Њзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Tayanch so‘z va iboralar : Muloqot shakli, masofa, yozuv, jo‘natish vositalari, muomala madaniyati, badiiy matnda xat, xat yozish san’ati, «Munshaot», shaxsiy, yoshi, jinsi, ishqiy, sog‘inch, xabardor qilish, rasmiy, taklif, moddiy rag‘batlantirish, pul ko‘chirish, qarzni so‘rash, kadrlar bilan mustahkamlash, mukofotlash, nizoli masalalarni hal qilish, rejalashtirish, xat tuzilishi, ifodalarning uslubiy farqlanishi, subyektiv baho, adres.

Xat insonlar o‘rtasidagi muloqot shakllaridan biri bo‘lib, uning yuzaga kelishi yozuv va masofa bilan bog‘liqdir. Ya’ni, u faqat yozuv yordamidagina shakllanadi va ma’lum masofada bo‘lgan kishiga jo‘natiladi. Unda xat muallifining fikr-mulohazalari va his-tuyg‘ulari ifoda etiladi. Xatni jo‘natish esa ma’lum vositalar yordamida amalga oshiriladi.

«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da ushbu so‘zning 9 ta ma’nosi berilgan: 1. Uzoqdagi kishiga biror xabar berish yoki fikrlashish maqsadida, odatda pochta orqali yuboriladigan, biror matn yozilgan qog‘oz, noma, maktub; 2. Xatda yozilgan maktub, xat matni; 3. Yozuv uchun ishlatiladigan grafik belgilar, harflar sistemasi, grafika; 4. Harflarni yozishdagi o‘ziga xos uslub, ko‘rinish, yozuv xili; 5. O‘qish va yozish, savod, savodlilik; 6. Yozuvdagi har bir qator, satr yoki misra; 7. Chiziq, liniya; 8. Biror kimsa yoki narsani yozma ravishda sanab ko‘rsatish, ro‘yxatga olish, ro‘yxat; 9. Rasmiy qog‘oz, hujjat [5, 318-319-b.]. Bu o‘rinda so‘zning birinchi ma’nosi e’tiborga olinadi.

Yozuv bilan bog‘liq ravishda o‘z tarixiga ega bo‘lgan va omma orasida keng tarqalgan xat bitish xalqimizning muomala madaniyati doirasida insonlarning bir-birlariga fikr ifoda etishning alohida usuli sanalgan va san’at darajasiga ko‘tarilgan hamda, ayni paytda, badiiy ijodning bir turi sifatida qaralgan. Shuning uchun ham u badiiyat ilmida alohida bir janr sifatida o‘rganilgan. Bunday tadqiqotlar to‘g‘risida adabiyotshunos S.G‘aniyeva quyidagi ma’lumotlarni beradi: «Abul Hasan al-Marg‘iloniyning «Mahosinul-kalom», Muhammad bin Umar ar-Rodiyoniy (X1 asr) ning «Tarjimonul balog‘a», Rashididdin Vatvot (XII asr) ning «Hadoyiqus-sehr fi daqoyiq ush she’r», Shamsiddin Qays Roziyning «Al-mu’jam fi maosir ush ash’or ul Ajam», Tojud Xalaviy nomi bilan mashhur bo‘lgan Ali ibn Muhammad (XIV asr) ning «Daqoyiqush - she’r» kabi badiiyat masalalaridan bahs etuvchi asarlaridagi alohida boblar, Amir Xusrav Dehlaviy (XIV asr) ning «Mahzanul – insho», «Sahifai shohiy» nomli asarlari maxsus insho nazariyasiga bag‘ishlangan edi» [3, 65-b.].

Munshaot, ya’ni nasr yoki nazmda maktublar bitish sharq poeziyasida san’at darajasiga ko‘tarilgani uchun ham, u alohida she’riy janr sifatida e’tirof etilgan. Turkiy she’riyatda uning shakllanishiga juda katta hissa qo‘shgan Alisher Navoiy birinchi bo‘lib o‘z maktublarini 1402 yilda kitob shakliga keltirgan va uni «Munshaot» deb nomlagan. Turkiy tilda davlat ishlari va hujjatlarini yuritish va xatlar bitishning qat’iy tarafdori bo‘lgan ulug‘ alloma ushbu asarida ularning fors-tojik tilida yozilganidan qolishmaydigan namunalarini keltiradi.

R.Qo‘ng‘urov va T.Jo‘rayevlarning «Epistolyar janrning tuzilishi va uning ayrim til xususiyatlari» (Samarqand, 1992) asari, T.Jo‘rayevning «Hozirgi o‘zbek adabiy tilida epistolyar janrning til va uslubiy xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertasiyasi (Samarqand, 1994) ham xatlarning tuzilishi, janri, tili va uslubiy xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan.

Jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda insoniy muomalaning xat usulidan foydalanish imkoniyatlari ham jiddiy ravishda kengaydi. Avvaliga ular ikki kishi o‘rtasidagi yozishmalardangina iborat bo‘lgan bo‘lsa, endilikda xat bitish rasmiy uslub doirasida qaraladigan nutqiy jarayonning alohida bir ko‘rinishiga – yozma turiga aylandi. Hozirgi kunda xatlar idoralar va muassasalar, tashkilotlar va korxonalar o‘rtasidagi o‘zaro faol aloqa vositasi, mavjud ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilishning qulay usuli sifatida xizmat qilmoqda. Shu ma’noda ularni ikki guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin bo‘ladi: 1. Shaxsiy-xususiy xatlar; 2. Rasmiy xatlar. Bundan tashqari T.Jo‘rayev yuqorida nomi tilga olingan dissertasion ishida xatlarning uchinchi va to‘rtinchi turlari – ommabop va xususiy-rasmiy turlari mavjudligi haqida ham ma’lumot beradi [2, 10.].

Kollej va litsey talabalarining imkoniyati va zaruriyatidan kelib chiqib, xatlarning yuqoridagi ikki turi haqida ma’lumot berish ham yetarli bo‘ladi, deb o‘ylaymiz.