‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bet21/36
Sana15.02.2017
Hajmi
#472
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   36
2
  1604  yili  Rim  Akademiyasi  o'zining  xabamomasi  (akta)  «Atti  della  R. 
Acadcmia de  Litcci»ni  bosma  tarzda  chiqarishga uriugan  edi.

m atbuot  o ‘quvchilam ing  axborotga  bo‘lgan  ehtiyojlarini  qondira  olmasdi. 
Bu esa  hollandiyalik  noshirlarga ju d a  qo'l  keldi.  Ular Germ aniyada taqiqqa 
uchragan  m avzularni  yoritishga  katta  e ’tibor  bera  boshlashdi.  Ikki  davlat 
o'rtasida  tuzilgan  bitimga  ko‘ra, 
Hollandiya  gazetalari  G ennaniya 
hududida  erkin  tarqatilardi.  Bundan  ulam ing  noshirlari  katta  darom ad  ola 
boshladilar.
X V III  asrda  Hollandiya  gazetalari  Yevropa  bo'ylab  keng  tarqal- 
ganining  yana  bir  sababi  —.b u   mamlakatdagi  ko'pgina  nashrlar  xalqaro 
diplom atiya  tili  bo‘lgan  fransuz  tilida  chop  etilardi.  Shuning  uchun  ham 
ulam i 
Britaniya  orollaridan  tortib 
Rossiyagacha  b o lg an  
hududda 
diplom atlar,  o ‘qimishli  kishilar  va  ziyolilar  keng  mutolaa  qilardilar. 
G azetalar  ko'pgina  chet  el  m am lakatlarining  hukumatlari  bilan  ham   yaxshi 
aloqalarni  o ‘rnatganliklari tufayli  axborotni  «birinchi  q oidan*  olishardi.
1680-yiIda  fransuz  Jan  Aleksandr  de  lya  Font  tom onidan  asos  solin- 
gan  «G azette  de  Leyde»  ana  shunday  gazetalardan  biri  bo‘lib,  ko'pgina 
tadqiqotchilarning  fikricha,  uning  eng  gullagan  davri  1738—1798-yillarga 
to ‘g‘ri  kelgan.  Bu  davrda  gazetani  o ‘sha  paytdagi  m ashhur  m uharrirlar 
boshqarishi  bilan  birga,  unda  o ‘ta   m ohir  uslubchilar  ishlashgan.  1795-yil- 
dan  boshlab  «Gazette  de  Leyde»ning  kuchi  «so‘na  boshladi*.  Hollandiya 
Fransuz  Respublikasining  armiyasi  tom onidan  bosib  olinishi  oqibatida 
davlat  tepasiga  kelgan  yangi  hukum at  «Gazette  de  Leyde»ni  taqiqlash 
haqida  dekret  qabul qildi.  1798-yili  gazeta  faoliyati to ‘xtatildi.
1710-1792-yillarda  chiqib  turgan  «Gazette  de  d ’Utrecht»  gazetasi 
ham  om m aviylik  bobida  «Gazette  de  Leyde»dan  qolishmasdi.  N ashr  1745- 
yili  Prussiya  qirolining  Angliya  tashqi  ishlar  vazirligiga  qilgan  m uro- 
jaatnom asi  —  rasmiy  bayonnom asini  e’ion  qildi.  Shu  paytgacha  o'zaro 
dushm anlarcha  m unosabatda  b o ‘lgan  Angliya  va  Prussiya  siyosiy  muzo- 
karalarga  kirishdi.  Ikki  davlat  o ‘rtasidagi  munosabatlar  iliqlashib,  diplo- 
matik  aloqalar  qayta  tiklandi.  G azeta  Yevropa  qit’asida  biron-bir  urush 
holati  yuzaga  kelguday  b o isa ,  Angliya  Prussiya  tom onini  olishga  qaror 
qilgani  haqidagi  xabarni  e ’ion qilishi  katta  shov-shuvga aylanib  ketdi.
Shuningdek,  Amsterdamda  ch o p   etilgan  «Nouveau  Journal  Universel» 
(1 6 8 8 -1 7 9 2 ),  «Gazette  de  Amsterdam»  (1690-1792)  gazetalari  Yevropada 
ham  katta  siyosiy  ta ’sir  kuchiga  ega  edi.  1686-1782-yillar  oralig‘ida 
G aagada  c h o p   etilgan  oylik  «M ercure  historique  et  politique»  jum ali  o ‘z 
zam onasining  ahamiyatli  siyosiy  nashrlaridan  bo  lib,  butun  Yevropa 
diplom atiyasiga  ta ’sir  qilish  qudratini  namoyon  etib  turardi.  Aytishlaricha, 
«M ercure  historique  et  politique»  Yevropadagi  har  bir  diplom atning  stoli 
ustida  turuvchi  qollanm aga aylangan.
Rossiya.  Bu  mamlakatda jurnalistika  biz o ‘rgangan  Yevropa  davlatlari 
ichida  eng  kech  paydo  b o lg a n .  U ning  taraqqiyoti  ham  boshqalarga  qara- 
ganda  an ch a   qiyinchilik  bilan  kechdi.  Rus jumalistikasi  ingliz,  nemis  yoki 
holland  jum alistikasiga  o'xshab  nisbatan  erkin  sharoitlarda  rivojlangani 
yo'q.  U   h ar  doim   hukum at  va  shaxsan  podshohning  nazorati  ostida  b o lib  
kelgan.  H atto,  birinchi  rus gazetasiga  bevosita  Pyotr  I  tashabbusi  bilan asos 
solindi.

Um um ati,  XVIII  asr  rus  milliy  jum alistikasim ng  tug'ilish  va  oyoqqa 
turish  davri. sifatida  tarixga  kirdi.  Pyotr  I  «Ведомостьи»  gazet^sini  c h o p  
ettirguniga  qadar  Rus  davlatida  biron-bir  davriy  nashr  yo‘q  edi.  Aslida,  u 
paytlarda  mamlakatda  gazeta  chiqarishga  sezilarli  ehtiyoj  ham  boMmagan. 
Aholining 
ko‘pchilik  qismi  bcsavod 
b o ‘lishi  bilan  birga, 
Rossiya 
madaniylashgan  Yevropadan ancha  ortda  qolgan  va  yopiq  mamlakat  edi.
Shuning  uchun  ham   G'arbiy  Yevropada  ro 'y   berayotgan  o'zgarishlar, 
texnologik  yangilikJar  Rossiyada  katta  kechikishlar  bilan  o ‘z  ifodasini 
topardi.  Bundan  tashqari,  ichki  konservatizm  ham  mamlakatning  rivoj- 
lanishiga  to ‘sqinlik  qilar edi.  Albatta,  «Vedomosti»  chiqquniga qadar xorijiy 
gazetalar  vaqti-vaqti  bilan  Rossiyaga  kelib  turgan.  Lekin  ular  podshoh 
saroyidan  tashqariga  chiqmasdi.  Saroyda  esa  chet  el  gazetalaridagi  ayrim 
maqolalarni  taijim a  qilib,  qo'lyozma  tarzida  ko'paytirish  a n ’anasi  am al 
qilardi.  Bunday taijimalar podshoh  va  uuing  atrofidagi  eng  yaqin  kishilarga 
o ‘qishga  berilardi.
Pyotr  I  hukum at  tepasiga  kelganidan  keyin  vaziyat  ancha  o ‘zgardi.  U  
yevropacha  ruhdagi  zamonaviy  Rossiyani  Ь аф о  etishni  o ‘z  oldiga  maqsad 
qilib  qo‘ydi.  Tabiiyki,  Yevropa  an ’analarini  olib  kirmasdan  turib  m am la- 
katni  zamonaviylashtirishning  iloji  yo‘q  edi.  Podshoh  misli  ko‘rilmagan 
islohotlarni  boshlab  yubordi.  Ilk  rus  gazetasi  ana  shu  davrning  mevasi 
sifatida  tug‘ildi.  1702-yil  15-dekabrda  Pyotr  1  «xorijiy  va  ichki  hodisalar 
haqida  xabar  beradigan»  «Vedomosti*ni  chiqarish  haqidagi  farmonga  imzo 
chekdi.  Oradan  bir  kun  o ‘tib,  17-dekabr  kuni  Moskvada  gazetaning  ilk 
soni dunyo  yuzini  k o 'rd i1.  Uning  ikkinchi  soni  27-dekabrda,  uchinchisi esa 
1703-yi!  2-yanvar  kuni  chiqqaniigi  m a’lum.  Lekin  nashrning  dastlabki  ikki 
soni saqlanmagan.
«Ведомости»  gazetasida  xabarlar  xilma-xilligiga  intilish  bo'lsa-da, 
aslida  uning  bosh  vazifasi  yangiliklardan  xabardor qilish  yoki  mamlakatdagi 
siyosiy  qarashlam i  shakllantirish  em as,  balki  armiya  faoliyatini  qayta 
tashkillashtirish,  buyruq  va  farmonlar,  turli  yo'riqnom alar  va  ko‘rsatm a- 
larni  xalqqa  yetkazish  edi.  Pyotr  I  gazetadan  o ‘zining  siyosatini  amalga 
oshirish  va  harbiy  islohotlarni  kuchaytirish  maqsadida  foydalandi.  Buni 
«BefloMocTbH»ning  saqlanib  qolgan  nusxasi—1703-yil  2-yanvardagi  bosma 
soni  ham  tasdiqlaydi.  0 ‘shanda  gazeta  Moskva  shahrida  misdan  quyilgan 
400  ta  yangi  zambarak va  boshqa  o ‘qotar  qurollar  ishiab  chiqilgani  ham da 
40  ming  pud  miqdoridagi  mis  zaxirasi  yangi  qurollam i  ishiab  chiqarish 
uchun shay turgani  haqidagi  xabarni e ’lon  qildi2.
Mazkur  xabarda  harbiy sir  oshkor  etilgan  bo‘lsa-da,  gazetani  nashrga 
tayyorlashda  Pyotr  I  shaxsan  o ‘zi  qatnashgan  va  ushbu  m a’lumot  atayin 
e’lon  qilingan  edi.  Chunki  Narva  yaqinidagi  jangda  rus  armiyasi  shved- 
lardan  yirik  m ag‘lubiyatga  uchrab,  og‘ir  aitilleriyasidan  maxrum  bo‘lgandi. 
Ushbu  mag‘lubiyatning  oqibatlari  Rossiyani  va  ayniqsa,  armiyani  ruhan
1  История русской  журналистики  XVIII—XIX  веков.  Под  ред.  проф.  А.  В. 
Западом.  М.: «Высшая школа»,  1966,  17-бет.
2 ОЧИ шапЬа, 
18
»Ье
1
.

og‘ir  yuk  boMib  ezayotgan  bir  paytda  Pyotr  I  uchun  siyosiy  manfaatlar 
davlat  siridan  ustun  turardi.  Armiyadagi  jangovar  ruhni  ko‘tarish  va 
mamlakat  xalqining  urushiii  q o ‘llab-quwatlashi  uchun  ham   u   ana  shunday 
ilhombaxsh  yo‘l  tutdi.  U m um an.  harbiy  mavzular  gazcta  matenallanning
asosini tashkil etar edi.
* B e f l O M O C T H * n i n g  
davriyligi  ham  barqaror emasdi.  U   m uhim  voqealar 
munosabati  bilan  yoki  Pyotr  I  xohishiga  qarab  chiqarilardi.  Masalan,  1703 
va  1704-yillarda  gazetaning  39  tadan  soni  chiqqan  bo‘lsa,  lslohotlar  va 
harbiy  yurishlar  anch a  susaygan  1717-yili  3  ta,  1718-yilda  esa  bor-yo‘g i
bitta soni  e’lon  qilingan.
Faqatgina  1728-yilga  kelib  Rossiyada  binnchi  m untazam   gazetani 
chiqarish  yo‘lga  qo'yildi.  Shu  yili  «Ведомости»  gazetasini  nashr  etish 
Rossiya  Fanlar  akadem iyasi  tasarrufiga  o ‘tgandan  keyin  uning  nomi 
«Санкт  Петербургские  ведомости»  deb  o ‘zgartirildi.  Doimiy  davny 
nashrga  aylangan  bu  gazeta  haftada  ikki  marotaba  -   seshanba  va  jum a 
kunlari  chiqib  turdi  va  uzoq  vaqt  Rossiyaning  yagona  gazetasi  bo  lib  qoldi. 
M ashhur  rus  olim i  М .  V.  Lomonosov 
1748
—1751-yillar  orahg‘ida  uning
m uhairiri sifatida faoliyat k o ‘rsatgan.
1756-yil  26-aprelda  Moskva  davlat  universiteti  qoshida  «Московские 
ведомости»  gazetasining  ilk  soni  chop  etildi.  1755-yilning  yanvanda 
Lomonosov  va  boshqa  olim lam ing  tashabbusi  bilan  Rossiya  Fanlar  aka- 
demiyasining  «Еж ем есячное  сочинения»  jurnali  yorug'lik  yuzim  ko  rdi. 
Oradan  ko‘p  o 'tm ay   Rossiyada  ilk  xususiy  nashrlar  paydo  b o la   boshladi. 
1759-yilning  yanvarida  Peterburgda  birdaniga  ikki  nashr  -  A.P.  Sumaro- 
kovning  «Трудолюбивая  пчела»  va  Peterburg  kadetlar  korpusi  о qituv- 
chilari  hamda  bitiruvchilarining  «Праздное  время»  ju m allan   chopdan
Chilistikasi  tarixida  o ‘ziga  xos  oltin  davr  bo‘ldi.  Im perator  Ekaterina  11 
matbuot  erkinligiga  xayrixohlik  bildirishi  natijasida  mamlakatda  ingliz 
axloqiy haftaliklari shakli va ko'rinishidagi  o ‘nlab jurnallar  paydo  bo  Idi.
Dastlab  1760-yillar  boshida  Moskva  universiteti  qoshida  qator  davny 
nashrlam i  chiqarish  y o ‘lga  q o ‘yildi.  Bular  «Полезное  увеселение»  (  7 6 0 - 
1762) 
«Свободное  часо*  (1763),  «Невинное  упражнение»  (1763), 
«Доброе  намерение*  (1764),  «Собрание  лучших  сочинение»  (  762) 
kabi  adabiy  jurnallar  edi.  1760-yillar  oxirida  Rossiya  jumalchiligida 
peshqadamlik  Sankt-Peterburgga o ‘tdi.
1769-yili  im perator  Yekaterina  II  ning  kotibi  G.V.  Koziskiy  «Всякая 
всячина»  haftalik jurnatiga  asos  soldi.  Ushbu  nashr  2  yanvar  kuni  chiqqan 
bo‘lsa  keyingi  besh  oy  ichida  shaharda  yana  oltita  yangi  jurnal:  «И 
t o
 
и
 
се»  «Ни  то  ни  се*,  «П олезное  с  приятном»,  «Поденхина»,  «Смесь» 
va  «Трутен»  ju m a lla n   c h o p   etildi.  Nihoyat,  iyul  oyida  «Адская  почта» 
jum alining  birinchi  soni  nashrdan  chiqdi.  «Адская  no4Ta»dan  tashqan
ularning barchasi  haftalik  edi. 
............
Oizig‘i  shundaki,  ushbu  jurnallardan  faqat  ikkitasi 
«Всякая  вся­
чина»  va  «Трутен*  1770-yilga  eson-omon  o ‘tib  olish  baxtiga  muyassar

bo‘ldi.  Qolganlari  bir  yilga  yetmasdan  nashrdan  to 'x tad i.  «Трутен» 
Q‘zining  qat’iy  ovozi  va  tanqidiy  materiallari  tufayli  (ezda  ommaviyiashib, 
jurnal  satirasi  janrining  rivojlanishiga  katta  hissa  qo'shdi.  «Всякая 
всячи нак
1
а  esa  rasmiylik  kuchlilik  qilgan  bo'lsa-da,  «yeiigil  kulgi» 
ruhidagi  maqolalar  va  rus  yozuvchilarining  am aldorlar  ustidan  noroziiik 
shikoyatlariga  ham  keng  o ‘rin  berildi.  Har  ikki  ju rn al  1770-yilda  o ‘z 
faoliyatini  to ‘xtatdi.
XVIII 
asrning  ikkinchi  yarmida  Rossiyada,  shuningdek,  «Парнасские 
хепетильник»  (1770),  «Трудолюбивой  муравей»  (1771),  «Живописес» 
(1772),  «Собеседник  друзей  россиеское  словесности*  (1783-1784), 
«М осковский  журнал*  (1791—1792),  «Санкт-петербурский  журнал» 
(1798)  va boshqa jum allar chop eíildi.
XVIII 
asrda  Rossiyada  jumalchilik  faoliyatida  ancha  jonlanish 
kuzatilgan  bo'lsa-da,  gazetachilik  ishlari  ham on  rivojlanmay  qolib 
ketayotgan  edi.  Bu  asr  davomida  o'tkir  va  muayyan  ta ’sir  kuchiga  ega 
siyosiy  nashriar  ham,  bironta kundalik gazeta  ham chop  etilmadi.  Ehtimol, 
bunga  Yekaterina  II  hukmronligi  zamonida  adabiy  jum allam i  rivoj- 
lantirishga  katta  e ’tibor  berilib,  gazetachilik  ishlari  va  siyosiy jumalistikaga 
ravnaq  bag‘ishlash  atayin  nazardan  chetda  qoidirilgani  asosiy  sabab 
boigandir.
Um um an,  Rossiyada  adabiy jumalistika  bobidagi  erkinlik  ham  uzoqqa 
bormadi.  Yekaterina  II  o ‘z  podshohligining  so'nggi  yillarida  mamlakatga 
rahbarlik  ishlarida  bir  qator  qiyinchiliklarga  duch  kela-  boshladi.  Uning 
davlat  boshqamvj  va  siyosatidagi  ko'plab  xatolar  matbuotdagi  hajviy 
asarlarda  o ‘z  ifodasini  topdi.  Matbuot  im perator  xonimning  hatto 
saroydagi  ishqibozliklari  va  shaxsiy  xushtorlari  haqida  yozishdan  ham 
qaytmadi.  Natijada,  Rossiyada  matbuot  erkinligi  sekinlik  bilan  chegaralana 
boshladi.  Satira  va  tanqid  tig‘i  tobora  o'tm aslasha  bordi.  1780-yillaming 
ikkinchi  yarmiga  kelib jum alchilik  ishlari o‘ta  nochor ahvolga  tushib qoldi.
1796-yili  im perator  Pavell  taxtga  o ‘tirganidan  keyin  matbuotning 
ahvoli  yanada  xaroblashdi.  U ,  birinchi  navbatda,  matbuot  ustidan 
senzurani  kuchaytirdi.  Liberalizm  g'oyalari  va  unga  h ar  qanday  ishoralar 
mutlaqo  taqiqlandi.  Q ator  nashriar  yopildi.  H atto,  J.Sviftning  siyosiy 
jihatdan  beozorgina  «Gulliverning  sayohatlari»  asari  erkinlik  g‘oyalarini 
m adh etganlikda ayblanib,  taqiqlab  qo'yildi.
Davriy  matbuotda  fransuz  inqilobi  haqida  eslash  va  inqilobiy  ildizga 
ega  bo‘lgan  «inqilob»,  «fuqaro»,  «sinf»,  «jamiyat*,  «vatanparvar*,  «serjant* 
kabi  so‘zlarni  ishlatish  m an  etilgandi.  Nihoyat,  fransuz  inqilobi  davrida 
chop  qilingan  har  qanday  nashr  —  jum al,  gazeta  va  kitoblar  olib  qo‘yildi 
hamda  ulamt  o'qish  taqiqlandi.  Pavel  I  vafotidan  so‘ng,  1801-yilda 
im perator  Aleksandr  I  taxtga  o ‘ti^gach,  mam lakatda  m atbuot  sohasjdagi 
qatag'onlar biroz yumshadi  va  reaksiya to‘xtatildi.
Xullas,  XVIII  asr  Rossiya,  Germaniya va  Fransiya  matbuotining  tarixi 
shuni  ko‘rsatadiki,  mutlaq  monarxiyalarda  m atbuot  erkinligi  va  uning rivoji 
ko‘proq  hukmdorlaming  kayfiyati  va  shaxsiy  qarashlariga  bogiiq  bo‘lgan. 
M atbuot  erkinligining  mustahkam,  ustuvor  kafolatlari  bo‘lmagan  bunday

jam iyatlarda  bu  sohaning  barqaror  nvojlamshi  mumkin  emas  edi.  Hukm 
dorlarning  o ‘zlari.  tom onidan  va  ulam ing  bevosita  ta sin  ostida  qabul 
qilingan  q o n u n lar  matbuotning livoji va  erkinligiga  to sqmlik  qilardi.
Q onuniy  asoslari  ancha  mustahkam  bo'lgan  mg hz  jum al^tikasi  esa
XVIII  asrda  fransuz  va  nemis jum ahstikasidan  ancha  ilgarilab  ketdi.  1689 
vilda  Angliya  parlam enti  tom onidan  H uquqlar  to g  risidagi  Bill 
qilinib,  unda  m atbuotning  huquqiy  m asalalanga  alohida  o n n ^ ‘Mi.  Bi 
huiiatning  xalqaro  ahamiyati  bugungacha  g oyat  yuksak  bo  lib  kelmoqda. 
H okim iyatning  m atbuot  ishiga  aralashuvi chegaralab qo yiidi.  Ii^ h z  sudlari 
bugungi  kunda  ham   matbuotni  himoya  qilish  masalalanda  o  sha 
m urojaat  qilib  turishadi.  Bundan  shunday  xulosa  qilish  mumfanki.  matbu- 
otning  erkin  rivojlanishi  uchun  hukm dom ing  so zi  emas,  balki  qonunnm g 
kuchi,  unga  am al  qilish  muhimroqdir.
XII bob.  XVIII ASR BUYUK FRANSUZ  INQILOBI 
MATBUOTI
1-fasl.  Matbuotning umumiy  ahvoli
Inailob  va  m atbuot.  XVIII  asr  fransuz  inqilobi  nafaqat  Fransiya,  balki 
b u t u n  
Y lv ro p aT an x in in g   ham  yangi  davrini  boshlab  b e r d t O s a t o r  
fransuz  m atbuoti  demokratiya  uchun  shunchahk  katta  ish  qildiki.u  butun 
insoniyatning  keyingi  madaniy  taraqqiyotxm  Buyuk  fransuz  inqilobig
b° 8
  Fransuz  inqilobi  tarixini  yozishni  uning  bevosita  ¡sliíirokchilan 
boshlab  berishgan.  Gazetalar,  jurnallar,  pamfletlar,  risola  va  kitoblar  o  sha 
davrning  qaynoq  nafasini  bizgacha  yetkazib  keldi.  Bu  hom ga  qadar
tarixchilam ing  ham , jumalistlaming  ham  diqqatim   °  z,f a  to^ b ^ î ! ^ ' XIX 
Buyuk  fransuz  inqilobi  matbuotming  demokratik  an  analan  XIX 
asrning  birinchi  yarmidan  e ’tiboran  taraqqiyparvar  jumalistika  tom onidan 
rivojlantirildi.  1789-yilda  yuz  bergan  inqilob  Fransiyam  larzaga  solgan 
to'lqinlam ing  dastlabkisi  bo‘ldi.  1830-yildagi  inqilob  Burbonlar sulolasinmg 
hukmronligiga  barham   berib,  uni  Orleanlar  monarxiyasi  bilan  a  mashtirdln 
1848-yilning  iyuni  burjua  tuzumini  saqlab  qolish  yoki  yo q  qilish  uchun 
i u y u k Ä
*
  davrini  boshlab  berdi  va jahonda  birinchi  bor  « s U
a  
hokimiyatiga  qarshi  qurolli  qo‘zg‘olon  ko'tanldi.  Bulaming  barcba^  
Fransiyada  siyosiy  demokratiyaning  nisbatan  tez  nvojlanishiga  yordam 
berdiki  bunda  dem okratik  matbuotning roll  katta bo ldi. 
. . . . . .
Fransuz  inqilobi  tarixini  mutaxassislar  uch  bosqichga  ajratib  ko  r- 
satishadi.  Bu  inqilobda  konstitusiyachilar 
h u k m
r o n h g i  
ketidan  jirondchUar 
hukm ronligi  boshlandi.  Ulardan  keyin  yakobinchilar  hukmronligiga  navbat 
etdi  Inqilobni  olg'a  bostirgan  bu  partiyalanung  har 
q a y s i s i  
llg orroq 
bo‘lean  g‘o y alarga  tayandi.  Partiyalardan  b in   inqilobni  boshqarish  u  y °^ da 
^rsTn  hatto ,  Z
  berayotgan  o ‘zgarishlar  bilan  baravar  q a d a m t a s h l a s ^  
yaramay  qolgan  chog'da  boshqa  bii  dadilroq  ittifoqchisi  urn  chetlashtinb,

gilotinaga,  ya’ni  boshni tanadan juda  qiladigan joyga jo ‘natardi.  Shu  tariqa 
inqilob ayjiga  chiqa  bordi.
O 'sha paytdagj  matbuot  tarixida  ham   inqiiob  taraqqiyotining  muayyan 
bosqichlariga  m os  bo'lgan  eng  xarakterli  uchta  davm i  ajratib  ko‘rsatish 
yaqqol ko‘zga tashlanadi.
M onarxiyani  to n ta rish   davridagi  birinchi  bosqtehda  (1789-yil  m ay  — 
1792-yii  avgust)  butun  demokratik  m atbuot  deyarli  barcha  masalalar 
bo'yicha  aristokratiya  va  royalistlar  m atbuotiga  qarshi  shafqatsiz  kurash 
olib bordi.
M atbuot  erkintigi  ilk  bor  «Inson  va  fuqaro  huquqlari  dekJaratsiyasi»- 
da,  keyinroq  1791-yiigi  Konstitutsiya  m oddalarida o ‘z ifodasini topdi.
ПсЫагЫ  bosqfcfa  1792-yil  10-avgustdan  1793-yil  2-iyungacha  bo'lgan 
muddatni  o ‘z  ichiga  oldi.  Bu  bosqkhda  royalistlar  matbuoti  barham  topdi, 
ammo  jirondchilar  bilan  yakobinchilar  o ‘rtasida  оЧа  keskin  kurash  ketdi. 
Ushbu  kurashda  Jan  Pol  Marat,  Jak  Rene  Eber,  Maksimilian  Robesper  va 
Pryudom  gazetalari  muhim  rol  o‘ynadi.  Ayni  chog‘da  Kamil  D em uknning 
gazeta sahifalarida yoritib  borilgan risolalari  ham  katta ahamiyatga ega bo'kii.
Uchinchi  bosqfch  1793-yil  iyun  oyining  boshidan  1794-yil  9  ter- 
midorigacha
1
  bo‘lgan  muddatni  qamraydi.  Bu  bosqichda  yakobinchilar 
hamda  bo‘lg‘usi  termidorlar  -   kordclerlar  murakkab  ichki  kurashni  o ‘z 
boshlaridan  kechirdilar,  shuningdek,  Fransuz  Respublikasi  kuchli  ichki 
hamda tashqi tanglikka duch  keldi.
Fransiyada 
inqilob  tufayli  dem okratik  matbuotning  rivojlanish 
jarayonida  (1789-yil  may  —  1792-yil  avgust)  ko'plab  gazetalar  (ashkil 
topdi.  1788-yilda  butun  qirollikda  60  ga  yaqin  davriy  nashr  chiqib  turgan 
bo'lsa,  1789-yiliiing  14-iyulidan  1792-yilning  12-avgustiga  qadar  500  dan 
ortiq turli xil gazetalar paydo  bo'ldi.
Ko'pchUik  gazetalar  «Патриоте»  (Vatanparvar),  «Революцион» 
(Inqilob)  nom lari  ostida  chiqa  boshladi.  1790-yildan  «Републикансе» 
(Respublikachi),  sal  keyinroq  «Respublika»  nomli  gazetalar  yuzaga  keldi. 
Katta  hajmli  «Буллитснь  де  Парис»  (Byulleten),  «Газетге»  (G azett), 
«Летгере»  (Letr),  «Корриспонденсе)  (Korrespondans),  «Courrier  de 
Fransais*  (Kurer)  «Трибуно де  Пеупле»  (Tribyun),  «Аннал»,  «Хроник», 
«Консерватор»  va  boshqa  nomdagi  ko(plab  nashrlar  chop  etiladigan 
bb‘ldi.  Lekin  imkoniyatlar  cheklanganligi  sababli  gazetalami  hajm dor  va 
katta tirajda chiqarib turish  ancha qiyinchilik tug'dirar edi.
Inqilob arafasida  eng  keng tarqalgan  nashr  «Газете де  Париж»  (Parij 
gazetasi) 
8
  mingga  yaqin  mushtariyga  ega  bo‘lgan.  K o'p  hollarda  gazetalar 
300—500  nusxa  atrofida,  aksariyati  haftada  2—3  marta  chiqar  edi.  1789- 
yilga  qadar  gazetalar  broshura  tarzida,  ya’ni,  bir  nechta  soniari  bir- 
lashtirilgan  holda  sotilardi.  Inqilob  boshlangandan  keyin  gazetalar  soni  va 
adadi  ko‘payib,  ulaming  har bir soni  alohida sotiladigan bo‘ldi.
1 Tcrmidor —  Fransuz  respublikasida  1793—1805-yiUarda amal qilingan  taqvimga 
ko‘ra, o ‘n birinchi oy nomi (1920-yil  17—18-avgust  kunlariga to‘g‘ri  keladi).

Bu  davrda  Fransiya  gazetalarida  reklama  bosish  endigina  rasm  bo‘la- 
yotgan  edi.„  Per  Brísso  «П атриот  франкаисе»  (Fransuz  vatanparvari) 
gazetasida  xususiy  e ’loniarini  chop  qila  bosltladi.  Demulen  esa  har  xil 
anonslam i  bosishga  kirishdi.  Besh-olti  satrdan  iborat  kichik e ’lonning  bahosi 
12  su  turardi.  Gazeta  bir  nusxasining,  masalan,  «Fransuz  vatanparvari* 
gazetasining  narxi  esa  2  su,  Ebeming  «Rere  Duchesne*  (Dyushen  ota) 
gazetasi  -  
8
  su  edi.  Bu  gazetalar  kundalik  nashrlar  hisoblanardi.  0 ‘sha 
paytda  chiqib  turgan  gazetalar  o ‘z  saxifalarida  turii  xil  e ’lonlaiga  o ‘rin 
berishardi.  Masalan,  «Parij  xronikasi* gazetasi e ’lonJarga  boy edi.
G azeta  nashr  etish  serxaij  ish  bo‘lsa -d a ,  ancha-m uncha  foyda  ham 
keltirardi.  M asalan,  inqilobdan  keyin  «Parij  gazetasi*  (Gazette  de  Paris), 
yiliga  100  ming  Iivr,  Brissoning  «Fransuz  vatanparvari»  (Патриот  де 
Ф ранкаисе),  gazetasi  esa  kunlik  daromadidan  30  ming  livr  sof  foyda 
beigan.
Royalistlarning  3000  nusxadan  ko‘p  bo‘lmagan  adadda  chiqadigan 
«Parij  gazetasi»  m uharriri  h am   shuncha  miqdorda  mablag*  olardi.  Bu 
gazetani  qirollik  saroyi  doim iy  ravishda  rag‘batlantirib  turardi.  Faqat 
poytaxtda  emas,  balki  boshqa  shaharlarda  ham  gazetalarning  moddiy 
ahvoli  yaxshi  edi.  C hunonchi,  «Газете  де  Марсел*  (M arsel  gazetasi) 
darom adi  2,5  ming  livrni  tashkil  etgan.  Bu  gazetaning  etarli  darajadagi 
badavlatlikda  faoliyat  ko‘rsatishini  ta ’minlagan.  Qiyoslash  uchun  yuksak 
m artabali  am aldor  (chinovnik)  yiliga  5 - 6   ming,  xizmatchilar  esa  1,5-2,5 
m ing  livr  miqdorida  ish  haqi  olganligini  keltirish  o ‘rinlidir.  Faqat  e-lonlar 
bosib  chiqarishga  m o'ljallangan  gazetalar  moliyaviy  jihatdan  ayniqsa, 
yaxshi  ahvolda  bo'lganlar.  «Анонс*,  «Afisha*  nomli  va  ayrim  boshqa 
nashrlar  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Haftasiga  ikki  m arta  chiqadigan  bu 
gazetalarning adadi  50.000  nusxaga  yetar edi.  Shuning  uchun  Sen-Jyust  bir 
kitobfurushga  qarata:  «Agar  qandaydir  bir  pamflet  sizga  ming  frank 
darom ad  keltirsa,  u  holda  sizning  vatanparvarligingiz  nimaga  ham  arzir 
edi?*  deb bejiz aytmagandi.
Inqilobning  dastlabki  ytiiaridagi  matbuot  haqida  gapirganda,  bu  davida 
oqshom   gazetalari  paydo  b o ‘la  boshlaganini  ham  aytib  o ‘tm oq  darkor. 
Ushbu  gazetalarda  Millat  majlisining  ishi  to ‘g‘risidagi  stenografik  hisobotlar 
bosilardi.  Assambleya  majlislari  haqida jamoatchiUkka darhol axborot  etkazib 
turadigan  bu nashrlar tez orada  ko'pchilikka  ma’qul bo‘Iib qoldi. 
*'
Q ‘sha davrda  hukum at  m ablag‘i  evaziga bosiladigan gazetalar ham  bor 
edi. 
M asalan,  Luvrda  chiqadigan  jirondchi  yo‘nalishidagi  «Посте* 
(Posbon),  gazetasi  dastlabki  paytdanoq  hukumat  m ablag'idan  foydalanardi. 
K eyinroq  gazeta  noshirining  o ‘zi  bu  haqda  gapirib,  ana  shunday  yordam 
tufayli  gazetani 
12.000
  nusxada  chiqarish  mumkin  bo‘lganligini  aytgan. 
R olan  vazir  lavozimida  ekanligida  o ‘ziga  yon  bosgan  jirondchi  m atbuotni 
30.000  livrga  yaqin  m ablag
4
  bilan  ta ’minlab turgan.
K o‘pgina  gazetalar  turli  klub  va  to'garaklar  nom idan  chiqardi.  «Ijti- 
m oiy to ‘garak*  chiqarib  turgan  «Tem ir og‘iz* gazetasi shunday nashilardan 
b o ‘lib,  unga  K.  Foshe  va  N .  Bronvill  muhamrlik  qilishgan.  T o‘garak joy- 
lashgan  binoga  kiraverishda  o 'm atilg an   maxsus  qutiga  gazetxonlar  o ‘z

xabar  va  maqolalarini,  ijtimoiy masalalarga  doir fikr-m ulohazalari,  istaklari 
bayon  qilingan  xatlarini  tashlashgan.  Uiam i  bosib  chiqarishni  
Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling