Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
ximiyalıq qa’siyeti (topıraq qıshqıllıg’ı, duzlardın’ quramı ha’m azıqlıq zatlar) ha’m fizikalıq qa’siyeti (topıraqtın’ mexanikalıq quramı, jumsaqlıg’ı, aeratsiya da’rejesi h.b) Vodorod yonları anıqlanıwshı (rn) topıraq kislotalıg’ı (RN-7neytral, RN>7 tiykarlı, RN<7 qıshqıl) o’simlik ha’m haywan ushın ju’da’ a’hmiyetli. Ma’selen, sfagnum moxları ku’shli qıshqıl topıraqta (Rn3,5) mollyuskalar RN 7-8 de jasaydı. Jawın qurtı RN-4,4 ten to’menine shıday almaydı. N.M.Chernova ha’m A.M. Bılovalar (1988) o’simliklerdi topıraqtın’ kislotalıg’ına iykemlesiwin to’mendegishe bo’ldi. 1. atsidofil tu’rler-qıshqıl topıraqta jasaydı (RN<6,7)-bug’an sfagnum moxları, belous kiredi. 2. neytrofil tu’rler-RN 6,7-7,0 de jasaydı (ma’deniy o’simlikler) 3. bazifil tu’rler-RN>7 de jasaydı (mordovnik, vstrenitsa). 4. indifferent tu’rler-RN tın’ ha’r qıylı o’zgerisinde jasaydı (landısh, ovoyanitsa). Topıraqtag’ı azıqlıq zatlardın’ mug’darına qarap 1. aligotroflı-azıq zatlar ju’da’ to’men jarlı jerlerde jasawılar (a’piwayı qarag’ay) 2. avtroflar-azıqzatlar ko’p jerde o’sedi (emen h.b) 3. mezotroflar-ortasha topıraqta jasaydı (shırsha) Netrofil o’simlikler azotqa bay jerde o’sedi. Shor jerlerde o’siwshi o’simliklerdi galofitler dep ataladı. Ol ekige: Qumlı jerde jasawshılar-psammofitler, (qoyan su’yek, ju’zgin, aq seksewil) ha’m taslı jerde jasawshılar-petrofitler bolıp bo’linedi.
1. Xianofoblar-qardı jek ko’riwshiler ha’m 2- Xianofiller - qardı su’yiwshiler. Gidrologiyalıq faktorlar. Suw faktorları o’simlik ha’m haywanlarg’a ta’sir etip og’an suwdın’ duzlılıg’ı, temperaturası, teren’ligi ha’m basqalar kiredi. Orografiyalıq (relef) faktorları. Bul faktorlardın’ edafikalıq faktordan ayırmashılıg’ı bul organizmlerge tek tikkeley ta’sir etpey, janapay da ta’sir etedi (Releftin’ jag’dayı-tik jar, biyiklik) Biotikalıq faktorlar. Birgelikli jasawshı organizmler bir biri menen ha’r qıylı qatnasta boladı. Bul qatnaslar biotikalıq degen at alg’an.
25
Mutualistlik qatnas-bul ha’r qıylı tu’rlerdin’ eki ta’repleme paydalı, birge jasawı. Mıs: Otshelnik shayanı menen aktiniyanın’ birge jasawı mutualizmnin’ mısalı boladı. Ekewide bunnan payda aladı.
esabınan awqatlanadı. Mıs. suw shayanı, uzaq shıg’ıs plastinka sag’aqlı mollyuskanın’ baqanshag’ına ornalasıp, olardın’ awqat qaldıqlarınan paydalanadı. Haywanlar arasında o’simliklerdin’ jarıg’ına, qabıg’ının’ arasına jasırınadı. Jırtqıshlıq- bul ken’ tarqalg’an qatnas bolıp, bunın’ na’tiyjesinde 2-tu’r (jemtik) ja’bir ko’redi. Parazitizm-bunda parazit xojayınnın’ tkanı menen awqatlanadı. Parazitler waqıtsha ha’m turaqlı bolıp bo’linedi. Parazitler xozyayn densinde jaylasıwı boyınsha ishki ha’m sırtqı parazitler bolıp bo’linedi. O’simlikler arasında tolıq ha’m yarım parazitler boladı. 1-shi (zarazixa, povilika) bardıq awqattı xozyayinnen aladı. 2-si (omela, pogremka, ochanka, fotosintezdi o’zleri isleydi, xozyaynnen bolsa mineral zatlardı aladı. 1-si bir yamasa eki xozyaynge iye boladı. 2-si o’simlik yamasa haywanlardın’ ken’ toparın zıyanlaydı. Sonın’ menen birge parazitler bir xozyaynli, eki xozyaynli ha’m u’sh xozyaynli bolıp bo’linedi. 1-sine askarida, 2-si za’n’ zamarrıg’ı (1-shi xozyayn-barbaris, 2-si biyday) 3-sine pıshıq taspa qurtı (1- shi xozyayn-mollyuska, 2-si balıq 3-si adam yaki jırtqısh su’t emiziwshi) mısal boladı.
beretug’ın toksikalıq zatlardı bo’lip shıg’aradı. Antibiotiklerdi bakteriyalar, zamarrıqlar bo’lip shıg’aradı. Joqarı da’rejeli o’simlikler gaz ta’rizli yamasa suyıq antibiotik zatlardı-kolinlerdi islep shıg’aradı. Bul zatlar bakteriyalardı o’ltiredi. Sonıq ushın olardı fitontsidler dep ataymız. Haywanlar da antibiotik islep shıg’aradı. Mıs: o’rmekshiler pautin degen zat islep shıg’aradı.
tikkeley baylanıslı boladı. Amensalizm de o’z ara ha’rekettegi eki tu’rdin’ birewi qarama-qarsı ta’sir etedi, al 2-si onnan payda yaki zıyan ko’rmeydi. Konkurentsiya- bul jarıs, ba’seke bolıp ol tu’r ishinde ha’m tu’rler arasında boladı. Ol ta’biyiy tan’law ha’m tu’r payda bolıw protsessi tiykarında ju’redi. ANTROPĐK FAKTORLAR. Antropik ta’sirler ha’zirgi waqıtta ta’biyatta jasawshılar arasında en’ ku’shlisi bolıp tabıladı. Adam organizmlerge tikkeley ta’sir etip olardı o’ltire aladı, sonday-aq olardın’ ortalıg’ın o’zgertiw arqalı janapay ta’sir etedi. Adamnın’ tikkeley ta’siri na’tiyjesinde jer betinen ju’da’ ko’plegen haywan ha’m o’simlikler joq bolıp ketti. Đ.Steller tapqan ten’iz sıyırın joq etip jiberiwge tek 26 jıl ketti. Bunnan basqa Tasmaniya qaltalı qasqırı, ko’pshilik Afrika antilopaları jer betinen joq bolıp ketti. Jag’day sol da’rejege jetip bardı, en’ son’ında Xalıq-aralıq ta’biyattı qorg’aw ken’esi «Qızıl qitaptı» shıg’ardı. Ha’zir barlıq ellerdin’ o’zinin’ «Qızıl qitabı» bar. Adam o’zinin’ ta’siri arqalı o’simlik ha’m haywanlardın’ jan’a sort ha’m parodoların shıg’aradı olardın’ arealın ken’eytedi. Ulıwma adamzat o’zinin’ aqılı arqalı ju’da’ ko’p na’reselerdi isley aladı. V.Đ.Vernadskiy bul faktor haqqında bılay deydi « Ha’zirgi waqıtta jerde basqa sferalardan basqa adam aqılının’ iskerligi sferası yag’nıy Noosfera degen qatlam payda boldı»-deydi. Đndikatsiya-Jerde jasawshı organizmler ortalıqtın’ anıqlang’an belgili bir jag’dayları menen baylanısqan. Olar u’lken yaki kishi ko’lemde bul jag’daylardın’ ko’rsetkishi indikatorı boladı. Mısalı, biz o’simlikler arqalı grunt suwlarının’ teren’ligin, onın’ ximiyalıq quramın ha’m kislotalıg’ın h.t.b. sonın’ menen birge jer astı qazılma baylıqlarının’ bul jerde bar yamasa joqlıg’ın bilip alamız.
jıynag’ına aytamız. Biotop-bul belgili bir abiotikalıq jag’daylar menen xarakterleniwshi biotsenoz tirishilik etetug’ın jer betinin’ uchastkası.
26
Biotsenoz-bul ba’rhama rawajlanıp otırıwshı tiri organizmlerdin’ jıynag’ı, birlesigi esaplanadı. Biotsenoz jıynag’ındag’ı biotop biogeotsenozdı du’zedi. Ol o’zinde ta’biyattın’ abiotikalıq ha’m biotikalıq komponentlerin ko’rsetedi. Biogeotsenoz biotop ha’m biotsenozday o’zinin’ belgili bir jasaw jag’dayının’ bir-tekliligi menen xarakterlenedi. Bul jer betindegi en’ mayda bo’lim bolıp tabıladı. Rus fizikalıq geografiyasında en’ mayda geografiyalıq kategoriya-fatsiya ha’m biogeotsenoz derlik sinonimler. Ekosistema-bul jer sharı qurıqlıg’ının’ barlıg’ı, mısalı tog’ay ekosisteması, okean ekosisteması h.b. Bul tu’sinikti 1935 - jılı A.Tensli kirgizdi. Biogeotsenoz- bul barlıq waqıtta ta’biyiy boladı, al ekosistema jasalma da bolıwı mu’mkin (akvarium kosmik korabl)
ORGANĐZMLERDĐN’ TĐRĐShĐLĐK FORMALARI. O’simlik ha’m haywanlar uqsas jag’dayda jasap o’zinin’ sırtqı pishinine, ko’rinisine iye boladı. Bul organizmlerdin’ sırtqı ko’rinisine qarap «tirishilik formaları» der olardı u’yrenemiz. «O’simliklerdin’ tirishilik forması» tu’sinikti 1-ret 1806 jılı A.Gumboldt ta’repinen berildi. Ol o’simliklerdi ag’ashlar, putalar, yarım putalar ha’m sho’pler dep klassifikatsiyalag’an edi. Ha’zirgi waqıtta en’ ko’p tarqalg’an K.Raunkier ta’repinen islenilgen o’simliklerdin’ tirishilik formalarının’ klassifikatsiyası bolıp esaplanadı. Ol o’simliklerdi klassifikatsiyalawda tek bir belgili, biraq iykemlesiw ushın a’hmiyetke iye bolg’an belgini tan’lap aladı, yag’nıy bu’rtik jag’dayının’ yamasa shaqa ushlarının’ jıldın’ qolaysız ku’nleri dawamında topıraq betine ha’m qar qatlamına qatnasın esapqa aladı. Ol barlıq o’simliklerdi 5 tipke bo’ledi. 1. Fanerofitler.- o’siwshi bu’rtikleri ashıq yamasa jabıq halda bolıp, jer u’stinen 30 sm joqarıda jaylasqan. Olarg’a ag’ashlar, putalar, yarım putalar, lianlar (tu’yesin’er) kiredi.
qar menen jabıladı. Bular tiykarınan ag’ashlar, putalar ha’m sho’pler. 3. Gemikriptofitler-o’siwshi bu’rtikleri topıraq u’stide ornalasıp, o’simlik japıraqları menen jabılg’an halda qıslaydı (qoyma-qoshqarma, krapiva) 4. Kriptofitler- qısta jer u’sti bo’limleri o’lip qalatug’ın ko’p jıllıq sho’p o’simlikleri. Olardın’ o’siw bu’rtikleri topıraq astında (geofitler) ha’m suw astında (gidrofitler). Bularg’a boyan, aqbas, qamıs, shalan’ h.t.b
saqlanatug’ın o’simlikler bolıp, olarg’a bir jıllıq sho’p o’simlikleri jatadı. Orta Aziya sho’l o’simliklerinin’ tirishilik formaların E.P.Korovin (1961, 1962) tolıq tu’rde islep shıqqan. D.N.Kashkarov (1945) haywanlardın’ tirishilik formaların klassifikatsiyalawda, olardın’ ha’reket etiw iykemliliigin esapqa ala otırıp, to’mendegishe du’zedi. I. Suwıq qanlılar (poykilotermli) haywanlar: 1) jıl dawamında ha’reket etiwshiler : 2) Jıl dawamında ha’reket etpewshiler: a) jazda uyıqlawshı b) qısta uyıqlawshı. II. Issı qanlılar (gomoyotermli): A. Otırıqlı. 1) Jıl dawamında ha’reketshen’: 2) Jıldın’ bo’liminde ha’reket etiwshiler: a) jazda uyıqlawshılar b) qısta uyıqlawshı B. Ma’wsimli 1) uya salıwshılar, 2) qısqı, 3) jazg’ı 4) jaz arasında Ha’r qıylı ortalıqta ha’reket etiw uqıbına qarap to’mendegishe bo’ledi. I. Ju’ziwshiler: 1. tek suwdag’ılar: a.nekton, b) plankton, v) bentos, 2. Jer ha’m suwdag’ılar: a) su’n’giwshiler, b) su’n’gimewshiler, v) awqatın suw u’stinen tabıwshılar. II. Gewlewshiler: 1. Absolyut jer gewlewshiler (barlıq o’mirin jer astında o’tkeriwshiler). 2. Salıstırmalı jer gewlewshiler (jer u’stine shıg’ıp turıwshı) III. Jer u’sti formaları: 1.Uya islemewshiler. a) juwırıwshı, b) sekiriwshi, v) jılısıwshılar. 2. Uya islewshiler. a)juwırıwshı, b)sekiriwshi, v) jılısıwshı, 3. Jarda jasawshılar IV. Ag’ashqa o’rmelewshiler: a) ag’ashtan tu’speytug’ınlar, b) tek ag’ashta o’rmelep ju’riwshiler. 27
V. Hawa formaları: a) awqattı hawada tabıwshılar, b) awqatqa hawada ju’rip qarawshılar. D.N.Kashkarov aytadı: Eger bul forma sistemalarına ja’ne ekewin: hawa ha’m topıraq ıg’allıg’ına qatnasına qarap (ıg’al su’yiwshiler h qurg’aq su’yiwshiler) ha’m ko’beyiw ornına qarap formaların qossaq-bul klassifikatsiya birlesigi haywan tirishilik formalarının’ tiykarg’ı belgilerin anıqlaydı-deydi. Solay etip, tirishilik formalarının’ sisteması qaysı maqsette bolıwına qarap ha’r qıylı bolıwı mu’mkin. MĐGRATsĐYa HA’M ĐNVAZĐYa Jerdi ma’kanlag’an organizmler jasaw jag’dayına tek iykemlesip qoymastan o’zinin’ jasaw ornın o’zgertiw ha’m tarqalıw qa’siyetine iye. Bul qa’siyet tarqalıwda aktiv boladı: ayrım suw organizmleri bir orınnan 2-shi orıng’a ko’shedi, jer u’sti organizmleri ushadı yamasa juwıradı. Olardın’ tezligi ha’r qıylı boladı: Qus ha’m su’t emiziwshilerdin’ tezligi bir neshe onlag’an km bolıwı mu’mkin (gepard-104-112 km/ saat), mollyuskalar, buwın ayaqlılar ha’m a’piwayılardın’ ayrımlarında bir neshe sm, ha’tteki mm/ saat boladı. Usıg’an baylanıslı passiv ha’m aktiv ha’reket etiwge baylanıslı arnawlı iykemlesiwler yamasa organlar rawajlanadı. Ma’selen o’simlik tuqmları ha’m miyweleri suw ag’ısları , samal sonday-aq quslar, jarg’antlar ha’m haywanlar arqalı basqa jerge taralıp otıradı. Samal arqalı taralatug’ın tuqım ha’m miywelerdin’ ushqıshları yamasa qanatshalar boladı. Haywan arqalı tarqalatug’ınlarda haywannın’ ju’nine ilinip turıwshı tirkewishler boladı. Organizmler barg’an jerinde birden iykemlesip kete bermeydi. Ol jerde jırtqıshlarg’a yamasa konkurentlerge tap boladı. Usıdan aman o’tkende g’ana ol jerge iykemlesip qaladı. Oragnizmlerdin’ ken’islikte orın awıstırıwı eki gruppag’a: periodlı ha’m periodsız invaziyalar (basıp kiriw) bolıp bo’linedi. Migratsiya klimat ayrıqshalıg’ı menen baylanıslı boladı. Ma’selen, ko’pshilik quslar jılına eki ma’rte migratsiya (qıslaw ushın ha’m qıslawdan keyin) etedi. Periodsız qonıs basıwda awqat jetispewshiliginen boladı. Bunda ku’tpegende birden organizmler awqat jetispegenligi sebepli kelip qaladı. Bul siyrek ushırasadı. Bunda organizmler ko’binshe o’lip qaladı, sebebi olar barg’an jerinde konkurentsiyag’a ushıraydı. Đnvaziya adam ta’repinen de isleniwi mu’mkin. Biraq bunda organizm o’lmeydi. POPULYaTsĐYa. Tu’r tiykarg’ı sistematikalıq kategoriya bolg’anı menen en’ maydası emes. Ol tarqalıw obalstının’ bir bo’limin iyelewshi-kishi tu’rge, al kishi tu’rler o’z gezeginde populyatsiyag’a bo’linedi. Populyatsiya-bul bir tu’rge kiriwshi ko’beyiwshi a’wlad beretug’ın, belgili bir maydandı iyeleytug’ın osoblardın’ jıynag’ı esaplanadı. Populyatsiyanın’ ken’islitegi o’zinin’ du’zilisi, jınısıy ha’m jas quramı h.t.b boladı. N.P.Naumov (1963) populyatsiyalıq birlikti ajıratıwda landshaftlı-biotopikalıq usılg’a tiykarlanıp, populyatsiyanı elementarlıq, ekologiyalıq ha’m geografiyalıq dep u’sh toparg’a bo’ledi: 1. Elementarlıq (jergilikli) populyatsiya-bul kishkene birlikli maydanda jasawshı maqluqlardın’ jıynag’ı. Bulardın’ sanı biotsenozdag’ı ha’r qıylı tirishilik jag’daylarg’a baylanıslı qansham jag’daylar birgelikli bolsa, sonshelli elementarlıq populyatsiyanın’ sanı kem boladı. 2. Ekologiyalıq populyatsiya-bul elementarlıq populyatsiyalardın’ jıynag’ı. Bular tiykarınan tirishilik toparlar bolıp, ortalıqtın’ belgili jag’dayına beyimlesken. 3. Geografiyalıq populyatsiya- bul ekologiyalıq populyatsiyanın’ jıynag’ı bolıp, birgelikli geografiyalıq jag’dayda jasawshı maqluqlardı o’z ishine aladı.
Tapsırma ha’m sorawlar. 1. Ekologiyalıq faktorlardın’ qanday tu’rleri bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’W 2. Organizmlerdin’ tirishilik formaların tu’sindirin’W 3. Migratsiya degenimiz neW 4. Populyatsiya degen ne ha’m onın’ qanday toparları barW 28
6-LEKTSIYA. BIOTSENOZ HAQQINDA TU’SINIK Jobası:
1.Biotsenoz haqqında tu’sinik. 2.Biotsenozın’ ken’isliktegi qurılısı. 3.Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnas.
O’simlikler ha’m haywanatlar birlesip planetamızda soobshestvonı payda etedi. Soobshestvo-bul ulıwma tu’sinik bolıp, bunda birgelikte ha’reket etiwshi qa’legen bir jerdin’ tiri organizmlerdin’ jıynag’ına tu’sinemiz. Biz onnan kishirek birlikti-biotsenozdı qollanamız. Biotsenoz-bul birgelikte jasawshı ha’m o’z-ara baylanısqan organizmlerdin’ jaynag’ı bolıp tabıladı. Qa’legen biotsenozdın’ tiykarg’ı qa’siyetlerinin’ biri-onın’ tu’r sostavı esaplanadı. Ig’allı tropik biotsenozlardın’ tu’r sostavı ju’da’ bay bolıp keledi, ortasha poyastiki jarlılaw, al sho’l ha’m suwıq regionlardın’ tu’r sostavı odan da beter jarlı boladı. Maydan birligine tuwra keliwshi tu’rler sanı-tu’rlik toyıng’anlıq dep ataladı. Ol ha’r qıylı biotsenozlarda tu’rlik sostav sıyaqlı o’zgerip baradı. Tu’rlik toyıng’anlıq jer u’sti biotsenozlarında a’sirese gu’lli o’simliklerde joqarı, ol arasında mox ha’m lishayniklerde, nasekomalarda, qus, su’t emiziwshiler ha’m basqa haywanlarda u’lken bolıp turadı. Ha’r bir biotsenozda belgili bir tirishilik formalarının’ toparları u’stemlik etedi. Ma’selen, tog’ay biotsenozında fanerofitler, sho’l oblastlarında-xamefitler, su’t emiziwshilerden jer qazarlar u’stemlik etedi. Olardı dominant tu’rler dep ataydı. Dominanttan basqa subdominantlar boladı. Bul tu’sinikler sanlıq xarakteristikag’a iye. Soobshestvonın’ qurılıs ha’m xarakterin anıqlawshı dominantlar edifiktorlar dep ataladı. A’dette biotsenoz-fitotsenozg’a, zootsenozg’a, mikotsenoz ha’m mikrobiotsenozg’a bo’linedi.
birinshi gezekte onın’ ha’reketsiz komponenti- o’simlikleri menen xarakterlenedi. Jamoanın’ vertikal du’zilisi onın’ yaruslıg’ında ko’rinedi. Yaruslar sanı ha’r qıylı. Olar joqarıdan to’menge sanaladı. Yaruslıq jer astı ha’m jer u’sti bolıp bo’liniwi mu’mkin, gidrofit jamoasında ol suw u’sti, suw astı ha’m gruntlardın’ ishinde boladı. Jer u’sti biotsenozlarında ju’da’ ko’p sanlı yarusttı tog’ay iyeleydi. Ig’allı tropikalıq tog’aylarda qolaylı sharayatta, ag’ashlardı bo’lek yaruslarg’a ayırıp bolmaydı: Ag’ashlardın’ tajları bir tegis ag’ash peshexanasın du’zedi. Ortasha poyas tog’aylarında birden u’shge shekem ag’ashlı yaruslardı ko’remiz. Ag’ashlar astında putalar yarusı rawajlang’an (bul tropik tog’aylarda bolmaydı), to’mende sho’pler ha’m putashalar yarusı, aqırında topıraq u’stinde, moxlı yamasa lishaynikli yarus boladı. O’simliklerdin’ jer astı organlarıda yaruslardı payda etedi. Yaruslar usıg’an qaray turaqlı bolıwı mu’mkin, eger olar ag’ashlar yamasa jas paqallı putalar menen du’zilse. Sho’p o’simliklerinen du’zilgen yaruslar turaqsız boladı. Ko’beyiw da’wirinde sho’pler gu’llew ha’m tag’ı basqa qılıw ushın o’zine tiyisli bolg’an biyiklikke jetemen degenshe a’ste aqırın rawajlanadı. Barlıq o’simlikler yarustı du’ze bermeydi. Olardan basqa anaw yaki mınaw yaruslardın’ quramına kiriwshi tu’rler bolıp, olar yarus arasındag’ılar dep ataladı. Olarg’a epifit ha’m lianlar kiredi. Epifitler- ha’r qıylı biyiklikte o’z betinshe o’siwshi o’simliklerge ornalasadı. Lianlar ha’r qıylı yaruslardın’ o’simliklerinin’ baslarına qaray talpınadı. Haywanatlar qanday da bir turaqlı yarusqa iye emes. Topıraqtın’ omırtqasız haywanları onın’ belgili bir jag’dayın ku’n, jıl, o’miri dawamında almastırıp otıradı. Biotsenozdın’ gorizontal qurılısı- mozaykalı bolıp esaplanadı. Bunnan ta’biyiy soraw kelip shıg’adı, bizler mozaykalı qurılıstan biotsenozlardın’ izbe-iz jaylasıw shegarasın qalay anıqlaymız ? . Bul jerde tiykarg’ı kriteriya- bir yamasa bir neshshe ulıwma edifikatorlardın’ artıp ketiwi yamasa joqlıg’ı bolıp tabıladı. Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnas. Bul qatnaslar ishinde a’hmiyetli orındı trofikalıq qatnas iyeleydi. Solar arqalı trofikalıq da’rejeler anıqlanadı: olar-produtsentler, konsumentler, redutsentler bolıp tabıladı. Awqatlardın’ jıynag’ı boyınsha evrifaglar (awqattın’ ken’ do’geregine iye tu’rler) ha’m stenofaglar (awqqattın’ tar do’geregine iye tu’rler) ayrıladı.Bul 29
gruppa shegarasında haywan formaları bo’linip shıg’adı: O’simlik jewshiler, haywan jewshiler ha’m haywan menen o’simlik aralasqan awqatlanıw yag’nıy jewshiler. Haywanlardın’ kishi gruppasın tuqım jewshiler (jasıl awqattı paydalanıwshılar, ag’ashlardın’, o’simliklerdin’ qabıg’ın, go’sh yamasa tiri haywanlardın’ basqa tkanların, o’lilerdi zamarıqlardı jewshiler) ha’m koprofaglar (o’simlik tkanlarınan shıqqan ekskrementlerdi paydalanıwshılar ) Organizmler arasındag’ı qatnaslardın’ ekinshi bag’darı topikalıq qatnas yag’nıy bir haywannın’ ekinshi haywan ushın jasaw ornı yamasa turaq jay boladı. Haywanlardın’ ko’pshiliik tu’rleri o’simlik paqalında, shaqasında, qabıg’ında jasaydı. Bir substratta turaqlı bolıw, bul olardın’ ren’inin’ ha’m formalarının’ kelip shıg’ıwına (qorg’awshı dep atalıwshı) alıp keledi. Organizmler arasındag’ı u’shinshi bag’darına forikalıq qatnaslar, bunda bir tu’rler basqa tu’rlerdin’ burıng’ı ornınan basqa orınlarg’a taralawına mu’mkinshilik tuwdıradı. Ma’selen haywanlar o’simliklerdin’ tuqımların bir jerden ekinshi jerge alıp barıwı (arqalı). Qatnaslardın’ to’rtinshi bag’darın-fabrikalıq qatnas kiredi. Bunda bir tu’r o’zine baspana islep sog’ıp alıw ushın ha’r qıylı shıg’ındı o’nimlerdi paydalang’an waqıttag’ı baylanıslar tu’siniledi. O’simlikler biotsenozdın’ strukturasın qurag’anda onın’ energetikalıq bazasın quraydı. Haywanatlar sol islenip shıqqan organikalıq zatlarda paydalanıwshılar bolıp qatnasadı. Zamarıqlar biotsenozda ha’r qıylı roldi oynaydı. Olar ishinde konsumentler, parazitler ha’m redutsentler bar. Sonday-aq ko’pshilik zamarıqlardın’ denesi haywanlarg’a awqat boladı. Bakteriyalar-bular redutsentler. Haywanlarg’a sanlıq mug’darlıq qatnas boyınsha 3 ballıq shkala: tu’r ko’p sanda, a’piwayı, siyrek bolıp qollanıladı. Konsortsiya dep- erkin tirishilik etiwshi ha’m bir-biri menen trofikalıq, topikalıq ha’m forikalıq qatnasta bolıwshı jasıl o’simliklerdin’, barlıq organizmlerdin’ birge jasawının’ jıynag’ına aytamız. Bunda erkin tirishiilik etiwshi jasıl avtorof o’simlikler konsortsiyanın’ orayı dep ataladı, al ol menen baylanısıwshı tu’rler konsortlar dep ataladı. Konsortsiyalar individual, 7>Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling