Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilim ministrligi berdaq atindaǵİ qaraqalpaq mámleketlik universiteti «Ózbekstan hám qaraqalpaqstan tariyxi»

2. Ullı jipek jolın tiklew boyınsha xalıqaralıq birge islesiwler
Ullı jipek jolı kóplegen ásirler dawamında hár qıylı xalıqlardıń jaqınlasıwına, ideyalar hám bilimler almasıwına, tiller hám mádeniyatlardıń bir-birin bayıtıwına xızmet etti. Álbette sol alıs dáwirlerde siyasiy jánjeller bolıp turdı, urıslar kelip shıqtı, biraq Ullı jipek bárqulla qayta tiklendi. Birge islesiwge hám joqarı abadan turmısqa umtılıw siyasiy hám diniy qarama - qarsılıqlardan bárqulla joqarı turdı. Sonlıqtan keleshektegi xalıqlardıń óz-ara qarım-qatnasıqları hám birge islesiw modelin dúzgende bul isenimli mısaldı paydalanıw zárúr. Ullı jipek jolınıń tariyxı-bul Shıǵıs hám Batıs xalıqları arasında keń túrde mádeniy almasıwlar hám paydalı qarım-qatnasıqlardıń tariyxı. Ol tek tıǵız birge islesiw hám mádeniy baylanıslar tınıshlıqtıń hám pútkil adamzattıń keleshek rawajlanıwınıń tiykarı bolıp tabıladı.
1993- jılı BMSh Bas Assambleyası diplomatiya, mádeniyat, ilim, sawda hám turizm tarawında xalıqaralıq birge islesiwdiń áhmiyetli buwını sıpatında Ullı jipek jolın qayta tiklew haqqında qarar qabıl etti.
XX ásir aqırında Ullı jipek jolın tiklew jumısları is júzinde ámelge asırıla basladı. Evraziya kontinenti ellerin hám hár qıylı úlkelerdi baylanıstırıwǵa baǵdarlanǵan transport sistemaları qurıldı hám rekonstrukciya islendi.
13-jılı mayda Bryusselde Evropa komissiyası tárepinen Oraylıq Aziya hám Kavkaz, sonday-aq Evropa awqamı mámleketleriniń wákilleriniń ushırasıwı shólkemlestirildi. Ushırasıwdan máqset Oraylıq Aziya hám Kavkazdaǵı jańa ǵárezsiz mámleketlerdiń ekonomikasın dúnya júzlik ekonomikaǵa integraciyalaw máselesin qarap shıǵıw boldı. Bul másele birinshi gezekte transport hám kommunikaciya sistemasın rawajlandırıw menen baylanıslı boldı. Bryussel ushırasıwında Evropa-Kavkaz-Aziya transport koridorı - TRASEKAnı dúziw máselesi kórip shıǵıldı. Bul ushırasıw Ullı jipek jolın qayta tiklewde birinshi ámeliy qádem boldı. Bunda Oraylıq Aziya respublikaları, ekonomikalıq birge islesiw shólkemi (EKO) elleri arasında húkimetler aralıq shártnamaǵa qol qoyıldı. Bul shártnamaǵa sáykes Pekindi Stambul menen baylanıstıratuǵın TransAziya magistralınıń bir bólimi bolǵan Tedjen-Seraxs-Meshxed temir jol baǵdarın qurıw ámelge asırıldı. Onıń ámelge asırılıwında áhmiyetli qádem 16 jılı Seraxsta Oraylıq Aziya hám Iran temir jol magistrallarınıń qosılıwı boldı. Bul transport koridorınıń ashılıwı Ózbekstannıń Shıǵısta (9 Aziya-Tınısh okeanı úlkesi elleri), Batısta (Turkiya hám onnan arman qaray Evropaǵa) sırtqı sawda baylanıslarınıń ósiwine múmkinshilik beredi.
18-jılı 8 sentyabrde Azerbayjan paytaxtı Bakude Ullı jipek jolın tiklewge baǵıshlanǵan xalıqaralıq konferenciya bolıp ótti. Konferenciyada dúnyanıń 32 eliniń wákilleri, sonday-aq BMSh, Evropanı qayta tiklew hám rawajlandırıw banki, Jerjúzlik bank wákilleri qatnastı. Baku konferenciyasında onıń qatanasıwshıları TRASEKA joybarın ámelge asırıw boyınsha Komissiyanı hám baslı orayı Baku bolǵan turaqlı sekretariattı dúziw haqqında usınıstı qollap quwatladı. Temir jol qurılısı menen birge Ózbekstan Qıtay hám Pakistanǵa, sonday-aq Buxara-Seraxs-Meshxed-Tegeranǵa shıǵatuǵın Andijan-Osh-Irkishtam-Kashgar avtomobil jolın qurıw hám rekonstrukciyalawǵa qatnastı.
«Shıǵıs-Batıs» hám «Arqa-Qubla» koridorların qurıw jolı menen házirgi zaman tranzit Evraziya transport tarmaǵınıń qálipleskeni haqqında aytıwǵa boladı. Is júzinde Transsibir magistralı menen birge, oǵan qaraǵanda 2 mıń km. qubla tárepten ótetuǵın transevraziya baǵdarı qurıldı. Transaziya magistralın (Pekin-Almaata-Tashkent – Tegeran-Stambul hám onnan arman qaray Evropaǵa) qurıw haqıyqatqa aylanbaqta. Avtomobil jolları, aeroportlar rekonstrukciya islenbekte, gaz ótkizgishler rekonstrukciya etilmekte hám ol, álbette, ekonomikanıń rawajlanıwına hám Jipek jolı ellerinde sociallıq qarama-qarsılıqtın tómenlewine qolaylı sharayatlar jaratıp beredi. Dúnyalıq teńiz jollarına qaray avtomobil hám temir jollar kurıw joybarların ámelge asırıw múmkinshiligi, teńiz terminallarına shıǵıw máqsetinde Oraylıq Aziyanıń transport kommunikaciyaların rawajlandırıw ekonomikalıq máselede sheshiwshi geosiyasiy mashqalaǵa aylanbaqta. Bul mashqalanıń sheshiliwine tek úlkemizdiń elleri ǵana emes, al is júzinde barlıq dúnyalıq derjavalar mápdar bolmaqta.
Bul transkontinental magistrallardıń ómir súriwi Ullı jipek jolı baǵdarlarına sáykes keledi, Ózbekstannıń Oraylıq Aziya elleri menen sırtqı ekonomikalıq baylanısların rawajlandırıwǵa, Aziya-Tınısh okean úlkesindegi ellerge, Aziyada Hindstan hám Qıtayǵa, Turkiyaǵa, sonday-aq Evropa menen tranzit júklerdi tasıwdı keńeytiwge hám dúnyanıń kóplegen elleri menen turaqlı mádeniy hám turistlik qatnasıqlardı ornatıwǵa múmkinshilik beredi.
Sonday-aq Lyulyungan-Kashgar-Turmenbashi-Baku-Poti-Konstanca-Rotterdam baǵdarı boyınsha házirgi zaman Jipek jolı qurılmaqta.
3000-jıllıqtıń basında adamzat birge islesiwdiń jańa jolların izlew zárúrligin ańlay basladı.
Ullı jipek jolın qayta tiklew hám izertlew baǵdarlaması kóleminde bir topar alımlar Qıtayda bolıp qayttı (2000-jıl). Bul xızmet saparı barısında «Jipek jolı haqqında haqıyqatlıq» xújjetli film túsirildi. Oǵan Sian, Lanchjou, Dunxuan, Urumich, Tarfan, Kashgar qalalarındaǵı izertlewler material retinde xızmet etti. 2001 jılı bunday zkspediciyalar Ullı jipek jolı boylarında jaylasqan Orta Aziya qalaları boyınsha ótkerildi.
«TRASEKA» baǵdarın ámelge asırıw dúnya ellerin bir birine jaqınlastırıw menen birge, dúnya elleri arasında ekonomikalıq hám mádeniy birlikti hám jer júzilik tınıshlıqtı támiyinlewge xızmet etedi.
XXI ásir basında Oraylıq Aziyaǵa siyasiy qızıǵıwshılıq kúsheymekte. Úlke energetikalıq hám basqa tábiyǵıy baylıqlar menen támiyinlengen, óndiristiń joqarı pát penen rawajlanıwı hám eksport potencialınıń joqarılıǵı, demografiyalıq turaqlılıǵı izbe-iz ósip barmaqta. Sonlıqtan Oraylıq Aziya úlkesi AQSh, Evropa Awqamı, Rossiya, Qıtay, Qubla Shıgıs Aziya hám Islam dúnyasınıń itibarında bolıp, hár qıylı siyasiy mápler soqlıǵıspaqta.
Bir tárepten Evropaǵa, ekinshi tárepte shıǵıs mámleketleri – Yaponiya hám Qubla Koreyaǵa barıp taqalatuǵın Ullı jipek jolı óziniń ekonomikalıq potencialı jaǵınan Evropa Awqamı mámleketleriniń ekonomikalıq potencialına teń bolǵan kóteriliwdi támiyinleytuǵın xalıqaralıq joybar bolıp tabıladı. Ekspertlerdiń pikirinshe, ulıwma ishki jalpı ónim bul mámleketlerde adam basına 20 mıń AQSh dolların quraydı²⁷.
Batıs hám Shıǵıs aralıǵında jaylasqan Ullı jipek jolınıń oraylıq bólimin kuraytuǵın bes Oraylıq Aziyanıń ǵárezsiz mámleketleri hám Qubla Kavkaz xalkınıń turmıs dárejesi Qubla Koreya, Yaponiya hám Evropa Awqamı mámleketleriniń turmıs dárejesinen derlik 10 ese tómen. Batıs hám Shıǵıstı óz-ara baylanıstırıwshı transkontinental joldıń qayta tikleniwi keleshekte Oraylıq Aziya hám Qubla Kavkaz xalkın Qubla Koreya, Yaponiya, Evropa Awqamı mámleketleri xalkı arasındaǵı turmıs dárejesindegi parıqlardı joq etiwge xızmet etedi, xalıqaralıq sawda-satıq, mádeniy baylanıslardı jáne de rawajlandıradı, óz-ara integraciyanıń teń salmaqlıǵın bekkemleydi.
XX ásirdiń aqırı –XXI ásirdiń basında Ullı jipek jolın úyreniwge hindstanlı qánigelerdiń qızıǵıwshılıǵı kúsheymekte. Sońǵı on jıllıqta járiyalanǵan jumıslar ishinde áyyemgi hám qayta tiklenip atırǵan Ullı jipek jolı baǵdarında Sinczyan, Tibet, Orta Aziyada ekspediciyalar shólkemlestirip, onıń juwmaǵı monografiya jazǵan Akida Baxshidı ayrıqsha atap ótiw kerek. Basqa hindstanlı alımlar da Hindstan hám Oraylıq Aziyanıń áyyemgi dáwirlerden baslap tariyxta, siyasatta, ekonomikada birge islesiwin ashıp beriwge arnalǵan fundamental miynetler dóretti. Olarda hindstanlı sawdagerlerdiń Oraylıq Aziya xalıqları menen, sonıń ishinde Ullı jipek jolı boyınsha baylanıslardıń ornatılıwına múmkinshilik jaratıp beriwdegi roline úlken itibar beriledi. I. Gandi atındaǵı kórkem óner Milliy orayının professorı Radxa Banerji «Ullı jipek jolınıń alımları, ilimi hám ilimiy resursların birlestiremiz» (Qıtay – Rossiya – Hindstan, 2006-2008 j.j.) xalıqaralıq joybarın shólkemlestiriwshilerden biri boldı. Joybar kóleminde simpoziumlar ótkizildi hám Dunxuan kollekciyasın, Oraylıq Aziya hám Ullı jipek jolı tariyxın izertlew boyınsha ilimiy miynetler járiyalandı. Professor Nirmalo Djoshi basshılıǵında «Hindstan hám Oraylıq Aziya» izertlewler Fondı Ullı jipek jolın jámlestiriw boyınsha úlken jumıslar alıp barmaqta.
Qıtay alımları menen de birge islesiw rayaajlanbaqta. Qıtaylı alımlardıń izertlewleriniń aldıńǵı baǵdarları Ullı jipek jolın úyreniwge baǵıshlanǵan bolıp, olar «Ózbekstannıń áyyemgi qalalarınıń tariyxı hám mádeniyatı», «Min dinastiyasınıń Ámir Temur dinastiyası menen qarım-qatnasıqların izertlew», «Qıtaydaǵı sogdlardıń tariyxı», «Ózbekstannan shıqqanlardıń Qıtayda islam mádeniyatın tarqatıwda roli», «Ullı jipek jolınıń tariyxıy-mádeniy miyrasların saqlaw mashqalaları» bolıp tabıladı. Pekinde Ózbekstan tariyxı hám mádeniyatı Orayı belsendilik penen jumıs alıp barmaqta.
Geosiyasiy jaqtan Oraylıq Aziya aymaǵında bul ushın bay potencial bar. Ásirese, bay uglerod shiyki zat derekleri, siyrek gezlesetuǵın hám reńli metallar qorınıń bolıwı, bir katar kúshli mámleketlerdiń, sonıń ishinde Qıtay, Rossiya, Yaponiya, Qubla Koreya, Hindstan hám Pakistan is bilermen toparlarınıń dıqqatın tartadı.
Ullı jipek jolın qayta tiklew boyınsha joybardıń ámelge asırılıwı Aziya, Evropa hám Amerika mámleketlerinde bul joldıń tariyxı menen shuǵıllanatuǵın onlaǵan ilimiy oraylar hám jámiyetlik shólkemlerdiń payda bolıwına sharayatlar jaratıp berdi. Olar Ullı jipek jolınıń ótmishi, sonıń menen birge búgingi kúnin hám onı qayta tiklew menen baylanıslı uzaq múddetke mólsherlengen keleshegin úyrenbekte.
Shıǵıstıń ayırım ellerinde (Hindistan, Qıtay, Ózbekstan, Shri-Lanka, Yaponiya) Ullı jipek jolın úyreniw boyınsha arnawlı institutlar dúzilgen.
Ózbekstanda Samarqand qalasında BMSh hám YuNESKOnıń qararı boyınsha Oraylıq Aziyanı izertlew Xalıqaralıq institutına tiykar salınǵan. Onıń jumısınıń joybarlarınıń biri Ullı jipek jolı qalaların hám baǵdarların úyreniwdi názerde tutadı. Ózbekistan alımlarınıń YuNESKO baǵdarlamasına juwap retinde «Ullı jipek jolınıń Orta Aziya trassalarında. tariyx hám mádeniyat ocherkleri» toplamı 10-jılı jarıq kórdi.
Oraylıq Aziyanı izertlew Xalıqaralıq institutı bul baǵdarda belgili bir jumıslardı orınladı (xalıqaralıq arxeologiyalıq ekspediciyalar, ilimiy miynetlerdiń járiyalanıwı, konferenciyalardıń ótkiziliwi), degen menen ol jetkiliksiz. Oraylıq Aziyanı izertlew Xalıqaralıq institutınıń Umtavınıń kóplegen statyaları tek ǵana járiyalılıq sıpatqa iye.
Házirgi waqıtqa shekem Oraylıq Aziyanıń Hújjetli Orayı dúzilmedi, Oraylıq Aziya aymaǵındaǵı tariyxıy hám mádeniy esteliklerdiń Kompyuterlik Bazaları joq. Keleshekte Jipek jolın úyreniwde birgelikte baǵdarlardı islep shıǵıw boyınsha jumıslardı jetilistiriw zárúr²⁸.
2008 jıldan baslap «Jańa jipek jolı» ideyasının haqıyqıy is júzine ámeleg asırılıwınıń mısalı retinde Batıs Evropa-Batıs Qıtay transkontinental avtomagistralınıń qurılısı baslandı. Bir sistemaǵa birlestirilgen tez júretuǵın avtotrassa Qıtay, Qazaxstan hám Rossiya aymaqları arqalı ótedi. Qıtay hám Qazaxstanda qurılıs juwmaqlanıw aldında.
2008 jılı yanvarda Pekinde Rossiya, Qıtay, Mongoliya, Belarussiya, Polsha hám Germaniya wákilleri temir jol boyınsha júklerdi turaqlı túrde alıp ótiw, bajı hám shegara xızmetleri haqqında kelisimge qol qoydı. Bir aydan soń bul kelisimge tiykar Rossiya aymaǵı arqalı poezdlar háreketi baslandı (7 mıń. km. jol 6 sutka ishinde). Hámmesi bolıp Pekinnen Gamburgqa shekem 9992 km 15 sutka waqıttı talap etip, Suec kanalı arqalı teńiz jolına qaraǵanda keminde eki ese tez boldı.
2013 jılı sentyabrde Qıtay Xalıq Respublikası Baslıǵı Si Czinpin «Bir mákan – bir jol» uranı astında «Jańa jipek jolı»nıń koncepciyasın usındı. Bul «Jipek jolı ekonomikalıq poyas» hám «XXI ásirde Teńiz Jipek jolı» joybarların óz ishine alǵan global strategiya bolıp, ol Qıtaydıń batıs shegaralarınan Oraylıq Aziya hám Iran arqalı Evropa jolı boyınsha keń infradúzilmeler tarmaǵın qurıwdı názerde tutadı.
Joybar Shanxay birge islesiw shólkemi aǵzaları hám baqlawshıları (Mongoliya, Pakistan, Iran, Xindistan, Afganstan) kóleminde óz-ara ekonomikalıq - sawda baylanısların kúsheytiwge qaratılǵan.
«Ullı jipek jolı ekonomikalıq koridorı»n shólkemlestiriwden maqset regionallıq birge islesiwdiń jańa modelin jaratıw esaplanadı. Dástúriy model bolsa, birinshi gezekte, óz-ara mápdarlı sawda hám in­vesticiya múnásibetleri hám birden bir bajıxana siyasatın ornatıw hám sońınan húkimetler arasında institutlardı shólkemlestiriwdi (mısal ushın, Rossiya, Qazaxstan, Belorussiyanıń keleshekte Evraziya Keńesin dúziw rejesi) nazerde tutadı. Ózgeshe tárepi sonda, «Ullı jipek jolı ekonomikalıq koridorı» koncepciyasında tek sawda, transport hám investiciyalar tarawında birge islesiw inabatqa alınǵan bolıp, ol integraciyalıq birge islesiw joybarı esaplanbaydı.
Transport infradúzilmesi qurılısı joybarın ámege asırıw ishki evraziya sawdasınıń ádewir ósiwine hám Evraziya aymaǵında, sonday-aq «Jańa jipek jolı» barıwı tiyis bolǵan Qubla hám Qubla-Shıǵıs Aziya hám Afrika ellerinde ekonomikalıq rawajlanıwdı identifikaciyalawǵa alıp keliwi tiyis. Házirshe joybardıń siyasiy, xabar hám shólkemlestriw jumısları ámelge asırılmaqta.
2015- jılı báhárde joybardıń ámelge asırılıwı ushın investiciya fondı Silk Road Company dúzildi hám 40 mlrd dollar ajıratıldı. Bunnan bılay bul qarjını bir neshe ese kóbeytiw hám joybardıń qaliplesiwinde islam hám evropa elleriniń qatnasıwı nazerde tutılǵan. 2014 jılı qıtaylılar tárepinen infradúzilmeler ushın investiciyalardıń Aziya banki (ABII) — xalıqaralıq investiciyalıq bank dúzildi, onı ǵalaba xabar quralları Xalıqaralıq Valyuta Fondınıń hám Dúnya júzlik banktıń básekilesi dep ataydı. 2015 jılı ABII quramında 60 mámleket — kópshiligi Aziya elleri hám Evropanıń aldıńǵı elleri boldı.
«Jańa jipek jolı» joybarınan Rossiyanıń mápleri tómendegilerden ibarat:
Rossiya ushın «Jańa jipek jolı» transevraziya transport koridorlarına qosılıw úlken áhmiyetke iye. Natiyjede iri tranzit el sıpatında óziniń jaǵdayın bekkemleydi. Rossiya Shıǵıs hám Batıs elleri arasında tolıq huquqlı «evraziya kópiri» bolıwı tiyis.
Rossiyanıń joybarda qatnasıwı hám tranzittiń ósiwi transport infradúzilmesine ajıratılǵan qarjılardıń shıǵının tez ótewge hám natiyjede Rossiyanıń aziya bólimindegi kóplegen úlkelerin belsendi rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Házirgi waqıtları Batıs penen júdá quramalı múnásibetleri jaǵdayında, Rossiya Qıtay menen birge islesiwdi bekkemlewge hám keńeytiwge mápdar. Birgeliktegi iri joybarlar uzaq múddetli birge islesiwdiń isenimli usılı bolıp tabıladı.
Rossiya Qıtay menen transshegaralıq baylanıslardı keńeytiwge májbúr— onısız Sibir hám Uzaq Shıǵıstıń tolıq ekonomikalıq rawajlanıwı múmkin emes. Shegaradaǵı rayonlar ózleriniń ónimlerin sırtqa shıǵarıwǵa hám Qıtaydan turistlerdiń keliwine zárúrligi bar ekenligi hesh kimge sır emes.
Rossiya, sonday-aq Qıtay Oraylıq Aziya hám Jaqın Shıǵısta siyasiy turaqlılıqtıń ornawına, sonday-aq bul ellerdiń belsendi ekonomikalıq rawajlanıwına mápdar. Sóz Afganstan hám Pakistan haqqında barmaqta. Rossiya ushın, sonday-aq Qıtay ushın da Afganstandaǵı nashebentlik óndirisi hám sonıń menen baylanıslı narkotrafik úlken qáwip tuwǵızadı. Sonday-aq islam jawınger – fundamenalistleri hám qadaǵalawsız migrantlar toparı qáwip payda etedi. Bul qáwip-qaterlerdi bul úlkelerdiń ekonomikalıq jaqtan tez pát penen rawajlanıwı jolı menen ǵana joq etiw múmkin. Siyasiy turaqlılıq xalıqtıń turmıs jaǵdayın joqarı kóteriw arqalı ǵana ámelge asıwı múmkin. Bunda «Jańa jipek jolı» joybarı áhmiyetli rol atkaradı, Evraziyada tınıshlıq hám ekonomikalıq jaqtan molshılıqtı támiyinleydi.
Qazaxstan «Jańa jipek jolı» ótken tiykarǵı mámleket sıpatında tómendegi máplerdi gózleydi:
Qazaxstan ushın transevraziya koridorına qosılıw tranzit el sıpatında óziniń jaǵdayın bekkemlewde úlken áhmiyetke iye. Qazaxstan Shıǵıs hám Batıs arasında tiykarǵı «evraziya kópiri» bolıwı ushın bul joybar zárúr.
Qazaxstannıń tranzit júklerdi tasıwda qatnasıwı eldiń xaoıq az jaylasqan hám shettegi úlkelerin qollap-quwatlawǵa hám rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Kóplegen eller hám iri shet el investorları qatnasatuǵın bul xalıqaralıq joybarda Qazaxstannıń qatnasıwı tranzit el sıpatında aymaqlıq birligin hám turaqlılıǵın támiiyinlew ushın mápdarlıǵın kúsheytedi, sonıń menen birge Qazaxstannıń sırtkı qáwip qáterlerden qáwipsizligin joqarı kóteredi.
2015-jılı 13-iyunde Qıtay Rossiya aymaǵı arqalı dúniyadaǵı eń uzın júk temir jol Xarbin-Gamburg baǵdarın baslap berdi: poezdlar Xarbinnen Germaniyaǵa shekem 15 kún jol júredi. Bul baǵdar boyınsha júklerdi tasıw dástúriy avtomobil hám suw jollarına qaraǵanda eki ese qısqa waqıttı talap etedi.
2015-jılı 13-dekabrde Qıtaydan Tbilisige «Nomad Express» birinshi konteyner poezdı keldi. Bul baǵdar 1 mln. passajirler hám 6,5 mln. tonna júklerdi ótkize aladı. Keleshekte ol 3 mln. passajirlerdi hám 17 mln. tonna júklerdi alıp ótiw imkaniyatına iye. Temir joldıń turaqlı iske qosılıwı menen Azerbayjan, Gruziya hám Turkiya arasında sawdanıń jılına 10 mlrd. dollarǵa shekem kóbeyiwi kútilmekte. Baku-Tbilisi-Kars temir jol magistralı boyınsha xalıqaralıq passajirlerdi hám júklerdi tasıw 2020 jılı baslandı.
Qánigelerdiń pikirinshe, Qıtaydan Qazaxstan, Azerbayjan, Gruziya hám Turkiya arqalı Evropaǵa ótetuǵın Transkaspiy baǵdarı — ekonomikalıq kóz qarasta paydalı emes, óytkeni Qıtay hám Evropa Awqamı arasında bul baǵdarda 5 bajı shegarasın kesip ótedi hám parom ótkelinen ótiwde hám portlarda kóplegen mashqalalar bolatuǵını anıq. Rossiya baǵdarı bolsa teńiz jollar bolmaǵan halda úsh shegaranı kesip ótiwdi názerde tutadı.
Ekspertlerdiń pikirinshe Aziya hám Evropa arasındaǵı eń qolaylı hám qısqa temir jol baǵdarı Turkiya arqalı ótetuǵın «Orta koridor» «Temir jipek jolı» temir jol magistralı bolıp tabıladı. Turkiyadan Qıtayǵa birinshi júk poezdı (754 m. uzınlıqtaǵı poezd turmıslıq texnikalardı alıp ótti) 2020 jılı 4 dekabrde atlandı, eki hápte ishinde eki kontinentti, eki teńizdi hám bes mámleketti kesip ótti, ulıwma 8693 km. aralıqtı basıp ótip, 23 dekabrde qıtaydıń Sian qalasına jetip keldi.
Ullı jipek jolınıń qayta tikleniwi tek ǵana Oraylıq Aziya, Kavkaz elleri, Rossiya, Evropa Awqamı mámleketleri ushın ǵana emes, al dúnyanıń barlıq elleriniń máplerine juwap beredi. Sonlıqtan da jer júzlik jámáátshilik tárepinen onın tikleniwi hám rawajlanıwı ushın keń kólemli jumıslar ámelge asırılmaqta.