19.2-расм. Умумиқтисодий мувозанатликнинг қиймат ва нафлилик жиҳатидан 
таркиби.
149
 
Чунки, ялпи талаб ва ялпи таклифнинг қиймат жиҳатидан тенглиги ҳар доим ҳам 
иқтисодиётда мувозанатга эришилганлигини англатавермайди. Чунки, маълум қийматни 
намоён этувчи ялпи талабни фақат шунча қийматга тенг товар ва хизматлар ишлаб чиқариш 
орқали қондириш у қадар мушкуллик туғдирмайди (биз маъмурий-буйруқбозлик тизими 
шароитида бунинг яққол гувоҳи бўлдик). Масаланинг муҳим ва эътиборли томони шундаки, 
ҳақиқий маънодаги умумий иқтисодий мувозанат таъминланиши учун ялпи талаб ва ялпи 
таклиф нафақат қиймат, балки нафлилик жиҳатидан ҳам ўзаро тенглашган бўлиши лозим. 
Нафлилик – бу неъматларнинг инсон эҳтиёжини қондира олиш хусусияти, истеъмол 
қийматининг намоён бўлиши шаклидир. Ялпи талаб ва ялпи таклифнинг нафлилик жиҳатидан 
таркиби – бу жамиятдаги мавжуд талабларга тури, миқдори ва сифати бўйича мос келувчи 
товар ва хизматлар мажмуи ҳисобланади. Агар иқтисодиётда А, В, С ва бошқа турдаги 
товарлардан талабга етарли қийматда яратилган бўлса, бироқ уларнинг ҳар бири бўйича 
миқдор ва сифат жиҳатидан алоҳида талаб қондирилмаса, у ҳолда умумий мувозанат 
таъминланган деб бўлмайди.
149
Шодмонов Э. Мамлакатни модернизациялаш жараёнида иқтисодиётни мувозанатли ва мутаносибли ривожлантиришнинг 
асосий йўналишлари. Монография. -Тошкент: Иқтисод-молия, 2010. 13-б. 
Умумий мувозанатлик 
Жамият барча эҳтиёжлари – ялпи талабнинг 
нафлилик жиҳатидан таркиби 
Истеъмол товарлари қиймати 
Истеъмол товарлари
тури ва 
миқдори 
Уй хўжаликлари томонидан истеъмол 
қилинувчи товар ва хизматлар тури ва 
миқдори 
Уй хўжаликлари истеъмол сарфлари 
қиймати 
Жамият барча эҳтиёжлари – ялпи талабнинг 
қиймат жиҳатидан таркиби 
Инвестиция товарлари тури ва 
миқдори 
Соф экспорт таркибидаги товар ва 
хизматлар тури ва миқдори 
Давлат томонидан харид қилинувчи 
товар ва хизматлар тури ва миқдори 
Соф экспорт қиймати 
Давлат хариди қиймати 
Инвестиция сарфлари қиймати 
Миллий ишлаб чиқариш ҳажми – ялпи 
таклифнинг қиймат жиҳатидан таркиби 
Миллий ишлаб чиқариш ҳажми – ялпи 
таклифнинг нафлилиги 
Инвестиция товарлари ва ишчи 
кучи қиймати 
Инвестиция товарлари тури ва 
миқдори 

---

601
Чунки, ялпи талаб ва ялпи таклифнинг қиймат жиҳатидан 
тенглиги ҳар доим ҳам иқтисодиётда мувозанатга 
эришилганлигини англатавермайди. Чунки, маълум қийматни 
намоён этувчи ялпи талабни фақат шунча қийматга тенг 
товар ва хизматлар ишлаб чиқариш орқали қондириш у қадар 
мушкуллик туғдирмайди (биз маъмурий-буйруқбозлик тизими 
шароитида бунинг яққол гувоҳи бўлдик). Масаланинг муҳим 
ва эътиборли томони шундаки, ҳақиқий маънодаги умумий 
иқтисодий мувозанат таъминланиши учун ялпи талаб ва ялпи 
таклиф нафақат қиймат, балки нафлилик жиҳатидан ҳам ўзаро 
тенглашган бўлиши лозим.
Нафлилик – бу неъматларнинг инсон эҳтиёжини қондира 
олиш хусусияти, истеъмол қийматининг намоён бўлиши 
шаклидир. Ялпи талаб ва ялпи таклифнинг нафлилик 
жиҳатидан таркиби – бу жамиятдаги мавжуд талабларга тури, 
миқдори ва сифати бўйича мос келувчи товар ва хизматлар 
мажмуи ҳисобланади. Агар иқтисодиётда А, В, С ва бошқа 
турдаги товарлардан талабга етарли қийматда яратилган бўлса, 
бироқ уларнинг ҳар бири бўйича миқдор ва сифат жиҳатидан 
алоҳида талаб қондирилмаса, у ҳолда умумий мувозанат 
таъминланган деб бўлмайди.
Лекин миллий иқтисодиёт даражасидаги товар ва 
хизматларнинг ялпи талаб ёки ялпи таклиф сифатидаги 
яхлит миқдорини натурал кўрсаткичлар (тонна, километр, 
кубометр, литр ва ҳ.к.) орқали ифодалаб бўлмайди. Мазкур 
кўрсаткичларнинг нафлилик миқдорини фақат бир хил 
кўрсаткичга келтириб, пул кўринишида умумлаштириш ва 
ўзаро тенглигини таққослаш ҳозирги даврда бу борадаги 
тўғри ва ягона йўлдир. Фақат бунда нафлилик ҳамма товар 
ва хизматлар турлари бўйича ўзгармас, яъни таққослама 
нархларда ҳисобланиши лозим. Чунки ўзгармас нархларда 
ҳисобланиб, пулда ифодаланган кўрсаткичлар нафлиликнинг 
ўзгаришини, яъни ўсишини ёки камайишини кўрсатади. 
возанатли ва мутаносибли ривожлантиришнинг асосий йўналишлари. Моногра-
фия. -Тошкент: Иқтисод-молия, 2010. 13-б.

---

602
Фикримизча, иқтисодий мувозанатликнинг иқтисодий 
категория сифатидаги мазмунини очиб беришда унинг амал 
қилишининг асосий тамойилларини маълум тизимга келтириш 
мақсадга мувофиқ ҳисобланади (19.3-расм). 
Иқтисодий мувозанатнинг иқтисодий жараён ва ҳодисалар 
икки ёки бир неча томонининг бир-бирига тенглиги сифатида 
қаралишини ҳам унинг асосий тамойилларидан бири сифатида 
баҳолаш мумкин. Мувозанатлик ҳолати ҳам иқтисодиётдаги 
бошқа воқеа, ҳодиса ва жараёнлар каби доимо ҳаракатда, 
ўзгаришда ва ривожланишда бўлади.