Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

1.8.Инвестицион инфраструктура молиявий тизимнинг асосий 
қисми сифатида. 
Инвестицион 
фаолият 
качонки 
инвестицион 
жараёнда 
иштирокчиларини барча муносабатларини бошқариш механизми ва 
шунга мос инфраструктура(молиявий тизими)ни шарт шароитлари 
ташкил этилгандагина бу кутган натижага олиб боради. 
Умумахамиятли корхоналарни фаолияти қандай бўлмасин маълум 
тартиб ва коидаларни танлашни тартибга солишни заруратга 
айлантиради. Молиявий тизимни айрим амалиёт-томонларини 
чегаралаш учун хизмат қилувчи маълум қонун ваколатига эга 
тартиблар мавжуд. Буни асоси қонун хисобланиб, бу юридик ва 
жисмоний шахсларни турли хил кўринишдаги (мошенник) алданиб 
қолиш ва шартнома мажбуриятларини таъминлашда химоя қилади. 
Шуни таъкидлаш керакки, мамлакатларни қонуни айрим бошқа 
мамлакатларни аналогик қонунларидан тубдан фарқ қилиб, хатто 
мамлакат ичида булар вақтлар келиб ўзгариши ва такомиллашиб 
бориши мумкин. Бирок улар молиявий тизим рамкасига кирувчи 
оддий жамият деб юритилади, хатто молияни махсус бу айтилган 
жамият функцияси бўлиб, бунда истеъмолни ўзгариши билан боғлик 
қонунларни ўзгаришини хам хисобга олинмайди.
Молиявий инфраструктура маълум(молиявий ва бошқа) 
жараёнларни ишлаб чиқариш(ссудаапроизводства) ва уларнинг 
бухгалтерия хисоб китоби тартибларини ўз таркибига киритиб; 
молиявий қуроллар савдоси билан шуғулланувчи клиринг-хисоб 
китоб ташкилоти; молиявий тизим иштирокчиларини ўзаъро 
муносабатлари устидан назорат қилувчи, бошқариб турувчи орган 

---

65 
хисобланади. Гапириш жойи, шуки мамлакатни иқтисодий 
ривожлантириш механизми тушунчаси молиявий тизимни эволюцион 
тушунчасини асоси бўлиб, бу бир неча асрлар давомида жамиятни 
ривожи тарихини илмий шугулланадиган олимлар аниклаганлар.
Молия тизимини бошқариш функциясини асосан давлатлар 
тартиб бўйича бажаради. Бирок, охирги йилларда ривожланган 
давлатларда корхоналарни бу функциясини бошқасига ўтувчи 
тенденцияси яъни нодавлат корхоналарини бирлаштирувчиларга 
ўтди. Айрим пайтларда хусусий секторнинг бундай корхоналари 
махсус ўздав ихтисослаштирилган корхоналарига айланиб қолмокда, 
мисол; АКШ да молиявий хисоб китоблар стандарти бўйича 
Совет((FASB – Financial Accounting Standard Board), худди Халқаро 
своплар савдоси ассоциациясига ўхшаган савдо ассоциациялари ва 
фонд биржалари, (ISDA – International Swap Dealers Association). 
Шуни айтиш керакки, қонунлар билан бирга келишилган(гласный) ва 
келишилмаган(негласный) тартиблар амалда қўлланилиб, бу мазкур 
давлат қонунни тартибга солиш мақсадида бажариш зарур ва 
мажбурдир. Бунга мисол учун фонд биржасидаги брокер ва 
маклерларни савдосини тартибга солинади.
Иқтисодиётни барча жабхаларида айниқса молиявий жабхасида 
давлат ижобий рол ўйнаб, бу мамлакат иқтисодий фаолияти 
самарасини ишириш имкониятини беради, бирок четга чиқиш 
мумкин бўлмаган чегараларни ва таъсирлар даражасини билмок 
зарур. 
Бу фаннинг предмети хам ўкувчилар учун тўғри молиявий
қарор қабул қилишга ёрдам беради. Бу хар доим хам молиявий 

---

66 
тизимни умумий холатини хисобга олган холда ишлаб чиқилади, ва
бу қайсики шу вақтнинг ўзида унинг иштирокчиларини харакатини 
олиб борилади ва уни қийинлаштиради. Бу самарали қарор қабул 
қилиш учун молиявий тизим фаолияти тамойилларини яхширок –
чукуррок тушунишни зарур қилиб қўяди. 
Мисол.Сиз билим савиянгизни оширасизми, уй сотиб оласизми 
ёки ўз бизнес ишингизга асосланасизми? Бунинг учун маблағни
қаердан олиш зарур? Бунга жавоб бериш учун бевосита боғлик 
бўлган сизни қайси давлатда яшаётганлигингизни билиш зарур. 
Турли хил мамлакатларда оила, давлат, давлат ташкилотлари ва 
бозор институтлари (банк молия институтлар),фонд бозорлари
иқтисодий фаолиятни молиялаштииш жараёнида турли хил 
функцияларни бажармокда. 
Бу бўлимда молиявий тизим функцияларини ва унинг 
эволюцияси йўналишларини тушунтирувчи, фикрлаш(концептуал-
илмий асосланади)га асосланади. Аввалом бор марказий ролга эга 
бўлаётган молиявий бозорни функцияларини бажараётган 
воситачилар пул тушуми характини, бошқаришдан тортиб хатарлар 
ва бошқа молиявий ахамиятли функцияларни божаришга оқиб ўтиш 
билан характерланади. Кейинчалик эса молиявий бозор замонавий 
жахон структураси ва институтларни алохида жойи ва вақтини аник 
шартларидан келиб чиқиб, асосий функцияларга боғликлиги 
кўрсатилади. 
Молиявий тизим ўзига молиявий хизматлар кўрсатувчи
воситачиларни корхона ва фирмалар ва бошқа институтларни ўзига 
жалб этиб, бунда хўжаликда хусусий корхона, хукумат ташкилотлар 

---

67 
қарорлар қабул қилади. Бозорнинг айрим холатларида молиявий 
инструментларни жойлаштириш учун махсус жойларда ташкил 
этилган.Бунга мисол Нью Йорк фонд биржаси ва Оскард фонд 
биржаси. Бироқ хамма вақт хам шундай бўлавермайди. Мисол, ягона 
структурага эга бўлган мижозлараъро ва биржадан ташкари фондлар
ўртасида акция, облигация ва валюталарни бутунжахон савдосини
буюк компютер ва телеконммуникация сетига эга жойларга
берилган. 
Молиявий махсулотларни сотиш ва молиявий хизматлар 
кўрсатувчи фирмаларни молиявий воситачилар дейилади. Бунга: 
банклар, инвестицион ва страховой компаниялар ва бошқалар киради. 
Буларни молиявий хизматлар турига қўйидагилар: чек хисоб 
китобларини очиш, тижорат заёмларини, ипотека кредитларини 
бериш ўзаъро фондлар билан иштирокда бўлиш, ва кенгайтирилган 
хажмда суғурта шартномалари тузишга рухсат беришлар киради.