Ўzbekiston respublikasi

2. Xotiraning fiziologik va neyrofiziologik asoslari. 
Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy 
masalalaridan biri bo’lib shisoblanadi. Ma'lumki, insonning shar qanday 
kechinmasi, shatto xatti-sharakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir 
sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, 

---

72 
insonga tabiat, jamiyat, koinot to’qrisida ma'lumot, xabar, axborat va taassurot 
to’plash imkonini baradigan shamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, 
esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.
Bunga boqliq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish 
iblan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish 
vazifasi turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi, 
esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday 
ob'ektiv (tashqi), sub'ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik sharoitlar 
ta'sir qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar.
O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba, 
tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida 
nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini 
beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga boqliq bo’lmagan sholda 
izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif 
qilgan.
Ma'nosiz bo’qinlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga 
materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning 
asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada 
saqlanish muddatini shamda asta-sekin so’nish sholatini tekshirishga imkoniyat 
yaratgan.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard 
Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish 
predmeti sifatida shayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan 
edi.
Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga 
ega bo’ldi, uning moddiy asosi to’qrisidagi muammolarga moshiyat jishatidan 
mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.
Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga 
keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini 
taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi 
boqlanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik 
mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tuqdirdi. Ana shunday qilib, ushbu 
boqlanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-
sharoitlar, shuningdek, boqlanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi sholatlar, 
omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va 
uning asosiy qonunlari xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning 
asosiy manbaiga aylanib qoldi.
Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy 
ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-
1934). L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti 
qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z 
shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda 
xotiraning yuksak shakllari rushiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib 
chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab, 

---

73 
moshiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab 
beodi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar sham xotira bo’yicha 
ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini 
ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga boqliqligini yoritdilar, murakkab 
materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq 
bo’ldilar. Ularning tadqiqotlari to’qrisida boshqa bobda batafsil to’xtalib o’tamiz, 
shuning uchun shozir umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos.
Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga 
erishgandan qat'i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning sholatlari va 
shodisalar tabiati noma'lumligicha qolavergan. Bu fan tarmoqida uzilishlar bir 
necha davr shukm surib yeklgan. Mazkur sholatning turli shaklda talqin qilish 
mumkin, lekin shech mashal uni saqlash to’qrisida muloshaza yuritib bo’lmaydi.
Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun 
zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va 
unutishning asosida yotuvchi mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar 
o’tkazila boshlandi. quyida ana shu masalalar to’qrisida muloshaza yuritiladi 
shamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan dalillar keltiradi.