‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
1-fasl. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat va jum alistika
XVII asrga kelib zamonaviy ingliz jamiyati va davlati shakllana boshladi, Angliyaning dunyodagi mavqeyi o ‘zgardi. M asalan, tadqiqotchi Xilli 1603—1714-yillardagi Angliyani keskin farqlar m am lakati, deb ta ’riflaydi. 1603-yildagi Angliya Yevropaning ikkinchi darajali bLr mamlakati edi, 1714-yilgi Buyuk Britaniya esa iqtisodiy va harbiy kuch jihatidan dunyoning qudratli davlatiga aylandi. Bundan tashqari, 1603- yilda Angliyaning butun aholisi ingliz davlat cherkovining rasmiy qavmlari hisoblangan bo‘lsa, 1714-yilga kelib davlatda vijdon erkinligi prinsipi qaror topdi, jamiyatda mutaassiblik bilan birga ratsionalizm, deizm va hatto ateizm kabi oqimlar yoyildi. 1603-yildagi Angliyada qirolga xoinlikda ayblanganlar qiynoqlarga solinardi. 1714-yilga kelganda esa tanqid qilish huquqi qonun bilan himoyalanadigan bo‘ldi. 1640-yilga qadar qirol «Xudoning amriga ko‘ra» hukm ronlik qilardi va cherkovning desyatina-ushr solig'ini «xudo bergan huquqqa» asosan yig‘ishardi. XVII asr oxiriga kelib pariament mustaqil bo 'ld i, diniy afsonalar o ‘m ini siyosiy falsafa va demokratik tartibotlar egalladi. XVII asrdagi o '^ a rish la r iqtisodiyot, din, ijtimoiy fikr bobidagi siyosiy to'ntarish yoki inqilobdan ko‘ra ulkanroq voqea bo'lib, hayotning barcha sohalariga daxl qildi. Bu yerda tam addunning ikki xil konsepsiyasi to ‘qnash keldi. Ulardan biri fransuz absolutizmini gavdalantirsa, ikkinchisi ispan davlatiga qarshi chiquvchi Niderlandiya respublikasini ifodalardi. Butun asr mobaynida davom etgan bunday keskin farqlar ingliz buijua inqilobi ta ’siri ostida yuz bergan voqealarning jadal rivoji va almashuvi bilan izohlanardi. Bu inqilobning rivojlanish tarixidan ba’zi misollarni keltiramiz. Inqilob 1640-yilda boshlanib, qishloq va shaharlarda g ‘alayonlar bo layotgan bir vaziyatda hokim iyat pariament qo‘liga o ‘tdi. 1642-yilda qirol bilan pariam ent o ‘itasida - ajralish yuz berib, fuqarolar urushi boshlanib ketishiga sabab bo‘ldi. D ehqonlar, fermerlar, hunarm andlar va m ayda savdogarlardan tashkil topgan pariament armiyasi inqilobiy harakat m arkaziga aylandi. 1647-yili independentlar partiyasi rahbarligidagi armiya parlam entni hokimiyatdan ag‘dardi. Inqilobiy kuchlar talabiga ko‘ra qirol „ ciatlJ etl!dl ( ^ 4 9 -y il 30-yanvar) va 1649-yil 19-mayda respublika e Ion qiundi, biroq 1653-yilda Kromvelning harbiy diktaturasi («pro- tektorati») o ‘m atildi. 1660-yilda buijuaziya va «yangi dvoryanlik* m onar- xiyam -K arl II timsolida Styuartlar hukmronligini qayta tiklashga (1660— 1760-yillar oralig‘ida) kirishdi. 1688-yilda davlat to ‘ntarishi amalga oshi- ! ’ - V Styuait taxtdan tushirildi. 1689-yilda qabul qilingan huquqlar to'g'risidagi Bill absolutizm ustidan qozonilgan g'alabani mustahkamlab berdi. Ingliz burjua inqUobming x arak teri. InqUob awaliga diniy shaklga eca edi. Qirolga m uxolif kuchlar harakatga keltiigan omma go‘yo daijolga xom xukm dorga qarshi kurashardi. Chunki uni turli «bo‘hron!ar*ga aybdor deb bilishardi, har xil m ushkulotlar, iqtisodiyot va hayotdagi m uam m olar qirolm ng m am lakatni boshqarishdagi n o ‘noqügi, xalq manfaatlariga xiyonati oqibatida kehb chiqqan, deb hisoblashardi. Jamiyatning taraq- qiyparvar qismi dunyo qurilishi va davlat boshqaruvini yangicha tushu- nishm qabul qilganügi, inson huquqlari e ’tirof etilganligi bunga qo‘shimcha b o ld i. Lekin voqealar nvojlanib, buijuaziya talablarining asoslari chuqurlasha borgani sari ingliz inqilobi sof siyosiy tarixning to r doirasidan tashqari chiqib, G ‘arbning buyuk inqiloblaridan biriga aylandi. Ingliz- am ing Karl I ga qarshi isyoni liberal siyosiy taitib-qoidalar vujudjza kelishiga ko‘p jihatdan yordam berdi. U MjXVi l M Srdagl ingliz bu* “ Yevropa miqyosidagi ilk inqilob b o ld i. XVI asr oxirida Angliyada kapitalistik tartib shakllanib, iqtiso- diyotda buijuaziya yetakchi mavqega ega b o ld i. Biroq u siyosiy jihatdan huquqsiz edi. Shu boisdan butun XVII asr buijua inqilobi, tadbirkorlar tom om dan siyosiy hokimiyatni egallash asri bo‘ldi. Bu inqilob Yevropada . . . .° 4 t 8 an mqiloblam ing um um iy jihatlarini o ‘zida mujassamlashtirdi: hokim iyatning monarxlar q o lid a jam lanishi kuchayib boravotganligiga qarsh 1 yo'naUirilib, a n ’anaviy tabaqachilik imtiyozlari va mahalliy erkin- liklar him oya qilindi. U nda turli ijtim oiy qatlamlar, partiya va harakatlar qatnashd1. Burjuaziyaning absolutizmga muxoüfligi puritanlikda, cherkovni isloh qihsh talablanda o ‘z ifodasini topdi. Puritanlar savdo-sanoat faoliya- tim , iqtisodiyot bobidagi sa’y-harakatlam i ijobiy va Xudoga maqbul ish deb bilardilar. «Nasl-nasabiga ko‘ra huquqi* jiliatdan davlatdagi imtiyozli mavqem egallagan dvoiyanlar o ‘rni anch a g‘ayiatU, biümli hamda siyosat va x o ja ü k hayoti sohasidagi ishlam i yaxshiroq tushunadigan ishbilar- m onlar, savdogarlar, tadbirkorlar bilan almashtirilishi kerak, deb hisobla shardi. Mohiyat e ’tibori bilan ingliz kalvinizmi hisoblangan puritanizm tarkiban bir xil ijtimoiy oqim ejnasdi. XVI asr oxiriga kelib unda ikkita yirik yo‘naüsh, o ‘ziga xos partiyalar: m o'tadii paitiya-presviterianlar va ancha radikal partiya-independentlar (mustaqillar) ko‘zga tashlandi. Ingliz tadbirkorlarining turli qatlamlari shu partiyalar atroftda uyushdi. Har qaysi ijtimoiy guruh, paitiya davlat qurilishi to ‘g‘risida o ‘zining muayyan g'oyalari, qarashlarini himoya qilib, yoyishga intilardi. Ayni shu hol jumalistika va publitsistika rivojlanishiga ham ta ’sir ko'rsatdi. Bu davrdagi siyosiy faoliyat mamlakatda b o iib o ‘tayotgan voqealar murakkabligini, yetakchi partiyalar almashuvini, keskin g‘oyaviy kurashni ziyraklik bilan aks ettirib turdi. H ar qaysi partiya o ‘z mafkurachilari va publitsisttarini yetishtirib chiqardi. M atbuot kuchi ular tomonidan ilk bora siyosiy kurashdagi ta ’sirchan qurol sifatida foydalanildi. Davriy nashrlar va siyosiy pamfletlar inqilob larafdorlari hamda uning raqiblari nom idan yozilardi va tarqatilardi. Inqilob arafasida Karl I parlamentga yoilagan ko'plab maktublarda qirollik hokîmiyati va davlatning kelib chiqishiga oid rasmiy nuqtaî nazar o ‘z ifodasini topdi. Karl I va uning tarafdorlari bu hokimiyat ilohiy asoslaqza ega ekanligi to ‘g ‘risidagi g ‘oyani qattiq himoya qilardilar. Burjuaziya tarafdorlari esa, qirol hokim iyati va feodallardan siyosiy mustaqiUikni talab qilishdan iborat nuqtayi nazarlarini asoslab berishdi. Ular o ‘z dalillarini XVII asrdagi dastlabki siyosiy risolalardan olib, o'sha davrdagi falsaíly nazariyalarga ishora qilardüar. Absolutizm raqiblari orasida qirol bilan «xalq» o ‘rtasidagi ijtimoiy shartnoma nazariyasi keng yoyilib, qirol davlatda shunga yarasha hokimiyatga ega bo'ldi. Bu bilan hokimiyatning ilohiy kelib chiqishiga oid g‘oya ham inkor etildi. «Pamfletlar urushi» va siyosiy publitsistika. Parlamentda absolutizm tarafdorlari va muxoliflari o'rtasida avj olib ketgan kurash matbuot nashrlari, asosan siyosiy pamfletlar sahifalariga toshib chiqib, «pamfletlar umshi»ga aylanib ketdi. Bu davrda pam fletlar jurnalistikaning asosiy shakli bo*lib qoldi. 1640— 1663-yillarda asosan mustaqil ravishda 15 mingga yaqin pamflet paydo bo‘ldi. Qirol va parlament o ‘rtasidagi keskin siyosat davom etgan 1642-yilning o ‘zida 2 mingga yaqin pamflet tarqatildi. U davrda pamfletlar vaqtli nashilarga nisbatan hoziijavoblik bilan chiqariiardi. Siyosiy nashrlar tezkorligiga esa bir qator sabablar xatat berardi. 1641- yilda cliiqarilgan m atbuot to ‘g‘risidagi qonun ichki mavzularda axborot berishni umum an taqiqlab qo‘ydi. Bosma m ashinalam ing egalari, noshirlar ko‘pi bilan oyiga ikki marta axborot sotib olar edilar. Inqilobgacha chiqqan gazetalar asosiy maqsadî moddiy foyda ko‘rishdangina iborat bo‘lgan tijoriy korxonalami tashkil qilardi. Inqilob boshlanishi bilan matbuot siyosiy kurashning faol ishtirokchisiga aylandi. T ijorat o ‘z ahamiyatini yo‘q o t- magan holda, boshqa bir vazifaga-siyosiy m unozaraga nisbatan ikkinchi marraga o ‘tib qoldi. Inqilob vaqtli m atbuotni tashkil etish jarayonini jadallashtirib yu(x>rdi. Shunday bir vaziyatda siyosiy publitsistika asarlari ancha hayotiyligini, siyosiy munozaralam ing qulayroq shakli ekanligini ko'rsatdi. A ynan pamfletlar sahifalaridan davlat hokim iyatining kelib chiqishi, siyosiy erkinlikiar: vijdon erkinligi, fikr, mulk, so‘z erkinliklari to ‘g‘risidagi masa- lalar tushmadi. Buijuaziya féodal jam iyat bilan o‘z hayotiy manfaatlari uchun kurash olib borgan davrida «matbuot erkinligi* shiorini ilgari surdi. Ingliz pub- litsistlari ayrim siyosiy arboblami ham da jamiyatning turli maishiy m e’yorlari, tartib-qoidalarini keskin tanqid qildilar. Bu esa tanqidiy publitsistika vujudga kelishi va rivojlanishiga t a ’sir ko‘rsatdi. Ingliz inqilobi demokratik jurnalistikaga asos soldi, siyosiy pam fletlar va davriy matbuotni o ‘z ehtiyojlariga b o ‘ysundirdi. M am lakatda X V III asrda kundalik siyosiy gazeta paydo bo‘lib, ilgari iqtisodiy m avzularda faqat sharhsiz, izohsiz axborot berib kelgan publitsistika va k o ‘p sonli axborotnomalarning talaygina jihatlarini o ‘zida mujassamlashtirdi. 1640-yiIlar atro ñ d a Londonda haftaliklar chiqarila boshladi, ulaming ayrimlari siyosiy m unozaralaiga kirishdilar. Masalan, Mirgmonu Nidxem 1643-yildan 1646-yilgacha nashr etgan «Mercuris Britanikus* (Britaniya axborotnomasi) gazetasida awaliga xalqqa qarshi qaratilgan tanqidiy maqolalar e ’lon qilganligi uchun qirol qatl etilganidan keyin Kromvel tom onidan sud qilindi. Nidxem 1650-yilda «Mercurius Politicus* (Siyosiy axborotnoma) gazetasini nashr etishga kirishib, uni 1660-yiIgacha chiqarib turdi. G eneral T. Ferfaks nomidan «A Perfect Diurnal* 'yoki «Journal* nashr etildi. M obbot tom onidan nashri yo‘lga q o ‘yilgan «Moderate* level- lerlar qarashlarini ifodalar edi. Pamflet publitsistikasi juda ko'plab nom lar va ismlarni mamlakatga tanishtirdi. M asalan, M. Nidxem gazetalar nashr etish barobarida pamflet yozish ijodi bilan ham shug'ullandi. Qirol qatlidan keyin u «Ingliz respublikasi ¡shining himoyasi* pamfletini e ’lon qildi. Huquqshunos, independentlar partiyasi vakili, qirol bilan parlam ent o ‘rtasidagi bahs- munozaraning faol ishtirokchisi Henri Parker jum alistika bobida Tomas Gobbsnning (absolut monarxiya tarafdori, royalist) davomchisi bo‘ldi. Parker 1649-yiIga qadar' qirolning parlamentga maktublariga o ‘z javob- landa parlam ent yetakchilarining jamiyat siyosiy qurilishiga doir qarashlarini ifodalab keldi. Gobbs singari u ham mavjud munosabatlarga o z tushuntirishlarini tabiiy huquq va shartnoma daviati nuqtayi nazaridan kelib chiqib bayon qildi, biroq ayni paytda monarxiya tarafdori bo‘lib qolaverdi. X V II-X V III asrlarda aynan tabiiy huquq va ijtimoiy shartnoma nazariyasi keng om m alashib ketdi. U birinchi burjua inqiloblarining naza- riy negizi b o iib qoldi. Ingliz va fransuz inqiloblarini yuz yildan ko‘proq vaqt ajratib turadi. Shu davr m obaynida tabiiy huquq va shartnoma daviati nazariyasida ayrim o zgarishlar yuz berdi. 1642-yilda u 1789-yildagiga qaraganda boshqa- charoq izohlanardi, biroq uning asoslari o ‘zgarishsiz qoldi. Ingliz faylasufi Tomas Gobbsni ushbu nazariyaning asoschilaridan hisoblashadi. Gobbs fikricha, davlat insonlam ing o ‘zaro tuzgan shartnom alari natijasida tashkil topib, kimlargadir hokim iyat, boshqalarga (aksariyat ko‘pchilikka)-davlat masliinasi yordam ida ta ’m inlab turiladigan xavfsizlik va tartib ato etadi. Gobbs kuchli davlat hokimiyati-monarxiya tarafdori edi. U ning «Fuqaro tug‘risida»gi risolasi qirol hokimiyatining hipioyasi uchun yozilgan b o ‘lsa- da, m uallif xohishiga zid ravishda dem okratiya rivojiga xizmat qildi. Angliyada monarxiya qayta tiklanganligiga va XVIII asm ing so‘nggi o ‘n yilligiga qadar Yevropa davlatlari qirollar sulolalarining cheklanm agan hokimiyati orqall boshqarib keiinganligiga qaramasdan, shartnom a davlati nazariyasi g‘oyat keng tarqaldi. Jahonga mashhur «Ijtimoiy shartnom a to ‘g‘risida yoxud siyosiy huquq prlnsiplari* risolasining muallifi Jan Jak Russo ushbu nazariyani rivojlantirishga ulkan hissa qo’shdi. 2-fasl. Yetakchi publitsistlar Ingliz pamflet jumalistikasining eng yorqin, ajoyib vakillari monarxiya muxoliflari orasida boiishdi. U larning ijodi AQSH, Fransiya va boshqa mamlakatlarda ilg‘or fikrlar ravnaqiga kuchli ta ’sir ko'rsatdi. Jon M ilton, Jon Lilbem, Jerard Uinstenli publitsistik faoliyati alohida e ’tiborga m o- likdir. M tlton ingliz burjua inqilobining eng taniqli publitsistlaridan edi. Ingliz shoiri, keng mashhur bo‘lgan «Boy berilgan jannat*, «Qayta tik- langan jannat» asarlari, «Pahlavon Samson» fojeasi va boshqa asarlar muallifi Jon M ilton o ‘z xalqining o 'g io n i o'laroq Angfiyada avj oiayotgan voqealarga befarq turolmas edi. Shu voqealar ta ’sirida u «Angliya cher- kovlarining islohotlari va unga m onelik qilgan sabablar xususida* (1641), «Episkoplik haqida» (1641), «R em onstrantni Smektimnuusdan him oya qilishga qarshi e ’tiroz» (1641), «Cherkov qurilishining mazmuni» (1642) va boshqa bir qator risolalar, pamfletlar yaratdi. Pamfletlaridan birida o ‘z vatanida avj olib ketgan ozodlik kurashidan chetda bo'lishi qiyin ekanligini yozgan edi. U mavjud cherkov tartiblarmi to ‘liq inkor qilib, oliy ruhoniylami puri- tanlaming ta ’qib etilishida aybladi, cherkov erkinligini madh qildi. «Cherkov qurilishining mazmuni* pamfletida cherkovning davlatdan ajratilishini yoqlab chiqdi. 0 ‘sha davr bahs-m unozara adabiyotida qabul qilingan taomilga binoan M ilton o ‘z daiil-isbotlarida Bibliya, Injil, «Avliyolar hayoti» diniy kitoblaridan kelib chiqib fikr yuritdi. Cherkovning episkoplikdan (oliy darajadagi ruhoniylardan) mustaqilligini, presviterian- laming o ‘z cherkov (qirolga b o ‘ysunuvchi va davlat ishiga aralashish huquqiga ega bo‘lgan hukmron ingliz cherkovidan farq qiluvchi) tash- kilotiga ega bo‘lish huquqini him oya qilish Miltonni um um an vijdon erkinligini mudofaa etishga boshlab keldi. 0 ‘z risolalari, pamfletlarida u insonlarning qonun oldida baravarligini himoya qildi. Qirol qatl etilganidan keyin ingliz dem okratik harakati yetakchilariga royalistlar, qirol zotining daxlsizllgi tarafdorlari hamla qila boshladilar, independenttam i ayblovchi bir q ato r pam fletlar paydo b o id i. Yevropa mamlakatlari Angliyaga harbiy yurish tashkil qilish, qirolni qatl etganligi uchun jazolash talabini ilgari surishdi. Natijada, publitsistlar oldida go‘yo azob-uqubatlarga giriftor etilgan qirolning «muqaddas* tim solini fosh qilish, xalqning haqligini ko'rsatish vazifasi ko‘ndalang turdi. M iltonning «Qirollar va hukumatlarning burchlari* pamfleti 1649-yil fevralda qirol qatl etilishi bilanoq e ’lon qilindi. So‘ngra uning «Butparast kurashchi» (1649), «Ingliz xalqining himoyasi* (1650), «Ingliz xalqining ikkinchi himoyasi» (1654), «Respubiika o ‘matishning tez va oson yo‘li* (1660), « 0 ‘z-o‘zingni him oya qilish» (1655) singari pamfletlari ommaga yetib bordi. Ularda Milton qirollik hokimiyatining kelib chiqishi, podshohlar va hukum atlar huquqi, Karl Ining qilmishlari to ‘g‘risidagi Yevropa jam oat- chiligini qiziqtirgan m asalalar xususida javob berdi. «Qirollar va hukumat larning burchiari» pam fletida publitsist Milton: «Barcha odamlar erkin tu g ‘ilganligini inkor qiladigan darajada esi past bo‘lgan inson yo‘q*. deb yozdi. Davlatning shartnom a nazariyasi xususida u: «Odamlar hokimiyatni bitim asosida berishgan. Q irol va hokimiyat ishonib topshirilgan barcha uni suiiste’mol qilar ekan, xalq bunday hokimiyatga tobelikda qolmaslik kerak, deb hisoblashi mumkin», deya ko'rsatgan edi. «Butparast kurashchi» pamfleti xususida gap ketar ekan, Milton uni o ‘z mamlakatini respublika dushmanlaridan mudofalash maqsadida yaratganligini, chunki «Qirol Haqiqat uning uchun Karl Idan muhimroq« ekanligini yozdi. Tarixiy esse shaklida yaratilgan bu pamfletda qirol qatl etilishigacha bo‘lib o 'tgan barcha voqealar, uning ingliz xalqiga qarshi shafqatsizligi va jinoyatlari boshdan-oyoq kuzatib chiqiladi. - Afsuski, 1660-yili qirollik hokimiyati qayta tiklangandan keyin jam oatchilik palatasi M iltonning «Ingliz xalqini himoya qilish» va «Butparast kurashchi» kitoblarini yoqish va unga qarshi sud ishi qo‘zg*atish to ‘g ‘risida qaror chiqardi. 1660-yil 27-avgustda uning kitoblari yoqib tashlandi. M iltonning aksilepiskoplik risolalaridan, monarxiyani chegaralash t o ‘g ‘risidagi talablaridan tortib yorqin siyosiy pamfletlarigacha, xalq ho kimiyati qonuniyligining tasdiqlanishigacha bo'lgan siyosiy qarashlarining tadrijiy rivojlanishi qonuniy asosga ega bo'lib, ularda o'sha davr shart- sharoitlari ham publitsistning shaxs sifatidagi xususiyatlari ham, o ’z aksini topdi. Jo n Miltonning *Areopagetika*si. «Areopagetika» (Angliya parla- m entiga matbuot erkinligi to ‘g‘risida nutq shaklidagi ochiq xat, 1644) risolasi M iltonning eng ajoyib publitsistik asari hisoblanadi. Bunday pam fletni yozish fikri unda 1633—1639-yilIarda Italiyada bo‘lib turgan paytlaridayoq tug'ilgandi. M ilton o'zining aksilepiskoplik pamfletlarida so‘z erkinligi talablarini ilgari sura boshlagan edi. «-Ajralish haqida*gi pam fletini nashr etganligi u chun uning ustidan bo‘lib o ‘tgan sud jarayoni ushbu pamfletni yozishiga ham sabab bo'ldi. Kitobfurushlar kompaniyasi uni oldindan senzura qildirib olish to ‘g‘risidagi qonunni bu^anlikda aybladi. M ilton aynan parlam ent a ’zolariga qaratilgan nutq shaklida yozilgan «Areopagetika»da matbuot erkinligi talabini birinchi bor aniq va ravshan ifodalab, asoslab bergan edi. M uallif grek notig'ining Afina qonun chi- qaruvchi oliy organiga (areopag-M ilton o ‘zi murojaatini yo'naltirgan parlam entni grekcha shunday atagan) qarata so'zlagan nutqini nam una sifatida oldi. «Areopagetika*da senzuraga qarshi uchta asosiy dalil ajratib k o ‘r- satilgan: 1) u inkvizitsiya, ya’ni, Yevropa Reformatsiyasi tom onidan rad etilib, o ‘z davrini yashab bo‘lgan; 2 ) senzura befoyda bo‘lishga m ahkum , zero, so‘z kuchliroqdir, uni taqiqlash esa faqat muvaqqat va shartli bo‘lishi mumkin; 3) yomonlik mag'lub etilmagan sharoitda senzura qanday b o ‘lmasin, fanga, haqiqat va hatto hokimiyatga o'nglab bo‘lmas darajada zarar yetkazishga qodirdir. M ilton taklif qilgan muqobillik-jazosizJik emas, boshboshdoqlik (anarxiya) emas, balki qat’iy, biroq oqilona jazolovchi qonun b o ‘lmog‘i lozim. M atbuot erkinligi-bu ma’suliyat degani hamdir, biroq so‘zni o ‘zicha erkin am r qilish darajasida izohlashga ustam on hukum at va cherkov senzori oldidagi emas, balki qonun va sud oldidagi mas’uliyatdir. Pamflet-risolaning vazifasi Parlam ent oldindan senzura qilish to ‘g ‘- risida chiqargan qonunnmg bekor qilinishiga erishishdan iborat edi. M ilton 1856-yildayoq Yulduzlar palatasi chiqargan matbuot haqidagi qonunni P arlam ent qayta tiklamasligi kerak, deb ta ’kidlagandi. M ilton «Areopagetika»da m atbuot erkinligi huquqi «qo'pol matbuot* vakillariga emas, balki «eng yaxshi, eng qobiliyatli kishilarga* kafolatlanishi kerak, deya yozgan edi. Saylovda qatnashish huquqiga ega xalq deganda, u birorta mulkiga ega bo'Igan ham da joylarda va grafliklarda ovoz berishda qatnashgan kishilami nazarda tutardi. Uydirmalardan iborat kitoblam i taqiqlash huquqini, jamiyatning eng yaxshi a ’zolari ta ’rifini bir q ad ar o'ziga xos ravishda tushuntirganligiga qaram asdan, um um an olganda, M iltonning matbuot erkinligiga oid chiqishlari tarixiy ahamiyatiga ega bo'ldi. M asalan, graf Mirabo «Areopagetika»ni fransuz tiliga taijim a qilib, Parijda nashr ettirdi. Jan Pol Marat esa Milton g*oyalarini yanada rivojlantirib, aytilgan barcha fikrlar va axborotni muallifning yutug‘i deb bildi. Jon Lilbem ingliz buijua inqilobi demokratik kuchlari fikrlarining ifodachisi, in d e p e n d e n ts partiyasi so ‘l qanotining yetakchisi, otashin kurashchi va cheklanmagan monarxiya raqibi, parlament tarafdori edi. Ilk pamfletlarini u l638—\640-yillarda Flit qamoqxonasida yotganida yozdi. Publitsist «Jon Lilbemga nisbatan vahshiyona qilmishlar*, «Kambag‘al kishilar yig‘isU, «Qamoqxona nazoratchisiga ochiq xat*, «Xalqqa m uro- jaat* va boshqa pamfletlarida ayrim shaxslarga nisbatan adolatsizlik qilin- gan hollar haqida yozdi, fuqaro huquqlariga doir m asalalami ko‘tarib chiqdi. Lilbernning yangi turkumni tashkil etuvchi «Xoh qirol b o isin , xoh parlament yoki yana kim bo‘lishidan q a t’i nazar, Angliyada buyuk zo‘ra- vonlikka qarshi qaratilgan tug'm a huquq himoyasi», «Aybsizlik va haqiqat* (1645), «Erkin kishiga erkinlik», «Angliyaning yangi zanjirlari» (1643) singari asarlari «Leveller pamfletlari* nom ini oldi. Bu yerda muallifning ismi ikkinchi marraga o ‘tib qolgan. Lilbem ularda imtiyozga ega b o ‘l- m agan qatlam iam ing davlatni boshqarish va monarxiyaga qarshi qatnashish h uquqi uchun qirol ham da cherkov bilan kurash olib borganlar nomidan fikr bildiradi. Lilbem ning pam fletlari dastlab royalistlar partiyasini q o ‘rqitgan bo'lsa, keyinchalik boshida uni q o ilab -q u w atlab turgan presviterianlar va independentlar qalbiga ham g ‘ulg‘ula soladigan b o ld i. Xalq hurligining sobitqadam tarafdorlaridan bo 'lg an Lilbem hokimiyat tepasiga kelishi bilan xalq oldidagi o ‘z m ajburiyatlarini unutib qo‘yadigan parlam entni dadil tanqid qildi. Bir tom ondan, u barchaning qonun oldida tengligini, xususiy m ulkni, tadbirkorlik faoliyatida teng huquqlilikni him oya qildi, biroq, boshqa tom ondan, xizm atkorlar, xayr-sadaqa hisobiga kun ko‘radiganlar h am d a qirolga qurol bilan xizm at qiladiganlami saylov huquqidan màhrum etish n i taklif qildi. Lilbern aytgan va yozgan so‘zlari uchun butun um ri davomida ta ’qib ostida bo'ldi: puritanlar pam fletlarini tarqatgani uchun qirol hokimiyati to m o n id an , «Angliyaning yangi zanjirlari» va «Yangi zanjirlarning ikkinchi qism i» pamfletlarini yozgani va tarqatgani uchun presviterianlar va independentlar parlam enti tom onidan ta’qib qilindi. Yersiz dehqonlar m anfaatlarini himoya qiluvchi Jerard Uinstenli inqilobning eng radikal oqimi-diggerlar harakatining boshida turdi. U nafaqat m onarx hokim iyatini, balki loidlar va yer egalari hukmdorligini ham rad etardi. Faqat ijtimoiy tenglik emas, balki shu bilan birga iqtisodiy tenglik ham b o iish in i talab qilganligi uchun uni sotsial-utopist sifatida ta'riflashadi. Uinstenlining «Yangi adolat qoidalari*, «Haqiqiy leveller m anifesto, «Angliyaning kam bag'al, ezilgan xalqi deklaratsiyasi» va boshqa eng salm oqli asarlari respublika e ’lon qilingan va diggerlar harakati faollashgan 1649-yilda paydo b o id i. U o ‘z pamfletlarida xususiy mulkchilikni qat’iy rad etib, kam yerli dehqonning jam o a yerini erkin tasarruf qilish huquqini him oya qilib chiqdi. Dalil sifatida u azaldan Xudo barcha oldida baravar boiganligiga asoslandi. Yer barcha uchun: «hayvonlar uchun ham , insonlar u ch u n ham um um iy xazina b o ‘lishini ko‘zlab yaratilgan» deb hisoblardi u. U instenli yerga xususiy mulkchilikning paydo b o iish in i norm an- diyaliklar Angliyani bosib olgan (1066-yilga nisbat berardi. Kromvelning q o ilab -q u w atlash ig a um idvor b o ‘lgan publitsist unga «Erkinlik qonuni* pam fletini bag‘ishladi. Ayni bir paytda u o ‘z pamfletlarida diggerlar «qurol kuchi bilan em as, ishontirish, Angliyaning barcha halol kishilariga namuna bo “lib xizm at qiladigan jam oa xo‘jaligini tashkil qilish y o ii bilan harakat qilishganini» ta ’kidlardi. Uinstenli g ‘oyalari Buyuk fransuz inqilobi davrida G .B abyof tom onidan rivojlantirildi. M atb u o t erkinligiga inglizcha nuqtayi nazar. Burjua inqilobi Angliya m atbuoti rivojlanishiga turtki berdi. Yulduzlar palatasi (sud) deb nomlan- gan tashkilot bekor qilindi. Dastlabki paytlarda bu m atbuot nashrtari ustidan davlat nazoratini tugatishga ko'maklashdi. 0 ‘z fikrlarini keng om m aga yetkazish istagida bo'lgan mualliflar soni keskin oshib bordi, jam iyatda ijtimoiy-siyosiy muam m olarga qiziqish uyg'ondi. 1641-yildan 1663-yilga qadar umumiy hisobda 22255 nomdagi m atbuot nashilari (kitob, gazeta, jurnallar) chiqib turdi. Inqi lob rivojlanib borgani sari ingliz matbuotini senzuraning qat'iy qoliplariga solgan bir qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Inqilobning birinchi bosqjchi 1641-yil 12-mayda qirolning bosh maslahatchisi StarfTordm qatl etish bilan yakun topdi, 22 -iyulda esa parlamentning quyi palatasi tom onidan matbuot haqidagi birinchi qonun hujjati-«Obshchinalar palata- sining pariam ent majlislari haqidagi hisobotlarini e ’lon qilish to ‘g'risidagi qarori» chiqarildi. 1643-yil 14-iyulda, tashabbus hali qirol q o ‘lida bo'lgan birinchi fuqarolar urushi paytida, pariam ent matbuot erkinligiga yangi cheklovni joriy etdi. Bu qonun talabchan senzuraiu kiritib, uni buzganlik uchun javobgariik chorasini belgiladi: «Birotta kitob, risota yoki varaqa oidin- dan buning uchun tayinlab qo'yilgan kishilar yoki hech bo‘lmaganda ulaming biri tomonidan ko‘rib chiqilmasidan bosishga berilishi mumkin emas». (647-yiIda Uzoq parlamentning yangi ordonansi chiqdi, unga binoan biror narsani chop etishga oldindan ruxsat olish, muallif va bosm axona egasining ¡smini albatta ko‘rsatish lozim edi. Parlament kitob chop etish bo‘yicha komissiya zimmasiga maxsus ruxsatnomasiz adabiyotlar chiqara- yotgan har bir bosmaxonani izlab topib, dastgohlari va qoiyozm alarini yo‘q qilib tashlash, bosmaxona egasini esa qamoqqa olish majburiyatini yukladi. 1649-yiida pariament oldingi taqiqlarni yanada qat'iylashtiruvchi «Ruxsat etilmagan va g'azabni keltiradigan kitoblar ham da pam fletlar hamda kitob chop etishni yaxshiroq tartibga solish to ‘g‘risida hu]jat»ni chiqardi. Bu qonunlar bir jihatdan royalistlarga qarshi kurashga qaratilgan bo‘lsa-da, ular parlamentni xalq omm asiga eng yaqin turuvchi so 'l qanot (Lilbem va Uinstenli) ta ’siridan him oya qilniasiigi kerak edi. Hokim iyat senzura talablariga to ‘liq rioya etilishini nazorat qila olm ay qoladigan ijtimoiy larzalar davrida senzuraga qarshi kurash keskinlashib ketardi. Bu kurashda Jon Milton haqli ravishda matbuot erkinligi naza- riyasining asoschisi hisoblanadi. Levellerlar demokratik harakatining rah- namosi Jon Lilbem uning matbuot erkinligi to ‘g‘risidagi g‘oyasini yanada rivojlantirdi. Masalan, u matbuot erkinligi talabini savdo, ishlab chiqarish, va’zlar aytish va boshqa sohalardagi monopoliyalami yo‘q qilish talabi bilan bir qatorga qo‘ydi. Lilbem presviterianlar hokimiyatini alm ashtirgan independentlar o ‘z va’dalarini bajarmayotganliklarini ko'rgan zahoti «Angliyaning yangi zanjirlari* pamfleti orqali hukumatga m unosabatni o'zgartirish talabi bilan chiqdi. Ingliz burjua inqilobining aham iyati shundaki, u ijtimoiy fikr oldida bir qator muhim siyosiy masalalarni ko‘ndalang qo‘ydi. Uning yo‘Ibosh- chilari esa so‘z, matbuot erkinligi, davlat qurilishining yangi nazariyasi ishlab chiqilishiga asos soldilar. M am lakat siyosiy yo‘lining o'zgarishi bilan gazetalar soni va adadi ham jadal o 'sa boshladi. 1688-yüi i?iyosiy to 'ittan sh natijasida Styuartlar sulolasi ag'darilib, mamlakat hayotida liberallashtirish boshlandi. Xullas, ingliz inqilobi m atbuotning ham son, ham sifat jihatidan rivoj topishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|