Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Tezlik va uni rivojlantirish uslubiyoti
Harakatning tczJik tavsifi va faoliyatlar umumiy mashqlar
bilan birlashtirilgnn.
Qisqa vaqtda (10—20 soniya chcgarasida) bajariladigan yuqori
sur'atdagi harakat qobiliyatini tarbiyalashning samaradorlik
manbayi. metronom, ritmik musiqa. õqituvchining ovozi, signali
(qarsak, hushtak), topshirilgan sur'atda va muso- baqa
sharoitida uni asta-sckin oshirib borish (ma’lum vaqtda kim kõp
takrorlaydi). Umumiy rivojlantirish va maxsuslash- tirilgan
mashqlardan iborat.
Mana õsha mashqlardan ba’zi birlari:
—5,10,15 soniya ichida, imkoni boricha, kõproq masliq bajarish
(bosh ustida qarsak chalish. qõlni aylantirish, bir joyda
yugurganda qadamlar sonini kõpaytirish, bir joyda ma'Ium
balandlikka sakrash, arqoncha bilan sakrash. õtirib- turish.
gantel va toshlami bir vaqtda va uzluksiz kõtarish);
— qisqa masofaga yugurish (10—80 m);
—tõldirma tõplarni tashlash, granata. tennis tõpini ma’lum
vaqtda mõljalga urish.
Harakat reaksiyasini tarbiyalash maqsadida, õquvchilarni
signalga tezda javob berishlari uchun maxsus mashqlardan
foydalaniladi. Bunday mashqlar misoliga:
—doira bõylab yurish, yugurish. Kutilniagan signal (hushtak.
qarsak) bõyicha qaysidir mashqni maksimal tcz bajarish (õtiribturish, burilishlar. qõl bilan qarsak). Har bir harakat tezlikka
2—3 marotabadan bajariladi;
— tõplarni signal bõyicha tezlik bilan mõljalga urish;
—startdan signal bõyicha tezlik bilan chiqish mashqlarini
bajarish;
—umumiy rivojlantirish mashqlarini bajarish (qõl va oyoq
harakatlari. õtirib-turish. burilishlar va tanani engashtirish) prcdmcti va bclgilangan signal bõyicha.
Tezlik reaksiyasini muvaffaqiyatli tarbiyalash (maksimal
imkoniyatdan 95—100%) — harakatning jadalligidan me’yo- riga
yaqin va me’yoridan ortiq foydalangandagina mumkin.
Tezlik reaksiyasini yaxshilash uchun õquvchilarda vaqtni
sezish hissini tarbiyalash katta ahamiyatga cga. Shu maqsadda
shuğullanuvchilarga muntazam ketma-ket uch xil vazifa taklif
qilinadi:
1) tezkorlik mashqini bajargandan sõng õqituvchi shu-
ğullanuvchilarga vazifani bajarishlarida sarflangan vaqtni e’lon
qiladi;
2) vaqt õquvchiga e’lon qilinmaydi, uning õzi vaqtni aniqlashi
kerak;
3) õquvchi tezkorlik mashqini berilgan vaqtda bajarishi kerak.
63
Harakat iczlik reaksiyasini vujudga keltirishning eng asosiy
mashqlari — harakatli va sport õyinlaridir.
Epchillikni tarbiyalashning manba va uslubiyoti
Epcbillik, birinchidan. vangi nuirakkab koordinatsiyali
harakatlar tez va mustahkam õzlashtirib olish qobiliyatiga (tez
õrganish qobiliyati) va ikkinchidan, shartning birdaniga
õzgarishi asosida harakat-faoliyatlarni tezda qayta tiklash
qobiliyati sifatida aniqlanadi. Epchillikni tarbiyalashda
harakat analizatorlari funksiyasining takomillashuvi katta
ahamiyatga ega. Odamni aniq harakat tezligiga qobiliyati qancha
ynqori bõlsa. u yangi harakatlarni tez õzlasbtirib oladi.
Koordinatsiyali qobiliyatni rivojlantirishga vordam beruvchi
bar xil boy mashqlarning arsenali — harakatli va sport õyinlari,
gimnastika. akrobatikadir.
Shuning uchun bunday masbqlar õquvchilar jisntoniy taibiyasida
eng kõp qõllaniladi. Shu manbalar epchillikning rivojlanishiga
butunlay yordam beradi. Maxsus epchillikni tarbiyalash tavsifi
bõyicha musobaqa mashqlariga yaqin bõlgan tayyorlov mashqlarini
qõllash orqali amalga oshiriladi.
Epchillikni tarbiyakish samarasi. xususan. kichik va õrta
maklab yoshlarida harakatning jadal rivojlanishi, kõrish.
eshitish, taktil (tana sezgirligi) va boshqa analizatorlarning
rivojlanishi jarayonida kuzatiladi.
Maktab darsida va mashq soatlarida epcbillik mashqlari
tayyorlov va asosiy qismning boshida bajarilishi lozim. Toliqish
sharoitida epcbillik oz samara bilan rivojlanadi.
Muskul kuchlanish differensiyasini takomillashtirish uchun
quyidagi mashqlarni tavsiya qilish mumkin: I) turgan joyidan
uzunlikka sakrash, topshirilgan masofaga uch hatlab sakrash; 2)
belgilangan balandlikka kõp sakrash; 3) belgi- langan masofaga
va mõljalga (tõldirma tõplar, tennis, basketbol va boshqalar)
tõplarni uloqtirish.
Qobiliyatni takomillashtirish uchun mashqlanii differensiyalash zarur: I) (qõlni, oyoqni) belgilangan va belgilanmagan hamda topsliirilgan burcitakka (30. 45, 60. 90, 120*
ga) kõtarish, kõzni yumib va harakat amplitudasini yax- shilash
bilan; 2) ma’lum qadam sonini bosish. ma'lum masofa bõlagida (0,
20. 50, 60, 100 m) burilishlar.
Harakatni vaqtga nisbatan differensiyalash mashqlari: I) har
xil harakatlarni qal’iy ma’lum vaqt icltida bajarish(yurish.
yugurish. sakrashlar. uloqtirishlar. umumiy rivojlan- tirish
mashqlari); 2) topshirilgan vaqt ichida crkin mashqlarni
bajarish kombinatsiyasi; 3) mashqni aniq tezlikka, kuchga kõp
marotaba lakrorlash.
Hamma mashqlar har xil dastlabki holatdan. liar xil
yõnalishlarga, bar xil oxirgi holatga qarab bajariladi.
Muvozanatni saqlash funksiyasini takomillashtirish uchun
quyidagi mashqlar tavsiya qilinadi: I) bir oyoqda turish (ochiq
va berk kõz bilan, bõsh oyoqning har xil holatlari bilan,
chcklangan) tayanch maydonida muvozanatni yõqotguncha va har xil
balandlikda; 2) gimnastik skameykada har xil mashqlar (gimnastik
õrindiqning raxida, vakkachõpda, tõp, tayoq, chambaraklar va
ularsiz): õyinlar, cstafctalar. tõsiqlar paykalida bir yoki ikki
oyoqlab muvozanatni ushlash unsurlari bilan; 3) õz atrofida bir
necha marta aylangandan sõng, ko*zn> bcrkitgan holda har xil
uzunlikdagi masofani bosib õtish.
Epchillikni rivojlantirish bilan birga bõshashish qobiliyatini takomillashtirish zarur. Bunda qarama-qarshi mashqlar
katta samara bcradi: muskul gumhlarining maksimal kuchla- nishi
hamda bõshashishi. Masalan, I. Dastlabki holat: qõllar yonda.
qõl muskulini va yelka kamarini maksimal tarang qilib, barmoqlar
musht holda bukilgan, qõl muskullari va yelka kamarini
bõshashtirib, qõllar pastga tushiriladi.
Shu tamoyil asosida anjom-uskunali va anjomsiz mashqlarni
tanlab olish mumkin.