‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bet24/36
Sana15.02.2017
Hajmi
#472
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   36
X III bob.  XV1II-X1X ASRLAR AMERIKA MATBUOTI 
1-fasl.  Mustamlaka  davri  matbuoti
Amerika  m atbuoti  takrorlanm as  va  o ‘ziga  xos  tarixga  ega.  Uning 
o ‘tmishi  m am lakatning  davlatchilik  tarixidan  ham   ancha  ilgari  boshlangan: 
«Amerika  Q o‘shm a  Shtatlari*  degan  davlat  dunyo  xaritasida  paydo 
b o ‘lishidan  qariyb  bir  asr oldin  bu  zaminda  ilk  gazeta  chop etildi.  Shu bois 
mahalliy  matbuot  Shim oliy  Amerika  mustam lakalarining
1
  mustaqillik 
uchun  kurashi,  AQSH  davlatiga  asos  solinishi  va  uning  keyingi  taraq- 
qiyotida  m uhim  rol  o'ynadi.  Shubhasiz,  m atbuot  butun  tarix  davomida 
jam iyatning  ajralmas  b ir  bo‘lagiga,  demokratiya  q o ‘riqchisiga  aylandi. 
Zero,  bundan  ikki  asr  m uqaddam  AQSH  Konstitutsiyasiga  kiritilgan 
dastlabki  o ‘nta  qo'shim chaning  birinchisi  aynan  m atbuot  erkinligini  kafo- 
latlagani  ham  bejiz emas.
Bosma  so'zning  Sliimoliy  Amerika  mustamlakalan  hayotida  tutgan 
o ‘m i,  shuningdek,  ulam ing  Britaniya tojiga qarshi  ozodlik uchun  kurashidagi 
ahamiyatini  tahlil  qilish  uchun  uni  ikki  toifaga  ajratib  o'rganish  maqsadga 
muvofiqdir.  Shundan  kelib  chiqqan  holda,  Amerika  matbuotining  XVIII 
asrdagi  tarixini  shartli  ravishda  mustamlaka-kolonial  davri  va  paitizan 
matbuotiga,  ya’ni,  siyosiy  matbuotga  ajratamiz.  Mustamlaka  davri  matbuoti 
mamlakatda ushbu  soha tarixining  ibtidosi  bo‘ldi.
Ilk  matbaachilik  ko'rinishlari.  Amerika  m atbuotining  paydo  boHislii 
uchun  zamin  ilk  yevropaliklar  Shimoliy Amerikaga  kelgan  davrdayoq  yara- 
tilgan  edi.  Yangi  Angliya2,  Amerika  matbaachiligini  boshlab  berdi.  Uning 
yirik  manzilgohi  hisoblangan  Boston  hududi  esa  Amerika jurnalistikasining 
beshigiga aylandi.

Uzoq  sarzaminda  muayyan  manzilgohlarda  istiqomat  qilayotgan,  lekin  o z 
mamlakati  bilan  doim iy  aloqada  bo‘lgan  muhojirlar  guruhi.  masalan,  Shimoliy 
Amerikadagi  mustamlaka-hududlar-koloniyalar  aholosi  Britaniya  ftiqarolaridan  tarkib 
topgan va to‘laligicha  Britaniya tasarrufida edi.

«Yangi  Angliya*  jug‘rofiy  tushuncha  bo‘lib,  AQSH  ning  shimoli-sharqida 
joylashgan  oltita  sh u tn i  o ‘z   ichiga  oladi.  ulardan  eng  yirigi  hozirgi  Massachusets 
shtati,  Boston uning  m arkazi  hisoblanadi.

Uzoq  1620-yildayoq  Plimausga  kelib  qo‘ngan  birinchi  yevropalik 
kelgindilar  —  piligrimlar  (darvishlar). tarkibidagi  ikki  kishi  —  Uilyam  
Bryuster  va  Edvard  Uilsonning  asli  kasbi  noshir  cdi.  Ko‘p  o ‘tm ay  Boston 
va  uning  atrofidagi  mustamlakalarda  bosma  dastgohlar  isliga  tushdi, 
Harvard  universitetiga  asos  solindi,  kitob  ishlab  chiqarish  y o ig a  q o ‘yildi. 
Biroq,  shunga  qaramay,  tom  ma’nodagi  davriy  gazetaning  dunyoga  kelishi 
uchun  salkam  bir  asr  vaqt  kerak  bo‘ldi.  Buning  ayrim  obyektiv  sabablari 
bor  edi,  albatta.  G ap  shundaki,  hudud  aholisi  uzoq  vaqt  davomida 
Yevropadan,  xususan,  Angliyadan  keltiriladigan  gazetalar bilan  qanoatlanib 
yurishgan.  Bu  esa  dastlabki  o‘n  yilliklar  davomida  ulam ing  axborotga 
bo‘lgan  chanqog‘ini  qondirib  turgan  b o ‘lishi  ehtimol.  Chunki  ular  hati  bu 
paytda o ‘zlarini  Britaniya qirolligining fuqarolari  hisoblashardi.  Vaqt  o ‘tishi 
bilan  mustamlakalar  kengayib,  aholi  soni  ortib  bordi  va  uning  mahalliy 
axborotga  nisbatan  ehtiyoji  ham  o ‘sdi.  Faqatgina  to'rtinchi  avlod  zamoniga 
kelib  Amerika  zaminida  mahalliy gazetalar  paydo  bo‘la  boshtadi.
«Pablik  okkyorensiz»  -   Shimoliy  Amerikadagi  birinchi  gazeta.  Shun- 
day  qilib,  Amerikadagi  ilk  gazeta  1690-yil  25-sentabrda  Bostonda  chop 
etildi.  Davriy  nashr  deb  hisoblash  birm uncha  ziddiyatli  sanalgan  bu  gazeta 
paydo  bo'lishining  o'ziyoq  o ‘sha  davr  uchun  katta  voqea  edi.  «Publick 
occerrences,  Both  Foreign  and  Domestick*  (Pablik  okkyorensiz  bos  form 
end  domestik)  deb  nomlangan ushbu  gazetaning  noshiri  angliyalik  m uhojir 
Benyamin  H arris  bo'ldi.  0 ‘z  yurtida  ishlari  yurishmagach,  u  1686-yili 
oilasi  bilan  Bostonga  safar  qiladi.  Aslida  kitobfurush  bo‘lgan  B.  Harris 
Londonda  noshirlik  faoliyati  bilan  ham   shug‘ullanib,  1679-yili  o ‘zining 
shaxsiy gazetasini chiqara boshlaydi.  Ammo  u  paytlarda qirollik  hokimiyati 
bosma  nashrlar  ustidan  qat’iy  nazorat  o ‘rnatib,  o ‘zi  uchun  nom aqbul 
noshirlar  va  jum aüstlam i  ta ’qib  qilar  edi.  Oradan  ko‘p  o ‘tm ay  B.  Harris 
qirollik  hokimiyatiga  qarshi  adabiyotlarni  saqlaganlikda  ayblanib,  hibsga 
oliiiadi.  Oqibatda,  u  ikki  yil  umrini  London  qamoqxonasida  o ‘tkazadi. 
Ozodlikka  chiqqach,  yana  o'zining  eski  ishini  davom  ettiradi.  Biroq  bu  gal 
ham  omadi  chopmaydi.  To‘xtab  qolgan  ishlari  endi  yurishayotgan  bir 
paytda,  1686-yili  Harrisning  korxonasida  yana  tintuv  o ‘tkaziladi.  Shundan 
so‘ng  u  Angliyani  tark  etishga  m ajbur  b o ‘lib,  yangi  umidlar  bilan  Boston 
sari  yo‘l  oladi.
Bu  yerda  kitob  do‘koni  ochib,  uning  tarkibida  qahvaxona
1
  ham 
tashkil  etadi.  Garchand  shaharda  yana  yettita  kitob  do4koni  va  bir  qator 
qahvaxonalar  mavjud  bo‘lsa-da,  Harrisning  do‘koni  tez  orada  boston- 
liklaming  sevimli  joyiga  ayianadi.  U   yerda  shahar  ziyolilari,  o'qim ishli 
kishilar  va  keng  kitobsevarlar  ommasi  to ‘planishardi.  Nihoyat,  mijozlar 
e ’tiborini  qozonib,  raqobatchilaridan  ancha  ilgarilab  ketgan  B.  H arris  eski 
mashg'uloti  —  gazeta  noshirligini  boshlashga  qaror  qiladi.  Shu  tariqa  o ‘zi 
sezmagan  holda Amerikadagi ilk gazeta  noshiriga ayianadi.
1  Bu  zamonaviy  qahvaxona  kafedan  farq  qilib,  ko‘proq  sharkona  chayxonani
cslatar edi.

«Pablik  okkyorensiz*  15x20  sm   hajmdagi  to ‘rt  betdan  iborat  gazeta 
bp'lib,  so‘nggi  beti  bo‘sh  qoldirilib  chiqarildi.  Bundan  o'quvchining  o ‘zi 
bilgan  yangiliklami  qo'lda  yozib,  gazetani  boshqalarga  oshirishi  ko‘zda 
tutilgan  edi.
Gazetaning  birinclii  ustunida  nashrning  maqsadi  bayon  etilgan  bo‘lib, 
u n d a   noshir  fuqarolarga  ro ‘y  berayotgan  voqealar  to ‘g‘risidagi  bor 
haqiqatni  aytishga,  tarqatilayotgan  turli  yolg'on  xabarlam i  «haqqoniy 
yangilikiar  bilan  davolash»ga  v a’da  berdi.  U,  shuningdek,  o ‘quvchilami 
diniy  yangiliklami,  jum ladan,  Oliy  Yaratuvchi  haqidagi  d a’vatlami  ham 
berib  borishga  ishontirdi.  C hunki,  markazi  Bostonda  joylaslîgan  Massa- 
chusetsda  va  Buyuk  Britaniyaning  Shimoliy  Amerikadagi  boshqa  mus- 
tam laka  hududlarida  asosan  puritanlar,  ya’ni,  um rini  xristian  dinining 
tozaligi  yo‘lida baxshida etgan  d in d o r aholi  istiqomat qîlardi.  Gazeta  ushbu 
qatlam   manfaatlarini  inobatga  olmasdan  iloji  yo‘q   edi.  N ihoyat,  Harris 
fuqarolarni  ichki  va  tashqi  siyosat  hamda  iqtisodiyotni  «tushunishga 
yordamlashadigan axborotlar  bilan  ta ’minlashga»  ham  so‘z beradi.  Ana  shu 
ulug‘  maqsadlar  va  um idlar bilan  Ben  Harris  «Pablik  okkyorensiz»ni  nashr 
etishga  kirishdi.
H aqiqatan  ham   gazeta  c h o p   etilgan  zahotiyoq  shov-shuvga  sabab 
b o ‘lib,  qo‘lm a-qo‘l  bo'lib  ketdi.  Ammo  tezda  Harrisning  barcha  umidlari 
sarobga  aylandi:  gazetaning  ilk  soni  uning  so‘nggi  soni  bo'lib  qoldi.  To‘rt 
kundan  so‘ng,  ya’ni,  1690-yil  29-sentabrda  Massachusets  qirollik  guber- 
natorining  gazetani  taqiqlash  va  uning  keyingi  faoliyatini  to ‘xtatish 
haqidagi  farmoni  chiqdi.  Shunday  qilib,  Amerikaning  birinchi  gazetasi 
o ‘zining  hali boshlanib  ulgurm agan  faoliyatiga yakun yasadi.
Shundan  keyin  Am erika  jurnalistikasi  taraqqiyotida  birmuncha 
b o ‘shliq  hosil  bo‘ldi.  N avbatdagi  gazeta  yuzini  ko'rish  uchun  mamlakat 
ahli  roppa-rosa  14-yil  kutdi.  Faqatgina  1704-yilga  kelib  yangi  gazeta  chop 
etildi.
X o‘sh,  «Pablik  okkyorensiz*  nima  uchun  yopildi?  Buning  qator 
sabablari  bor.  Birinchisi  —  b u   huquqiy  muammolar  bilan  bog‘liq:  Ben 
H arris  gazetani  rasman  litsenziya  olmasdan  chop  etishga  kirishgan.  Bu  esa 
Buyuk  Britaniya  qonunlariga  zid  edi.  Bundan  tashqari,  1662-yili  Massa­
chusets  Bosh  sudi  litsenziyalashtirish  haqidagi  ingliz  qonuniga  binoan, 
bosm axonalar  faoliyatini  cheklash  maqsadida  qabul  qilgan  rasmiy  qaror 
ham   gazetani  yopishga  asos  b o ‘ldi.  Ushbu  qonun  (ingliz-sakson  huquq 
tizim ida  sud  qarori  qonun  bilan  tenglashtiriladi)  mahalliy  hukumatga 
bosm a  nashrlar ustidan  keng  miqyosda senzura  o ‘m atish  va  tarqatilayotgan 
adabiyotlam i  nazorat  qilish  huquqini  berar  edi.  Shu  boisdan  ham, 
gubernatom ing  gazetani  taqiqlash  haqidagi  farmonida  aynan  bitta  sabab  — 
uning  litsenziyaga  ega  emasligi  qayd  etildi.
Biroq,  agar  m uam m o  faqatgina  litsenziyada  bo‘lganida,  uni  tezda 
b artaraf  etish,  ehtimo!,  H arrisga  katta  qiyinchilik  tug‘dirmagan  bo‘lardi. 
Aslida  esa,  masala  ancha  m urakkab  edi.  Ko‘pgina  tadqiqochilar  fikricha, 
birinchi  gazeta  taqiqlanishining  asl  sababi  o ‘sha  paytlarda  Angliyaning 
Fransiyaga  qarshi  olib  borayotgan  urushiga  nisbatan  unda  bildirilgan  ayrim

tanqidiy  fikrlar  bo'lgan.  Tabiiyki,  Britaniya  tojdori  tomonidan  tayinlangan 
Massachusets  gubem atori,va  Boston  shahri  rahbariyatiga  bunday  ruhdagi 
tanqidlar  yoqmas  edi.  Shuningdek,  gazetadan  Fransiya  qiroli  Lui  X IV  
bilan  ketini  o ‘rtasidagi  ishqiy  m ojarolar  haqidagi  m a’lumot  ham  jo y  
olgandi.  B.  Harrisning  zamondoshi  sudya  Syuolning  yozishicha,  ushbu 
ma’lumot  puritan  taqvodorlami  ancha  darg'azab  qilgan.  Ular  bunday 
xabaming  Boston jamoatchiligiga yetkazilishini  axloqiy m e’yorlaiga zid d eb  
baholashgan1.
«Boston  iy a s   letter»  -   ilk 
davriy  nashr. 
1694-yili  Angliyada  litsen- 
ziyalashtlrish  haqidagi  qonun  bekor  qilinganidan  so'ng,  bosma  m ateriallar 
mazmunini  oldindan  nazorat  qilish  am aliyoti,  ya’ni  senzura  to'xtatildi. 
Buning  aks-sadosi  okean  oitida  ham  eshitila  boshiadi.  1692-yili  Shimoliy 
Amerika  mustamlakalarida  pochta  xizmati  rasm an  joriy  qilindi.  Yuzaga 
kelgan  sharoit  hududda  gazeta  chiqarish  va  tarqatishga  keng  imkoniyat 
yaratdi. 
1704-yilning  24-aprelida  pochta  xizmatchisi  Jon  Kempbell 
Amerikaning  birinchi  davriy  nashri  «Boston  News  Letter»  (Boston  nyus 
letter)ni  chop  eta  boshiadi.  J.  Kempbell  Boston  pochta  xizmatining  bosh- 
lig'i  bo‘lib,  ushbu  lavozimga  1700-yilda  qirollik  tom onidan  tayinlangan 
edi.
Gazeta  hajm jihatidan  kichik  bo'lib,  ikki  betlik  varaqadan  iborat  edi. 
0
‘z   xarakteriga  ko‘ra  rasmiy  nashmi  eslatuvchi  bu  gazetaning  tuhm atga 
nishon  bo'lmasligmi  istab,  J.  Kempbell  c h o p   etilayotgan  materiaUami 
gubem ator  bilan  oldindan  maslahatlashib  olish  yo‘lidan  boidt.  Shuning 
uchun  ham  uning  mazmun-mundarijasi  ko‘proq  axborot  uslubida,  ya’ni, 
asosan  ikki-uch  satrlik  xabarlardan  iborat  boMardi.  Yirikroq  hajmdagi 
m ateriallami esa  London gazetalaridan  ko'chirib  bosilgan  maqoialar tashkil 
etardi.  Bundan  tashqari,  diniy  mavzudagi  xabariar  ham  gazetaning 
anchagina  qismini  ishg‘ol  qilardi.  Shuni  ta ’kidlash  kerakki,  mazkur gazeta 
Amerika jumalistikasida  reklamani  boshlab  beigan  nashr  boMdi.  Uning  ilk 
sonidayoq reklama  mazmunidagi xabar bosildi.
«Boston  nyus  letter»  1719-yilgacha,  ya’ni,  taxm inan  15-yil  davomida 
Britaniyaning  Amerika  qit’asidagi  m ustamlaka  hududlarida  yagona  gazeta 
bo(lib  qoldi.  Shunga  qaramasdan,  noshir  J.  Kempbell  hayotligida  uning 
adadi  hech qachon  300  nusxadan oshgan  em as.  Bunga gazetaning erkin va 
mustaqil  emasligi  sabab  edi.  Shunga  qaram ay,  «Nyus  letter»  Amerika 
matbuoti  tarixida  eng  uzoq  «umr  ko'rgan»  nashrlardan  bin  hisoblanadi. 
Uning  faoliyati  1776-yiida  —  AQSH  inqilobi  dastlabki  g'alabalami  qo'lga 
kiritib,  Britaniya  qiroliigining  Shimoliy  Amerikadagi  asosiy  suyanchig'i 
bo'lm ish Tori  paitiyasi  hokimiyatdan  ketgach  to ‘xtadi.
Ytngi  juraalistikaning  Ug‘ilishi.  1719-yilning  oxiriga  kelib  Bostonda 
yana  bir gazeta  «The  Boston Gazette»  (Boston  gazett)  chop etila  boshiadi. 
Shunday qilib,  Amerika  matbuoti  tarixida  ilk  b o r gazetalar raqobati  yuzaga

Michael  Emery,  Edwin  Emery. The  Press a n d  America1,  an  interpretive  history 
o f  the  mass  media.  8th  edition.  23-6.  N eedham  Heights,  MA,  A  Simon 
&
  Schuster 
Company,  1996.

keldi.  Lekin  «Boston  gazett*  ham   «Boston  nyus  letter*ga  o*jöhab  yarim 
rasmiy  nashr  cdi.  O radan  ikki  yil  o ‘tgach,  1721-yih  bu  shaharda  uchinchi 
lekin  mustaqil  nashr  -   «The  New  England  Courant*  (N yu  ingland  kurant) 
ga  asos  solindi.  G a zeta  amerikalik  mashhur  siyosat  aibobi  va  junialist 
Benyamin  Franklinning  akasi  Jeyms  Franklin  tom om dan  ch,^
d >-  Yang 
gazetaning  oldingilardan  asosiy  farqi  shunda  ediki,  u  «muxohflik 
ingliz  gazetalariga  o'xshagan  erkin  va  tikanh  nashr
* 1
  sifatida  mashhm 
b o id i.  Yangicha  yo‘nalishdagi  bu  gazetaning  maydonga  chiqishi  b  an 
shiinoliy  m ustam lakalar  matbuotida  plyuralizm  -   fikrlar  xilma-xilligi
1
)
05111
Bo?-yo‘g‘i  besh  yarim   yil  um r  ko‘rganiga  qaramay, 
ingland
kurant*  ommaviylik  bobida  o ‘z  raqobatchilandan  ancha  ilganlab  ketdi. 
Uning  sahifalarida  siyosiy  va  diniy  mavzudagi  o  tkir  satira  matenaHandan 
tashqari,  «Katoz  letters*.  «Kraftsmen*,  «Independent  vig*  kabi  radikal 
ingliz  gazetalaridan  ko‘chirib  bosilgan  maqolalar  ham  katta  hajmni  tashkil
Jeyms  Franklinning  radikal  ingüz  gazetalanga  taqlid  qilishdan  ко z- 
lagan  maqsadi,  k o ‘pgina  tadqiqotchilam ing  fikncha, 
n a s h r  
ommaviyjigini 
oshirib,  o ‘z  darom adlarini  ko'paytirishdan  iborat  edi  Amalda  esa,  bunmg 
aksi  bo‘ldi:  gazeta  iqtisodiy jihatdan  emas,  g‘oyaviy jihatdan  kuehh  nashrga 
aylandi.  U  m ustam lakachi  hokimiyatga  qarehi  kurashgan  о tkir  siyosiy 
nashr sifatida  obro‘  qozondi.  Bu  o ‘sha  davr uchun  katta  dovyurakhk edi.  J. 
Franklin  o ‘z  gazetasida  mahalliy  hokimiyat,  qolaversa  mgüz  qiro hk 
hukumatining  m ansabdorlari  orasidagi  korrupsiyam  keskm  tanqid  q^hb 
ulaming  kirdikorlarini  fosh  qiladigan  qator 
m
a q o l a l a m
i  
chop  etdi.  QiroU.k 
gubernatori  bo‘lgan  Shyutaning  Massachusets  mustamlakasidan  sharm an- 
dala.cha  haydalishida  aynan  «Nyu  ingland  kurant*  asosiy  rol  о  ynadi  .
Gazeta  faoliyati  B ostonda o ‘tkir yuqumli 
k a s a l l i k  
epidemiyasi  avjolib, 
uning  atrofidagi  vahim a  kuchaygan  bir paytga  to  g n   keldt.  Shunmg  uchun 
bu  kasallik  gazetaning  eng  asosiy  mavzusiga  aylandi.  J-  M
m
Ä
 
kasallik  bahonasida  m ahalliy  hokimiyatm  va  aymqsa  P«ritan  « * ™ lar' 
boshlig‘i  Inkriz  M azer  va  uning o ‘g‘li  Kotton  M azem i  keskin tanqid  ostig 
oldi  G ap  shundaki,  Inkriz  M azer  kasallikka  qarshi  emlash  uchun  che- 
chakdan  tuzalgan  yoki  shu  kasallikka  chalingan  bem orm ng  qomdan  olin- 
gan  kichik  m iqdordagi  plazm ani  hali  kasailanib  ulgurmaganlar  orgamzmiga 
S i s h n i   tak ü f  qildi.  M azer  bu  borada  shahardag,  barcha  vrach a r,a  
murojaat  qildi.  1721-yüning  iyun  oyiga  kclib  doktor  Zäbcliel  Boylston  o 
o 'g 'li  va  ikki  qulini  M azer  takhf  qilgan  usulda  emladi.  Shahar  ahoüsi 
ikkiga:  emlashni  qo'llab-quw atlovchilar va  unga  qarshi bo  lganlai^a^ajraldi.
«Nyus  letter*  va  «Gazett»  asosan  birinchi  toifadagilami  qo  Hab- 
quw atlashdi,  qirollik  hukum ati  ham  em lashm   yoqlab  chiqdi.  Ikkmchi 
toifadagilar  esa  «N yu  ingland  kurant*  atrofida  birlashdilar.  Gazeta  Mazer,
1  Encyclopedia o f  A merican  History.  New York,  1976.  944-bet
2  Иванян  Э.  A ,  Or  Джорджа  Вашингтона до  Джорджа  Буша.  Белый  дом  и
пресса.  М.,  1991. 7-с.

Boylston  va  emlashni  yoqlagan  boshqa  yetakchilami  «qaysar  kishilar», 
emlashning  o'zini  esa  «fuqarolaming  o ‘z  joniga  qasd  qilishi  va  qQtillik
» 1 
deb  baholadi.  Albatta,  bir  yildan  so‘ng  emlash  tajribasi  o ‘zining  anch a 
samarasini  bergani  ma'lum  bo'ldi.  A m m o  masalaning  biz  uchun  m uhim  
jihati  shundaki,  «Nyu  ingland  kurant»  Amerika  jumalistikasida  ilk  b o r 
ijtimoiy  va  siyosiy  mavzulardagi  bahsni  boshiab  berdi.  Qolaversa,  shu 
paytga  qadar  hali  hech  kim  diniy  ulam olar  rahbariga  nisbatan  om m aviy 
tarcda qarshi  fikr uyg'otishga jazm   etm agan  edi.
Biroq  J.  Franklinning  jumalistlik  faoliyati  uzoqqa  bormadi.  1723-yilI 
mustamlaka  liokimiyati  uni  barcha  og‘ir gunohlarda  ayblab,  qam oqqa  oldi. 
Unga  qo'yilgan  ayblovlar  orasida  «H azrati  Oliyalari  hokimiyatini  haqorat 
qilish»,  «dinga  nisbatan  hurmatsizlik»,  «Bibliyani  buzib  talqin  qilish», 
«tinchlik  va  xotirjamlikni  buzish*  kabi  qonunbuzarliklar  ham  ko‘rsatilgan 
edi.  J.  Franklin  bir  oy  umrini  panjara  oitida  o'tkazdi,  lekin  uning  jazosi 
shu  bilan  chegaralanmadi.  Sud  qaroriga  ko‘ra,  unga  gazeta  chiqarish  va 
barcha  turdagi  noshirlik  faoliyati  bilan  shug‘ullanish  taqiqlab  qo'yiidi. 
M uhim  huquqidan  mahrum  bo‘lgan  Jeym s  qonunni  chetlab  o 'tish  va  shu 
yo‘l  bilan  «Kurant»ni  saqlab  qolish  m aqsadida  gazetaga  rahbarlik  ishlarini 
birinchi  shogirdi  bo'igan  ukasi  Benyam in  Franklin  q o iig a   rasm an 
topshirdi.  Hali  endigina  o ‘n  yetti  bahorni  qarshilagan  Ben  Franklin  «Ku- 
rant»ning  noshiri va  muharririga aylandi.
Jeyms  noshirlik  huquqini  yo'qotgan  bo‘Isa-da,  gazeta  faoliyatini 
zimdan  nazorat  qilishni  davom  ettirdi.  Biroq  bu  paytga  kelib  gazetaning 
«otashi»  ancha  pasaygan,  o'tkir tanqid  esa  o ‘z o 'rn in i  birmuncha  «betaraf» 
xabarlarga  bo'shatib  beigan  edi.  C hunki  J.  Franklin  endi  hukum at  bilan 
qattiq  ziddiyatga  borishni  xohlamasdi.  Ammo  shunga  qaram asdan,
B.  Franklin akasidan  yashirin tarzda  «Saylens  Doggud»  (Xotiijam  Doggud) 
taxallusi  ostida  o'zining  ilk  tanqidiy  esseiarini  nashr  qilishga  ulgurdi. 
Shundan  keyin  akasining  nuqtayi  nazari  o ‘zgarib  qolganidan  norozi 
bo'igan  Ben  Pennsilvaniyaning  yirik  shahri  bo'igan  Filadelfiyaga  qochib 
ketdi.  Natijada,  gazeta  tez  sur’atlarda  o ‘z   ommaviyligini  yo‘qota  boshladi. 
1726-yili Jeyms  Franklin  uni nashr qilishni  to ‘xtatdi.
«Nyu  ingland  kurant» garchand  qisqa  u m r  ko‘rgan  bo‘lsa-da,  Amerika 
jumalistikasi  tarixida  munosib  iz  qoldirdi.  U  gazeta  ijtimoiy  aham iyatga 
molik  m unozaralam i  keng  jam oatchilik  e ’tiboriga  havola  qilishi  m um - 
kinligini  va  shu  yo‘l  bilan  jamiyatda  erkin  munozaralaming  kuchayishiga 
ko'maklashish  imkoniyatiga  ega  ekanligini  amalda  ko'rsatdi.  N afaqat 
siyosiy-ijtimoiy  jumalistikani  rivojlantirishga,  balki  mustamlaka  hududla- 
rida  dunyoviy  adabiyotning  keng  targ‘ib  qilinishiga  ham  munosib  hissa 
qo'shdi.  Xususan,  Daniel  Defoning  «Robinzon  Kruzo»  asari gazetada  chop 
etilishi  o‘z  davri  uchun  katta  voqeaga  aylandi.  Buning  ikki  sababi  bor  edi. 
Birinchidan,  asar diniy mavzu bilan  m utlaqo  bog‘Iiq  emasdi,  ikkinchidan,  u 
mazm unan  Britaniya tojiga qarshi o ‘ziga  xos  norozilik t im soli edi.

Lloyd  Chiasson  Jr.  Three  centuries  o f   American  Media.  Englewood,  C O . 
Morton  Publishing company,  1999.  22-bet.

Benyamin  Franklin  -   jum alist  va  tadbirkor.  Bir  chaqasiz,  nochor 
ahvolda  Benyamin  Franklin  Fifcdelfiyaga  yetib  kelganidan  keyin  o w n in g  
tim m siz m ehnati tufayü besh  yU  k h id a  shahardagi  eng badavlat  kishilardan 
biriga  aylandi.  Ben  to m   m a ’noda  o ‘z  baxtini  jum alistikada  topdi.  Uni 
am erikaliklar  ko‘pincha  L eonardo  da  Vinchi,  M ikelanjelo  yoki  m ashhur 
ingliz oüm i va  faylasufi  R ojer  Bekonga 
0
‘xshatishadi.
Franklin  Filadelfiyada  paydo  bo‘lgan  chog‘Iarida  bu  erda  Endryu 
Bredfonlning  «American  W eekly  Mercury»  (Amerikan  uikli  merkyjin) 
gazetasi  chop  etilar  edi.  1719-yil 
22
-dekabidan  chiqa  boshlagan  •M er- 
kyuri»  Bostondan  tashqarida  c h o p   etilgan  birinchi  m ustamlaka  gazeta  edi. 
Franklin  ushbu  gazeta  bilan  raqobatlashishga  qaror  qiidi.  U  Samuel 
K aym er ismli badavlatroq  kishiga  o ‘z  maqsadini  bildirdi.  Kaymer  1728-yih 
«Pennsylvania  G azette»  (ileHcejiBaHHfl  ra3eTr)ga  asos  soldi.  Shunday 
qilib,  Filadelfiyada  «M erkyuri»ga  raqobatchi  nashr  paydo  bo‘ldi.  «Pcnsil- 
vaniya  gazett»  tez  orada  o ‘z   muxlislarini  topa  boshladi.  Ayniqsa,  ingliz 
tilining  qomusiy  lug‘atini  c h o p   etishni  boshlaganidan  keyin  lining  ixlos- 
m andlari  soni  kun  sayin  o rta   bordi.  Biroq,  tez  orada  «Merkyuri*da  «Ga- 
zetU ga  qarshi  qaratilgan  turkum   tanqidiy materiallar chop  etila boshlagani 
uning  rivojlani&hini  keskin  to ‘xtatdi.  Xo‘sh, buning sababi  nim ada edi?
G ap   shundaki,  K aym er qom usiy  lug‘atni  chop  etish jarayom da  kicmK 
bir  xatoga  yo‘l  qo‘yadi:  u   inglizclia  «abortion»,  ya’ni  «abort»  so zinrng 
m a ’nosini  kelishtirib  bera  olm adi,  qolaversa,  «abortion»  so  zidan  keyin 
«abound»,  ya’ni,  «to‘kinchilik»  so‘zining berilishi  «Merkyun»dagi  tanqidiy 
m aqolalar  muallifiga  ju d a  q o ‘l  keldi.  U  Kaymemi  ayollam i  haqorat 
qilaanlikda  ayblab  chiqdi.  S hundan  so‘ng  «Pensilvamya  gazett»  qanday 
tezlikda  ommaviylashgan  bo‘lsa,  shunday  tezlikda  o ‘z  muxlislanm  yo qota 
boshladi  va  inqirozga  yuz  tutdi.  Pamfletchi  o ‘z  maqsadiga  enshdi. 
Pam fletlar  muaUifi  esa  Benyam in  Franklin edi.
Kaymer  singan  gazetani  sotishga  majbur  bo*ldi.  Fursatdan  foyda- 
langan  B.  Franklin uni  arzo n   bahoga  sotib oldi.  12  yoshligidan  gazetachihk 
sir-asrorlarini  suvday  o'zlashtirgan  uning  uchun  aftodahol  gazetani 
jonlantirish  qiyin  ish  em asdi.  Qolaversa, 
u   L o n d o n d a  
bu  borada  ta lim 
h am   olib  qaytgan  edi.  Asosiy  maqsadiga erishgach,  Ben  keyingi  muam m o- 
qanday  qilib  gazeta  u chun  hukum at  subsidryasini  olish  muammosi  ustida 
bosh  qotira  boshladi.  Bu  Franklinga  rasmiy  noshir  m aqom im   berar  va 
biznes  uchun  keng  yo‘l  o c h a r  edi.  Shu  paytgacha  shahardagi  faqat  bir 
gazeta  -   «Merkyuri»ning  noshiri  Endryu  Bredford 
b u n d a y  
subsidiyadan 
bahram and  boUib  kelaidi.  Bu  keyingi  muhim  vazifa  E.  Bredfordga  qarshi 
kurash olib borishdan  iborat  ekanligini  bildirardi.
Franklin  birinchi  navbatda  gazetadagi  mavzular  xilma-xilligiga  kuchli 
e ’tib o r  qaratib,  uni  m azm unan  va  shaklan  yangilashga  kirishdi.  U  snahar 
parlam enti  va  hukum atiga  oid  siyosiy  xabarlar  hajmim  ko‘paytinsh  bilan 
biraa,  «oqibatli  yangiüklar»ga  ham   gazeta  sahifalaridan  keng  o  n n   bera 
boshladi.  Ushbu  rukn  yangiliklarini  turli  hodisalar,  fojia,  falokat,  o  jim 
haqidagi  xabarlar,  jinoyatchilik  va  umuman,  inson  taq d in   bilan  bog  Uq 
yangiliklar  tashkii  etar  edi.  Franklin,  shuningdek,  gazetadagi  reklama

hajmini  ham  oshirdi.  Hukumatni  tanqid  qilishda  keskinlik  emas,  yengil 
hajv  va  hazil  uslubidan  foydalandi.  Natijada,  «П енселвания  газетг»  tez 
orada  «Merkyuri»ni  ortda  qoldirdi.  Endi  subsidiya  olish  uchun  qulay  payt 
kelgan  edi.
Tadbirkor  m uharrir  buning  eng  samaraii  y o ‘lini  topdi.  U  parla- 
mentning  har  bir  a ’zosi  va  shahar  meriga  «G azett»ning  har  kungi  sonini 
o ‘z  hisobidan  bepul  jo 'n a ta   boshladi.  K o'p  o ‘tm ay  gazeta  shahar  faollari, 
siyosatchilar  hamda  deputatlam ing  eng  sevimli  nashriga  
Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling