Ўzbekiston respublikasi

2. Idrokning yangi qirralari

Shozirgi zamon psixologiya fanining nazariy muammolari qatoriga insonni inson tomonidan idroq qilish masalasini kiritish mumkin. Ilmiy manbalarning tashliliga ko’ra, insonning ba'zi psixologik xususiyatlari, fazilatlari uning yuz alomatlari va tana a'zolarining turli sharakatlari yordamida aniqlanadi. Insoning tashqi qiyofasining tuzilishi bo’yicha shaxs xarakteri xususiyatlari va uning fazilatlariga oid ishonchli fikr bildirish o’zining uzoq tarixiga ega bo’lsada, lekin muammoning ilmiy negizi, uning mexanizmi shozirgi davrdagina tadqiq qilina boshlandi. Odamning tashqi qiyofasini tashlil etish orqali uning rushiy dunyosiga basho berish yuzasidan jashon psixologlari tomonidan yaratilgan nazariyalar, to’plangan amaliy ma'lumotlar umulashtirilsa, quyidagi tasnifnomani yuzaga keltirish mumkin:

1. Insonning tashqi qiyofasidagi shar bir o’zgarish uning yaqqol shaxsiy xususiyati bilan uzviy bolezniqliq ekanligini tushuntirishga asoslangan analitik talqin uslubi (labni qattiq qisib yurish-odam irodasining mustashkamligi nishonasidir). Boshqacha so’z bilan aytganda, insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan to’plangan tajribalarga asoslanib, shaxsning rushiy dunyosini basholash imkoniyati mavjudligi demakdir.
2. Insoning tashqi qiyofasidagi beixtiyor, tabiiy ko’rinishdagi sernafosat nozik ado, boshqa kishilar shissiyotini o’ziga tortuvchi joziba, maftunkorlik, xushbichimlik shaxsning kechinmalari bilan uyqunlashuvini e'tirof qilishga qaratilgan yondashuv (shaxsning didi bilan kiyinishi, me'yor bilan o’ziga aro berishi uning ibosida ifodalanishining rushiy dunyosi bilan mutanosibligi). Idrok qilinayotgan inson muayyan masofada muomala va muloqotga kirishuvchi shaxs tomonidan qay yo’sinda qabul qilinsa, demak o’sha odam tog’risidagi taassurot bevosita favqulotdagi sholatga, vaziyatga boqliq bo’ladi, chunki yoqtirish yoki yoqtirmaslik, simpatiya, antipatiya, empatiya bir lashzalik idrok mashsulida mujasssamlashishi mumkin.
3. Idrok qilinayotgan insonin tashqi ko’rinishining alomatlari iliq taassurot va tasavvur uyqotuvchi tanish odamning psixologik xususiyatlari notanish kishiga o’xshashligi tufayli ixtiyorsiz ravishda unga qiyos beriladi. Oldin idrok qilingan tanish insonning barcha fazilatlari va shislatlari tashqi qiyofa evaziga notanish kishiga ko’chiriladi. Shunisi ajablanarliki, mazkur jarayonda na mantiqiy tashlil, na uzviylik talqini ishtirok etadi.
Xuddi shu boisdan bu tarzda insonni inson tomonidan idrok qilish o’xshashlikka asoslanishi ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.
4. Insoning tashqi qiyofasini idrok qilish negizida uni u yoki bu ijtimoiy (ishchi, deshqon, ziyoli) gurushlarga, ya'ni toifalarga aloqadorligi tog’risida muayyan qarorga kelinsa, odamning shaxsiy sifatlarini basholash xuddi shu nuqtai nazardan amalga oshiriladi. Kishining tashqi ko’rinishiga nisbatan bundayo yondashish ijtimoiy kelib chiqishga asoslanuvchi o’xshashish deyiladi.
Bizningcha, insonin inson tomonidan idrok qilish jarayoni qat'iy ravishda quyidagi bosqichlar orqali amalga oshishi mumkin:
-idrok qilinayotgan odamni idrok qiluvchi o’zining shaxsiy xislatlari bilan qiyoslash natijasida, uning mashsuli bo’yicha talqin qilinadi va tushuntiriladi; bunday idrok qilish tarzida insonin inson tomonidan aks ettirish, o’xshatish, unga taqlid qilish, undan ibrat olish ulublari orqali yuzaga keladi, ya'ni identifikasiya bosqichi bevosita amalga oshadi;
-idrok qilinayotgan shaxsning o’rniga idrok qiluvchi o’z xoshishi bo’yicha muloshaza yuritishi, uni tushunishga intilish o’z-o’zini anglash negizida nmmoyon bo’ladi, ya'ni refleksiya bosqichi vujudga kelagnligi tog’risida muayyan qarorga kelinadi;
- o’zga kishilarning kechinmalari va shis-tuyqulariga nisbatan shamdardlik bildirish, meshr-oqibatliligini amaliy ifodalash orqali ularni tushunish imkoniyati tuqiladi, buning natijasida tub ma'nodagi empatiyaga asoslangan idrok qilish bosqichi yuzaga keladi;
- o’zga kishilarga ijtimoiy gurush a'zolariga nisbatan berilgan xislatlarni ommaviy tarzda yoyish, tavsif berish va basholash negizida idrok qilish jarayoni tuqiladi, ya'ni qadimgi mezonlar bo’yicha in'ikos qilish stereotipizasiya deyiladi.
Psixologiya fanida refma'ruza, ya'ni o’zini- o’zi anglash shaxsning barcha (shissiy, bilishga oid, irodaviy, boshqaruv) xususiyatlarini oqilona basholash degan qarashlar va yondoshuvlar to shozirgi davrgacha davom etib kelmoqda Bunday sholat inson tomonidan o’zini-o’zi aks ettirishni bildiradi, xolos.
Lekin o’zga kishilar idrok qilinuvchining shaxs sifatlarini qay shajmda bilishadi, ularni basholash imkoniyati qanday, uning nimalarga qodir ekanligini tushuna olishadimiq Kabi muammolarga javob berish orqali o’zini-o’zi anglashning boshqa qirralarini aniqlash mumkin. Insonlar o’zaro bir-birlarini idrok qilish kezida:
- birinchidan, darshaqiqat idrok qilinayotgan shaxsning asl qiyofasi so’zsiz ravishda ifodalanishi;
- ikkinchidan, shaxs o’zini aniq tasavvur qilib, so’ng oqilona basholay olishi, munosabat bildirishi, shaxsiy yondoshuvi;
- uchunchidan, shaxsning boshqa odamlar tomonidan anglanishi natijasida ikkiyoqlama in'ikos, ya'ni "sub'ekt-sub'ekt" munosabati vujudga keladi. Shaxslararo bir-birini aks ettirish jarayonining moshiyati inson fazilatlarini qayta esga tushirish, qaytadan tiklash va ularni yaxlit tarzda mujassamlashtirish orqali o’z aksini topadi.
Jashon psixologlari asarlarini tashlil qilish va shaxsiy kuzatishlarimiz natijalari inson tomonidan faoliyat maqsadini ro’yobga chiqarish rejasini va modelini yaratishda ifodalanuvchi antisipasiya (latincha anticipatio, ya'ni oldindan sezish, payqash, oldindan idrok qilish, shodisa moshiyatini ochishdagi topqirligi) bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda.
Shozirgi zamon jashon psixologlari antisipasiyani besh darajaga ajratib o’rganmoqdalar, chunonchi anglashidmas subsensor (lotincha "sub" osti va "sensis"- sezish so’zlaridan tuzilgan bo’lib, idrok qilishning ongosti sholatini anglatiladi), sensomotor (loticha "sensis" sezish "motor"sharakat degan ma'nono bildirib, nozik sharakatlarni sezish demakdir), perseptiv (lotincha " perceptio"drok degan ma'no anglatadi), tasavvur, bashorat (bashorat) qilish kabilar.
Antisipasiyaning subsensor darajasining ifodalanishi inson gavdasining o’zgarishida, uning ideomotor (ixtiyorsiz sharakat) jarayonida, tashqi ta'sirga tezkor javob qaytarishida o’z aksini topadi. Gavdaning mujassamlashuvi va sharakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa'y- sharaktga tayyorgarlik ko’rish uchun mushim zamin ta'minlaydi.
Antisipasiyaning sensomotor bosqichi sharakatdagi jismlarni o’zaro taqqoslashda, murakkab sharakatlarni muvofiqlashtirishda, tezkor sharaktning mushitdagi vaqt va fazoviy o’zgarishlar mutanosibligini uzluksiz ravishda idora qilib turishda namoyon bo’ladi.
Perseptiv bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan uo’qunlashib ketadi. Buning natijasida o’tmish tajribalariga asoslanib kelajakda vaqt va fazoviy o’zgarishlar yuz berishi eshtimoli chuqur tashdlil qilinadi, uning orazlari yaqqollashtiriladi.
Antisipasiyaning tasavvur darajasi obrazlarning vaqt va fazoviy o’zgarishiga binoan ularni fikran qaytadan yaratish, bunyod etish, gosho qorishiq tasvirlar vujudga keltirish, ularni sxemasini va rejasini tuzish uchun insonda uquvchanlik, qobillik shamda ijodiy faollikning tuqilishini namoyish qiladi.
Antisipasiyaning beshinchi bosqichi nutq va tafakkur yordamida bo’lqusi sholatlar, shodisalar, keskin o’zgarishlar tog’risida bashorat (bashorat) qilish shulq-atvor sharakatlarini va amalga oshiriluvchi faoliyatini rejalashtirish jarayonining yuksakligi bilan boshqa darajalardan sifat jishatidan ajralib turadi. Mazkur bosqichda umumlashtirish va mavshumlashtirishning ayrim sermashsul darajalari, mantiqiy usullar, oqilona shamda maqsadga muvofiq xatti-sharakatlarning yuqori samara beruvchi ko’rsatgichlari o’zining cho’qqisiga erishadi. Lekin bu borada yana izlanishni davom ettirish lozim.
Bizningcha, inson tomonidan yangilik modelini bir necha yo’nalishda amalga oshirishi mumkin:
- shozirgi zamon kelajak tomon fikriy yo’nalishda:
- kelajak muammolaridan shozirgi davr masalalariga fikran ko’chish;
- shozirgi davr va istiqbol rejalari yuzasidan moziyga murojaat qilish kabilar.
Antisipasiyaning shar qaysi bosqichi integrativ xususiyatga ega bo’li, ular bir-birini uzluksiz ravishda taqozo qiladi va xuddi shu yo’sinda ma'lumotlar taqchilligiga barsham beriladi. Shunday real voqelik vujudga kelishi mumkinki, bunda inson oldida yaqqol topshiriq va vazifadan kelib chiqqan sholda u yoki bu antisipasiyaning bosqichi ustuvorlikka erishadi. Xuddi shu boisdan uning shar qaysi bosqichi o’zaro qorishib ketishi, muammoning o’ziga xos xususiyatlariga binoan izchillik, ketma-ketlik tizimi buzilishi eshtimoldan sholi emas.
Insonni inson tomonidan idrok qilishning yangi ilmiy qirralari yuzasidan muloshazalardan kelib chiqqan sholda quyidagi umumiy xulosalar chiqarish maqsadga muvofiq:
-antisipatiyaninng xar qaysi bosqichi yechimi kutilayotgan muammolarning murakkabligi darajasiga munosibdir;
-antipitasiyaning xar bir darajasiningn maqsad ko’zlashdagi va muammoni xal qilishdagi imkoniyati turlichadir.
-antipitasiyaning subsinsordan