Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
jasaydı. Az qılshıqlı qurtlar dushshı suwlarda yamasa topıraqta, ju’da’ siyrek ten’izde tirishilik etedi. Ha’r bir gektarda jawın qurtları 10-30 t topıraqtı qayta iyleydi. Piyavkalar-erkin jasawshı jırtqıshlar yamasa ektoparazitler-ten’izlerde, ishki suwlarda, siyrek topıraq u’stinde jasaydı (ıg’allı tropikalıq tog’aylarda jer u’sti omırtqalı haywanlarg’a ha’m adamlarg’a topılıs jasaydı). Saqıynalı qurtlardın’ basqa klasının’ wa’killeri-ten’izde otırıp tirishilik etedi. Mshankalar tipi-ten’izlerde siyrek dushshı suwlardın’ tu’binde ha’m suw astı zatlarında tirishilik etedi. 19
Đyin ayaqlılar tipi-o’lip joq bolıp baratırg’an organizmler. Qazılma tu’rlerden 10000 ı belgili. Ha’zirgi iyin ayaqlılar eki qaqpaqlı baqanshaqlarda tirishilik etedi. Bular bentos, ten’iz formaları bolıp ha’r qıylı teren’likte jasaydı.
ten’iz mollyuskaları iyne terilerde parazitlik etedi. Ten’izlerde mollyuskalar bentos wa’kili sıpatında ko’zge ko’rinedi. Ten’iz ha’m ishki suwlarda olar bentostın’ ulıwma massasının’ 70- 90F in quraydı. Ten’izlerde ha’rqıylı teren’likte (4800 m ge shekem) qurıqlıqta ha’r qıylı klimat zonasında, tawlarda 5000 m biyiklikte jasaydı. Jer u’sti mollyuskaları uyqıg’a ketedi, arqada- qısqı, qublada jaz ha’m qısqı. O’simlik jewshi tu’rleri menen birge jırtqısh tu’rleri de bar. Ayırım mollyuskalar u’lken razmerge iye. Ma’selen, ten’iz mollyuskası tridaknanın’ baqanshag’ı 1,35 m ge, 250 kg g’a iye. Gigant kalmarlar 18 m uzınlıqqa iye. Mollyuskalar arasında awıl-xojalıg’ı ushın zıyankesleri de bar, ma’selen ju’zim ulitkası. Ko’pshilik jalan’ash tu’rleri o’simlik ha’m zamarıqlarg’azıyan tiygizedi. Jemchugtın’ deregi esaplanadı. Ha’zirgi waqıtta Angliyada awqatqa jılına 2 mlrd ustritsa paydalanadı. Midiya, ju’zim ulitkası da awqatqa paydalanadı. Bas ayaqlı molyuskalardan karakatitsa, kalmar ha’m segiz ayaqlılar paydalanadı.
barlıq ortalıqta ten’izde, ishki suwlarda ha’m qurıqlıqta jasaydı. Olardan birinshi traxeyalılar ıg’allı tropik tog’aylardın’ topırag’ında, tas astında jasaydı. Mechexvostlar klası ten’iz haywanlarının’ o’lip joq bolı bartırg’an tu’rleri 5 tu’ri belgili. Tropik ha’m subtropik okeanlarda Arqa ha’m Oraylıq Amerika, Malay arxipelagının’ jag’alarında, Filippin ha’m Yapon atawlarında 4-10 teren’likte jasaydı. Nasekomalardın’ sanı 10 9 mlrd, Bul ha’r bir adamg’a 250 mln. ha’r qıylı nasekoma tiyisedi degen so’z. evropa o’simliklerinin’ 30F ke shamalası nasekomalar ja’rdeminde shan’lanadı. Ayrım nasekomalardın’ ko’beyip ketiwi ko’pshilik o’simlik tu’rlerinin’ o’liwine alıp keledi. (mıs saranchalar, gu’belekler, qon’ızlar) Jırtqısh ha’m parazit nasekomalar ekinshi ha’m u’shinshi da’rejeli konsument esaplanadı. Nasekomalar ishinde adam o’miri shın qa’wipli nasekomalar bar. Olar ishinde adamda uyqı keselin ha’m iri qara malda nagana keselin tsetse shıbını, bu’rgeler chuma keselin taratadı. Yapon entsefalatin peshsheler taratadı. Pitelerin’ o’simlik jewshi ha’m jırtqısh tu’rleri bar. Ayırımları haywan qanı menen awqatlanıp awırıw taratadı. Mıs, triatoma pitesi Qubla Amerikada su’t emiziwshiler ha’m adam ushın qa’wipli chagasa keselin shaqıradı. Biytler-haywan ha’m adamlarda sıpnoy ha’m qaytıwshı tif keselin taratadı. Pogonoforalar tipi. ten’izlerde3-10000 m teren’de otırıp tirishilik etedi. Tu’kli jaqlılar tipi- Tu’rlerdin’ ko’pshilik bo’limi okean planktonında tirishilik etedi, tek ayırımları g’ana otırıp tirishilik etedi. Đyne terililer tipi- ten’iz haywanları (ten’iz juldızları, ten’iz kirpikleri, goloturiyalar) bulardı ko’pishilik xalıqlar, a’sirese Shıg’ıs Aziya awqatqa paydalanadı. Xordalılar tipi- Bul to’rt podtipke bo’linedi. 1. Yarım xordalılar (litoral bentostın’ wa’killeri) 2. Lichinka xordalılar. Olarda ayrıqsha qabıq-tunika boladı. (o’simlik kletchatkasına jaqın), bularg’a appendikulyarlar (ten’izde jasaydı) salplar, astsidiyalar kiredi. 3. Bas su’yeksizler. 4. Bas su’yekliler yamasa omırtqalılar. Bul podtipke-do’n’gelek awızlılar, balıqlar, jer-suw haywanları, jer bawırlawshılar, qus ha’m suw emiziwshiler kiredi. Zamarıqlar patshalıg’ına eki bo’lim. slizevikler ha’m haqıyqıy zamarrıqlar kiredi. Slizevikler bo’limi wa’killeri erkin jasawshı ha’m kletka ishi parazitleri boladı. Barlıg’ı ushın ıg’allı plazmodiya xarakterli. Haqıyqıy zamarrıqlar arasında suw zamarrıqları ha’r qıylı tirishilik obrazına iye. Olardın’ ishinde saprofit tu’rleri o’simlik qaldıqlarında, parazit tu’rleri suw o’simlikleri ha’m haywanlarında tirishilik etedi. Ko’p sanlı topıraq zamarrıqları topıraqtın’ organikalıq zatlarının’ mineralizatsiyasında, gu’mustın’ payda
bolıwı ha’m tog’ay podstilkasının’ buzılıwında qatnasadı. Bul zamarrıqlarg’a qalpaqlı zamarrıqlar kiredi. Jırtqısh zamarrıqlar saprofag bolıp, biraq mayda nematodalardı uslawı ha’m jewi mu’mkin. 20
Ayrım zamarrıqlar o’zlerinde o’simliklerde ha’m haywanlarda parazitlik etedi. Ma’selen, sporınya ha’m baslı zamarrıqlar-bir xozyaynli, al ko’pshilik za’n’ zamarrıqları eki xozyaynli. Sonın’ menen birge zamarrıqlar vodorosller menen birge lishaynik denesinin’ quramın du’zedi. Zat almasıwda u’lken rol oynaydı. Ko’pshilik zamarrıqlar fermentler bo’lip shıg’aradı. Olardın’ antibiotik bo’lip ha’m o’siwshi zat (giberrelin) bo’lip shıg’arıwı adam ta’repinen ken’ qollanıladı. Zamarrıqlar o’simlik, haywan ha’m adamlarda awırıwlar keltirip shıg’aradı (lishay temirewi, fuzarioz, parsha h.b.)
ren’de. Dushshı, duzlı (ten’iz) suwlarda ken’ tarqalg’an. Patas suwlarda jasawshıları suwdı tazalaydı. Suwdın’ «gu’llewin» boldıradı. Za’ha’rli tu’rleri bar.
reaktsiya ortalıqtag’ı sfagnum batpaqlarda tirishilik etedi. Ayrım tu’rleri ten’iz ha’m duzlı ko’llerde, siyrek patas suwlarda jasaydı. Birew bolıp jasawshı tu’rleri topıraqtı ma’kanlaydı. Ko’pshiligi-plankton ayrımları neystonnın’ quramına kiredi. Diatom suw otları. Birew bolıp yamasa koloniya bolıp jasaydı. Ko’pshiligi-avtotroflar. Ayırım tu’rleri waqıtsha geterotrof awqatlanıwg’a o’tip turadı. Koloniya bolıp jasawshıları ha’r qıylı substratta haywan ha’m o’simliklerde, taslı, qumlı gruntlarda tirishilik etedi. Sonday-aq okean ha’m ten’izlerde, ishki suwlarda (dushshı ha’m ashshı) ha’m ıssı ortalıqta da (50 0 S) jasay aladı. Diatomeidin’ sho’gindi parodaların stratigrafiyalıq ha’m paleogeografiyalıq maqsetlerge paydalanadı. Sarı-jasıl suw otları-ha’mme jerde tarqalg’an. Tiykarınan taza dushshı suwlarda , siyrek ten’izlerde ha’m duzlı suw aydınlarda ha’m topıraqta tirishilik etedi. Ba’ha’rde ha’m gu’zde ko’beyedi, ayırım tu’rleri barlıq ma’wsimde ko’beyedi. Sarı-jasıl vodorosllerge plankton tu’rleri az sanda bentosha’m perifitonlar kiredi. Qon’ır vodorosller. Bular ten’izde jasaydı. Dushshı suwda jasaytug’ın u’sh tuwısı bar. Barlıq ten’izlerde Antarktidadan baslap Kanada atawlarına shekem jasaydı. Qon’ır vodorosller- alginatlardın’ birden bir deregi-morojenoe ha’m miywe suwlarının’ sapasın ko’teredi, sonday-aq su’rtiwshi materiallardın’, elektrodlardın’ quramına paydalanıladı. Qon’ır vodorosllerden alıng’an altı atomlı spirt-mannit farmatsevtikada, kraska o’ndrisinde,qag’azlar, jarılg’ısh zatlarda qollanıladı. Qubla-Shıg’ıs, Aziyada awqatqa paydalanadı. Burın yod o’ndiriwde paydalang’an, ha’zir tek onın’ qaldıqları paydalanıladı.
ko’llerde de ushırasadı. Qattı jerlerde de ushırasadı. Qızıl vodorosller ishinde yarım parazitler ha’m parazitler ushırasadı. Ko’pshilik qızıl vodorosller awqatlıq esaplanadı. Ko’pshilik tu’rinen mikrobiologiyada ha’m awqat o’ndirisinde qollanılatug’ın agar tayarlaydı. Ha’r qıylı qızıl vodorosllerden tayarlanatug’ın vodorosl unları mallarg’a jem retinde ha’m to’gin retinde paydalanadı. Evglena vodoroslleri. Dushshı suwlarda, «gu’llew» di keltirip shıg’aradı. Ko’pshilik tu’ri saprofit awqatlanadı, suwaydınlardı tazalawg’a qatnasadı. Jasıl vodorosller. Dushshı suwlarda jasaydı. Duzlı ha’m ten’izde jasawshıları da bar. Jasıl vodorosllerdin’ ishinde topıraqta jasawshıları, jer u’stinde, epifit, parazit ha’m simbiont tu’rleri bar.
ha’m duzlı ishki suwlarda tirishilik etedi. Suwdın’ rn-5,2-9,8 ge shekem shıdaydı. Lishaynikler bo’limi. Zamarrıq ha’m vodorosldin’ birigiwinen du’zilgen. Ko’binshe ko’k- jasıl yamasa jasıl, ju’da’ siyrek jasıl yamasa qon’ır vodorosller turadı. Lishaynikler ortalıq faktorlarına shıdamlı keledi. Sho’llerde 50-60 S ıssıg’a, qısta 40-50 S suwıqqa shıdamlı.
da’ryalarda jasaydı, topıraqta, taslaqta, batpaqlıqta jasaydı. Tundrada ko’p. Moxlar -aktiv torf jıynawshılar.
21
Plaun ta’rizliler. Eski tu’rler. Ha’zir sho’p ta’rizlileri bar. Ayrım tu’rleri uwlı, meditsinada qollanıladı. Psilot ta’rizliler. Tropik ha’m subtoropik ellerde jasaydı. Xvoshlar bo’limi. Eski tu’rler. Ha’zir sho’p ta’rizlileri bar. Paporotnikler bo’limi. Ig’allı tropik tog’aylardan sho’l ha’m tundrada, batpaqta o’sedi. Jalan’ash tuqımlılar. To’rt klası bar. Sagovnikler tropik ha’m subtropik jerlerde jasaydı. Sago o’ndirisinde o’simlik awqatlıg’ında ha’m malg’a jem retinde paydalanadı. Mamont ag’ashının’ diametri -12 m, toksodium-Meksikanskiy-16m, biyikligi-100m, Arqa Amerika sosnası 4900 jıl jasaydı. Jabıq tuqımlılar. Barlıq jerlerde jasaydı.
Tapsırma ha’m sorawlar. 1. Kriteriyalardın’ qanday tu’rleri bar ha’m olar ne maqsette paydalanıladı? 2. Eukariot ha’m prokariot organizmlerge sıpatlama berin’? 3. O’simlikler patshalıg’ına sıpatlama berin’? 4. Haywanatlar patshalıg’ına tu’sinik berin’?
22
5-LEKTSIYA EKOLOGIYANIN’ TIYKARG’I QA’DELERI Jobası: 1.Ekologiyalıq (abiotikalıq, biotikalıq, antropogenlik) faktorlar. 2.Organizmlerdin’ tirishilik formaları. 3.Migratsiya, invaziya, populyatsiya.
Organizmlerdin’ tarqalıwı birinshi gezekte olar jasaytug’ın ortalıq jag’dayları menen anıqlanadı. Ortalıq olarg’a o’zlerinin’ ha’r qıylı elementleri menen ta’sir etedi. Ortalıqtın’ ha’r bir elementi faktor esaplanadı. Ta’biyatta bul elementler bir-birinen bo’leklengen tu’rinde ha’reket etepeydi, al quramalı bir kopleks sıpatında ha’reket etedi. Ha’r qıylı organizmler ekoloyalıq faktorlardı ha’r tu’rli qabıllaydı, Faktorlar abiotikalıq, biotikalıq ha’m antropogenlik faktor bolıp bo’linedi.
jawın-shashınlar, hawanın’ basımı, atmosferanın’ gaz quramı, h.b kiredi. Bul faktorlar organizmlerge tikkeley ta’sir etedi. Abiotikalıq faktorlardın’ ekinshi gruppasına edafikalıq yamasa topıraq faktorları (topıraqtın’ fizikalıq, ximiyalıq mexanikalıq qa’siyetleri) kiredi. U’shinshi gruppag’a gidrologiyalıq faktorlar yag’nıy suwdın’ qattılıg’ı, gaz quramı h.b kiredi. Abiotikalıq faktorlardın’ to’rtinshi gruppasına orografiyalıq yamasa relf faktorları kiredi. Bunda relf ha’r qıylı ko’riniste (tik, jar, tawlıq, tegislik) ta’sir etedi.
tu’sinemiz (simbiotikalıq, konkurentlik, jırtqısh ha’m parazitlik). Burın biotikalıq faktorlarg’a adamlardın’ ta’sirin de kirgizetug’ın edi. Ha’zir adamnın’ ta’siri ku’sheyip onı o’z aldına
etiwinin’ belgili shegi bar. O’zgermeli faktor ta’sirinin’ juwmag’ı onın’ payda bolıw ku’shine baylanıslı. Faktordın’ kem ha’m artıqmash ta’siri jeke maqluqlardın’ tirishilik etiwine qarama- qarsı ta’sir etedi. Ta’sir etiwdin’ qolaylı ku’shi ekologiyalıq faktordın’ optimum (qolaylı) zonası dep ataladı yamasa a’piwayılastırg’an sol delinedi. Optimumnan burılıs ku’shlirek bolsa joq etiwshi ta’sirge o’tedi (pessimum zonasına). En’ joqarg’ı ha’m to’mengi faktor-kritikalıq belgi. Shıdamlılıq shegi menen kritikalıq noqat arası tiri organizmlerdin’ ortalıqtın’ konkret faktorına bolg’an qatnasın ekologiyalıq valentligi (nızamlılıg’ı) dep ataladı.
Ekologiyalıq faktorlardın’ ken’ amplitudasında jasay alıwshı organizmlerdi evribiontlar, al faktorlardın’ qısqa amplitudasında jasawshı organizmlerdi stenobiontar dep ataladı. .
Evritermli tu’rler-temperaturanın’ bir qansha terbelisine shıdasa, evribatlı tu’rler basımnın’ ken’ diapazonına, al evrigallıq tu’rler- ortalıqtın’ ha’r qıylı duzlanıw da’rejesine shıdaydı. Kerisinshe stenotermli, stenobatlı ha’m stenogallıq tu’rler-bul da’rejege shıday almaydı yamasa tar ekologiyalıq valentlikke iye. Ekologiyalıq faktorlar ha’r bir organizmlerdin’ ha’r qıylı funktsiyasına bir tegis ta’sir etpeydi. Bul bir tu’r ushın qolaylı, basqa tu’rler ushın qolaysız boladı. Mısalı, 40-45S hawa temperaturası suwıq qanlı haywanlar organizminde zat almasıw protsessin tezletedi, al qozg’alıw aktivligin toqtadı. Ko’p balıqlar ushın suw temperaturası jınısıy pisip jetilisiwine qolaylı bolsa, al uwıldırıq shashıw ushın basqasha temperaturadag’ı suwg’a ko’ship ketedi. Evritermli tu’rler stenogallıq,stenobatlıq bolıwı mu’mkin ha’m kerisinshe. Ha’r qıylı faktorlarg’a qatnası boyınsha ekologiyalıq valentlikler jıynag’ı tu’rlerdin’ ekologiyalıq spektrin quradı.
Ha’r bir tu’r ekologiyalıq mu’mkinshiligi boyınsha o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. Tu’rlerdin’ ekologiyalıq jekkelik qag’ıydasın orıs botanigi L.G.Ramenskiy (1924) formulastırdı.
Ekologiyada faktorlardın’ o’z-ara ta’siri degen nızamlılıq bar. Mısalı, samal ku’shli bolsa, suwıq tez uradı, al samalsız bolsa kemlew uradı. Solay etip, bir faktor ekinshisi menen aralasıp ju’redi. 23
Maqluqlardın’ qolaylı jag’dayınan bir qansha qashıqlasqan ortalıq faktorları a’sirese sol tu’r ushın tirishilik etiw mu’mkinshiligin qıyınlastıradı. Ortalıqtın’ sheklewshi faktorları tu’rlerdin’ (tirishilik etiw) geografiyalıq arealın anıqlaydı. KLĐMATLIQ FAKTORLAR.
Jaqtılıq-klimatlıq faktorlar ishinde organizmlerdin’ tirishilik etiw mu’mkinshiligin anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardın’ biri esaplanadı. O’simlikler tek usı jaqtılıqta fotosintezdi islep shıg’aradı. Quyash nurları jer betinde o’tetug’ın barlıq protsessler ushın energiyanın’ tiykarg’ı deregi bolıp esaplanadı. O’simlikler jaqtılıqtın’ belgili bir mug’darına iykemlesedi. Olar jaqtılıqqa qatnasına qaray u’sh gruppag’a bo’linedi. 1. Jaqtılıqtı su’yiwshi o’simlikler-geliofitler. Bular jasap turg’an jerine ku’n nurının’ tu’sip turıwın qa’leydi yamasa ashıq jer o’simlikleri. 2. Sayanı su’yiwshi o’simlikler-stsiofitler, bular tog’aylarda to’mengi qatlamda, teren’, suw astında jasawshı o’simlikler, bular ku’nnin’ ku’shli jaqtısına shıdam bere almaydı. 3. Sayag’a shıdamlı ha’m de ku’n nurına da azlı-kemli beyimlesken bolıp-bulardı fakultativ geliofitler dep ataydı. Haywanatlarg’a ku’n jaqtılıg’ı o’simliklerdey ju’da’ kerekli faktor bolıp esaplanbaydı. Degen menen haywanlar tirishiliginde ku’nnin’ ha’r qıylı nurı, a’sirese jolaq nurlar a’hmiyetli orın iyeleydi. Haywanatlar qaran’g’ılıqtı, al ayırımları jaqtılıqtı su’yiwshi bolıp bo’linedi. bir haywanlar sutkanın’ belgili bir bo’limin de aktiv tirishilik etip, basqa waqıtları u’n’girlerde jasırınıp jatadı (mıs:jarg’anatlar)
tarqalıwın anıqlawshı en’ a’hmiyetli faktorlardın’ biri esaplanadı. Bir qatar haywanlar denenin’ turaqlı ishki temperaturasına iye boladı, bular gomoyotermli haywanlar dep ataladı. Ayrım haywanlardın’ dene temperaturası turaqsız bolıp, ayırım waqıtları termoregulyatsiya uqıbın joytadı, bular poykilotermli ler dep atalıp yag’nıy suwıqqanlılar (o’simlikler, omırtqasız haywanlar, jer bawırlawshılar h.b) Ayırım haywanlar geterotermli haywan bolıp jıldın’ qolaysız ma’wsimlerinde uyqıg’a ketedi yamasa u’n’girlerge jasırınadı (balpaq tıshqanlar, kirpitiken, jarg’anat h.t.b).
Jerdegi barlıq organizmler temperaturag’a qatnası boyınsha evritermli ha’m stenotermli bolıp bo’linedi. Ayırım stenotermli organizmler tek joqarı temperaturada jasaydı. Bular ıssılıqtı su’yiwshiler bolıp tabıladı. Mısalı, ko’k-jasıl vodorosller ha’m bakteriyalar 70-80 S ta jasaydı. Basqa stenotermli haywanlar suwıqtı qa’leydi (aq ayıw, pingvin h.b.) Qurıqlıqta temperatura rejimi eki bag’darda o’zgerip baradı: hawanın’ ortasha jıllıq temperaturası tropikadan polyar ken’islikke shekem to’menlep baradı. Sutkalıq ha’m jıllıq temperaturanın’ amplitudası shetten kontinenttin’ teren’ine qaray ko’terilip baradı. Jer sharının’ qa’legen tochkası jıldın’ ha’r qıylı waqtında belgili bir ortasha sutkalıq ma’wsimlik ha’m jıllıq temperaturanvn’ amplitudasına iye boladı. Temperaturalıq rejiminin’ bul qa’siyetleri anaw yaki mınaw orında organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligin shekleydi. K.Bergman qag’ıydası boyınsha suwıq jerlerde iri haywanlar al ıssı jerlerde kishkene haywanlar jasaydı. D.Allen (1877) qag’ıydasında haywanlardın’ dene razmeri (qulaq, quyrıq h.b) arqadan qublag’a qaray u’lkeyip baratug’ını aytılg’an. Ayırım haywanlar toparlasıp ıssılıqtı retlestiredi. Tıg’ılısıp ju’riwi na’tiyjesinde ortasha 37 S ıssılıq payda boladı (mıs, pingvinler)
protoplazması, qanlar, o’simlikler ha’m haywanlar denesindegi shirelerdin’ tiykarg’ı bo’limin quraydı. Evrigigrobiont-organizmler ıg’allıqtın’ ha’r qıylı da’rejesinde jasay aladı. Organizmler ıg’ıllıqqa qatnasına qaray to’mendegishe bo’linedi. 1.Gigrofil organizmler- bular joqarı ıg’allıqtı su’yiwshiler (su’yir shıbınlar) 2. Mezofil tu’rler- orta ıg’allı ortalıqta jasawshılar. 3-kserofiller- joqarı ıg’allıqqa shıday almaytug’ın, qurg’aq su’yiwshi organizmler (tu’yeler, kesirtkeler h.b) O’simliklerde bo’linedi. 1. Gidatofitler-tolıg’ı menen derlik suwg’a batıp o’siwshi o’simlikler (shalan’lar, suw sarg’ıldag’ı, tun’g’ıyıq). 2. Gidrofitler- jer u’sti ha’m suwda jasawshı
24
o’simlikler(qamıs, jeken, don’ız o’len’ h.b) 3. Gigrofitler-ıg’allı jerlerde tirishilik etiwshi o’simlikler toparı, suwdın’ jetispewine shıday almaydı. 4-Mezofit-ortasha ıg’allıqqa beyimlesken o’simlikler (efemer, efemeroid). 5-kserofitler-qurg’aq jerde jasawshı o’simlikler. Bular ıssı ha’m qurg’aq klimatlı oblastlarda jasaydı. Ekige bo’linedi. Sukkulentler ha’m sklerofitler. Sukkulentler o’zlerinin’ toqımalarında suwdın’ ko’p mug’darın jıynaw uqıbına iye (kaktus, aloe, sarısazan, qarasora h.b) Bulardın’ japıraqları etli ha’m shireli boladı. Sklerofitler-bular qurg’aq, qattı putalar yamasa sho’l o’simlikleri. Olardın’ sukkulentlerden ayırmashılıg’ı ıg’allıqtı o’zine almastan, o’zinen shıg’aradı. Suwıq ha’m ıg’allı orınlarda o’siwshi o’simlikler psixrofitler, al suwıq ha’m qurg’aq jerdegiler xriofitler dep ataladı. Ulıwma alg’anda haywanlar suwdı u’sh tu’rli jol menen aladı: ishimlik suw arqalı, shireli awqat arqalı ha’m metabolizm yag’nıy okisleniw ha’m may, belok, uglevodlardın’ bo’liniwi na’tiyjesinen. Samal- o’simliklerdin’ tuqımı, sporası, miywesi ha’m haywanlardın’ urıg’ının’ tarqalıwında u’lken rol oynaydı. Sonın’ menen birge samal o’simliklerdin’ formalarının’ du’ziliwine ta’sir etedi.
quramının’ to’menlewine iykemlesiwi onın’ qanındag’ı gemoglobinnin’ artıwı menen baylanıslı. Bul haywanlar biyik tawlarda jasaydı. O’simliklerdin’ biyikte jasawı, onın’ tkanında xlorofilldin’ artıwına baylanıslı bolıwı mu’mkin. EDAFĐKALIQ FAKTORLAR. Edafikalıq faktorlarg’a- topıraq qa’siyetleri ha’m qar qaplamı kiredi. Bug’an substrattın’ Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|