Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi


Download 0.58 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/9
Sana27.11.2017
Hajmi0.58 Mb.
#21042
1   2   3   4   5   6   7   8   9

ximiyalıq  qa’siyeti  (topıraq  qıshqıllıg’ı,  duzlardın’  quramı  ha’m  azıqlıq  zatlar)  ha’m  fizikalıq 

qa’siyeti (topıraqtın’ mexanikalıq quramı, jumsaqlıg’ı, aeratsiya da’rejesi h.b) 

Vodorod yonları anıqlanıwshı (rn) topıraq kislotalıg’ı (RN-7neytral, RN>7 tiykarlı, RN<7 

qıshqıl)  o’simlik  ha’m  haywan  ushın  ju’da’  a’hmiyetli.  Ma’selen,  sfagnum  moxları  ku’shli 

qıshqıl  topıraqta  (Rn3,5)  mollyuskalar  RN  7-8  de  jasaydı.  Jawın  qurtı  RN-4,4  ten  to’menine 

shıday  almaydı.  N.M.Chernova  ha’m  A.M.  Bılovalar  (1988)  o’simliklerdi  topıraqtın’ 

kislotalıg’ına iykemlesiwin to’mendegishe bo’ldi. 

1.  atsidofil  tu’rler-qıshqıl  topıraqta  jasaydı  (RN<6,7)-bug’an  sfagnum  moxları,  belous 

kiredi.  2.  neytrofil  tu’rler-RN  6,7-7,0  de  jasaydı  (ma’deniy  o’simlikler)  3.  bazifil  tu’rler-RN>7 

de  jasaydı  (mordovnik,  vstrenitsa).  4.  indifferent  tu’rler-RN  tın’  ha’r  qıylı  o’zgerisinde  jasaydı 

(landısh, ovoyanitsa). 

Topıraqtag’ı azıqlıq zatlardın’ mug’darına qarap 1. aligotroflı-azıq zatlar ju’da’ to’men jarlı 

jerlerde  jasawılar  (a’piwayı  qarag’ay)  2.  avtroflar-azıqzatlar  ko’p  jerde  o’sedi  (emen  h.b)  3. 

mezotroflar-ortasha topıraqta jasaydı (shırsha) 

Netrofil o’simlikler azotqa bay jerde o’sedi. Shor jerlerde o’siwshi o’simliklerdi galofitler 

dep ataladı. Ol ekige: Qumlı jerde jasawshılar-psammofitler, (qoyan su’yek, ju’zgin, aq seksewil) 

ha’m taslı jerde jasawshılar-petrofitler bolıp bo’linedi.  

Qar  qaplamı.  A.N.Formozov  o’simliklerdi  qar  qaplamına  qatnasına  qaray  eki  gruppag’a:  

1. Xianofoblar-qardı jek ko’riwshiler ha’m 2- Xianofiller - qardı su’yiwshiler. 



            Gidrologiyalıq faktorlar. 

 Suw  faktorları  o’simlik  ha’m  haywanlarg’a  ta’sir  etip  og’an  suwdın’  duzlılıg’ı, 

temperaturası, teren’ligi ha’m basqalar kiredi. 

           Orografiyalıq (relef) faktorları. 

Bul  faktorlardın’  edafikalıq  faktordan  ayırmashılıg’ı  bul  organizmlerge  tek  tikkeley  ta’sir 

etpey, janapay da ta’sir etedi (Releftin’ jag’dayı-tik jar, biyiklik) 



                       Biotikalıq faktorlar. 

Birgelikli  jasawshı  organizmler  bir  biri  menen  ha’r  qıylı  qatnasta  boladı.  Bul  qatnaslar 

biotikalıq degen at alg’an. 


 

25 


Mutualistlik  qatnas-bul  ha’r  qıylı  tu’rlerdin’  eki  ta’repleme  paydalı,  birge  jasawı.  Mıs: 

Otshelnik  shayanı  menen  aktiniyanın’  birge  jasawı  mutualizmnin’  mısalı  boladı.  Ekewide 

bunnan payda aladı. 

Kommensalizm-bul  jatıp  isherlik,  haram-tamaqlıq,  bunda  organizm  ekinshi  bir  organizm 

esabınan  awqatlanadı.  Mıs.  suw  shayanı,  uzaq  shıg’ıs  plastinka  sag’aqlı  mollyuskanın’ 

baqanshag’ına  ornalasıp,  olardın’  awqat  qaldıqlarınan  paydalanadı.  Haywanlar  arasında 

o’simliklerdin’ jarıg’ına, qabıg’ının’ arasına jasırınadı. 



Jırtqıshlıq-  bul  ken’  tarqalg’an  qatnas  bolıp,  bunın’  na’tiyjesinde  2-tu’r  (jemtik)  ja’bir 

ko’redi. 



Parazitizm-bunda  parazit  xojayınnın’  tkanı  menen  awqatlanadı.  Parazitler  waqıtsha  ha’m 

turaqlı  bolıp  bo’linedi.  Parazitler  xozyayn  densinde  jaylasıwı  boyınsha  ishki  ha’m  sırtqı 

parazitler  bolıp  bo’linedi.  O’simlikler  arasında  tolıq  ha’m  yarım  parazitler  boladı.  1-shi 

(zarazixa,  povilika)  bardıq  awqattı  xozyayinnen  aladı.  2-si  (omela,  pogremka,  ochanka, 

fotosintezdi  o’zleri  isleydi,  xozyaynnen  bolsa  mineral  zatlardı  aladı.  1-si  bir  yamasa  eki 

xozyaynge iye boladı. 2-si o’simlik yamasa haywanlardın’ ken’ toparın zıyanlaydı. Sonın’ menen 

birge  parazitler  bir  xozyaynli,  eki  xozyaynli    ha’m  u’sh  xozyaynli  bolıp  bo’linedi.  1-sine 

askarida, 2-si za’n’ zamarrıg’ı (1-shi xozyayn-barbaris, 2-si biyday) 3-sine pıshıq taspa qurtı (1-

shi xozyayn-mollyuska, 2-si balıq 3-si adam yaki jırtqısh su’t emiziwshi) mısal boladı.  

Antibioz-  bunda  organizm  o’zinen  ekinshi  organizmlerge  ta’sir  etiwshi  biraq  zıyan  

beretug’ın  toksikalıq  zatlardı  bo’lip  shıg’aradı.  Antibiotiklerdi  bakteriyalar,  zamarrıqlar  bo’lip 

shıg’aradı.  Joqarı  da’rejeli  o’simlikler  gaz  ta’rizli  yamasa  suyıq  antibiotik  zatlardı-kolinlerdi 

islep  shıg’aradı.  Bul  zatlar  bakteriyalardı  o’ltiredi.  Sonıq  ushın  olardı  fitontsidler  dep  ataymız. 

Haywanlar da antibiotik islep shıg’aradı. Mıs: o’rmekshiler pautin degen zat islep shıg’aradı. 

Neytralizm-  birge  jasawshı  eki  tu’r  bir  birine  on’  yaki  teris  ta’sir  etpeydi.  Olar  bir-birine 

tikkeley baylanıslı boladı.  



Amensalizm  de  o’z  ara  ha’rekettegi  eki  tu’rdin’  birewi  qarama-qarsı  ta’sir  etedi,  al  2-si 

onnan payda yaki zıyan ko’rmeydi. 



Konkurentsiya-  bul  jarıs,  ba’seke  bolıp  ol  tu’r  ishinde  ha’m  tu’rler  arasında  boladı.  Ol 

ta’biyiy tan’law ha’m tu’r payda bolıw protsessi tiykarında ju’redi. 

                            ANTROPĐK FAKTORLAR. 

Antropik  ta’sirler  ha’zirgi  waqıtta  ta’biyatta  jasawshılar  arasında  en’  ku’shlisi  bolıp 

tabıladı. Adam organizmlerge tikkeley ta’sir etip olardı o’ltire aladı, sonday-aq olardın’ ortalıg’ın 

o’zgertiw  arqalı  janapay  ta’sir  etedi.  Adamnın’  tikkeley  ta’siri  na’tiyjesinde  jer  betinen  ju’da’ 

ko’plegen  haywan  ha’m  o’simlikler  joq  bolıp  ketti.  Đ.Steller  tapqan  ten’iz  sıyırın  joq  etip 

jiberiwge tek 26 jıl ketti. Bunnan basqa Tasmaniya qaltalı qasqırı, ko’pshilik Afrika antilopaları 

jer  betinen  joq  bolıp  ketti.  Jag’day  sol  da’rejege  jetip  bardı,  en’  son’ında  Xalıq-aralıq  ta’biyattı 

qorg’aw  ken’esi  «Qızıl  qitaptı»        shıg’ardı.  Ha’zir  barlıq  ellerdin’  o’zinin’  «Qızıl  qitabı»  bar. 

Adam o’zinin’ ta’siri arqalı o’simlik ha’m haywanlardın’ jan’a sort ha’m parodoların shıg’aradı 

olardın’  arealın  ken’eytedi.  Ulıwma  adamzat  o’zinin’  aqılı  arqalı  ju’da’  ko’p  na’reselerdi  isley 

aladı. V.Đ.Vernadskiy bul faktor haqqında bılay deydi « Ha’zirgi waqıtta jerde basqa sferalardan 

basqa adam aqılının’ iskerligi sferası yag’nıy Noosfera degen qatlam payda boldı»-deydi. 



Đndikatsiya-Jerde jasawshı organizmler ortalıqtın’ anıqlang’an belgili bir jag’dayları menen 

baylanısqan.  Olar  u’lken  yaki  kishi  ko’lemde  bul  jag’daylardın’  ko’rsetkishi  indikatorı  boladı.  

Mısalı,  biz  o’simlikler  arqalı  grunt  suwlarının’  teren’ligin,  onın’  ximiyalıq  quramın  ha’m 

kislotalıg’ın  h.t.b.  sonın’  menen  birge  jer  astı  qazılma  baylıqlarının’  bul  jerde  bar  yamasa 

joqlıg’ın bilip alamız. 

Statsiya-dep anaw yaki mınaw tu’rdin’ tirishilik etiwi ushın za’ru’rli bolg’an jag’daylardın’ 

jıynag’ına  aytamız.  Biotop-bul  belgili  bir  abiotikalıq  jag’daylar  menen  xarakterleniwshi 

biotsenoz tirishilik etetug’ın jer betinin’ uchastkası. 


 

26 


Biotsenoz-bul  ba’rhama  rawajlanıp  otırıwshı  tiri  organizmlerdin’  jıynag’ı,  birlesigi 

esaplanadı.  Biotsenoz  jıynag’ındag’ı  biotop  biogeotsenozdı  du’zedi.  Ol  o’zinde  ta’biyattın’ 

abiotikalıq ha’m biotikalıq komponentlerin ko’rsetedi. 

Biogeotsenoz biotop ha’m biotsenozday o’zinin’ belgili bir jasaw jag’dayının’ bir-tekliligi 

menen xarakterlenedi. Bul jer betindegi en’ mayda  bo’lim bolıp tabıladı. 

Rus  fizikalıq  geografiyasında  en’  mayda  geografiyalıq  kategoriya-fatsiya  ha’m 

biogeotsenoz  derlik  sinonimler.  Ekosistema-bul  jer  sharı  qurıqlıg’ının’  barlıg’ı,  mısalı  tog’ay 

ekosisteması, okean ekosisteması h.b. Bul tu’sinikti 1935 - jılı A.Tensli kirgizdi. Biogeotsenoz-

bul  barlıq  waqıtta  ta’biyiy  boladı,  al  ekosistema  jasalma  da  bolıwı  mu’mkin  (akvarium  kosmik 

korabl) 


    

 

  ORGANĐZMLERDĐN’ TĐRĐShĐLĐK FORMALARI. 



       O’simlik  ha’m  haywanlar  uqsas  jag’dayda  jasap  o’zinin’  sırtqı  pishinine,  ko’rinisine  iye 

boladı. Bul organizmlerdin’ sırtqı ko’rinisine qarap «tirishilik formaları» der olardı  u’yrenemiz. 

«O’simliklerdin’  tirishilik  forması»  tu’sinikti  1-ret  1806  jılı  A.Gumboldt  ta’repinen  berildi.  Ol 

o’simliklerdi ag’ashlar, putalar, yarım putalar ha’m sho’pler dep klassifikatsiyalag’an edi.  

Ha’zirgi  waqıtta  en’  ko’p  tarqalg’an  K.Raunkier  ta’repinen  islenilgen  o’simliklerdin’ 

tirishilik  formalarının’  klassifikatsiyası  bolıp  esaplanadı.  Ol  o’simliklerdi  klassifikatsiyalawda 

tek  bir  belgili,  biraq  iykemlesiw  ushın  a’hmiyetke  iye  bolg’an  belgini  tan’lap  aladı,  yag’nıy 

bu’rtik jag’dayının’ yamasa shaqa ushlarının’ jıldın’ qolaysız ku’nleri dawamında topıraq betine 

ha’m qar qatlamına qatnasın esapqa aladı. Ol barlıq o’simliklerdi 5 tipke bo’ledi. 

1.  Fanerofitler.-  o’siwshi  bu’rtikleri  ashıq  yamasa  jabıq  halda  bolıp,  jer  u’stinen  30  sm 

joqarıda jaylasqan. Olarg’a ag’ashlar, putalar, yarım putalar, lianlar (tu’yesin’er) kiredi. 

2. Xamefitler- o’siwshi bu’rtikleri topıraq betinen 20-30 sm biyiklikte ornalasıp, olar qısta 

qar menen jabıladı. Bular tiykarınan ag’ashlar, putalar ha’m sho’pler. 



3. Gemikriptofitler-o’siwshi bu’rtikleri topıraq u’stide ornalasıp, o’simlik japıraqları menen 

jabılg’an halda qıslaydı (qoyma-qoshqarma, krapiva) 



4.  Kriptofitler-  qısta  jer  u’sti  bo’limleri  o’lip  qalatug’ın  ko’p  jıllıq  sho’p  o’simlikleri. 

Olardın’  o’siw  bu’rtikleri  topıraq  astında  (geofitler)  ha’m  suw  astında  (gidrofitler).  Bularg’a 

boyan, aqbas, qamıs, shalan’ h.t.b 

5.  Terofitler-  bular  jıl  ma’wsiminin’  qolaysız  jag’dayınan  keyin  tuqım  halında 

saqlanatug’ın o’simlikler bolıp, olarg’a bir jıllıq sho’p o’simlikleri jatadı. 

Orta  Aziya  sho’l  o’simliklerinin’  tirishilik  formaların  E.P.Korovin  (1961,  1962)  tolıq 

tu’rde islep shıqqan.  

D.N.Kashkarov  (1945)  haywanlardın’  tirishilik  formaların  klassifikatsiyalawda,  olardın’ 

ha’reket etiw iykemliliigin esapqa ala otırıp, to’mendegishe du’zedi. 

I.  Suwıq  qanlılar  (poykilotermli)  haywanlar:  1)  jıl  dawamında  ha’reket  etiwshiler  :  2)  Jıl 

dawamında ha’reket etpewshiler: a) jazda uyıqlawshı b) qısta uyıqlawshı. 

II.  Issı  qanlılar  (gomoyotermli):  A.  Otırıqlı.  1)  Jıl  dawamında  ha’reketshen’:  2)  Jıldın’ 

bo’liminde  ha’reket  etiwshiler:  a)  jazda  uyıqlawshılar  b)  qısta  uyıqlawshı  B.  Ma’wsimli  1)  uya 

salıwshılar, 2) qısqı, 3) jazg’ı 4) jaz arasında 

Ha’r qıylı ortalıqta ha’reket etiw uqıbına qarap to’mendegishe bo’ledi. 

I.  Ju’ziwshiler:  1.  tek  suwdag’ılar:  a.nekton,  b)  plankton,  v)  bentos,  2.  Jer  ha’m 

suwdag’ılar: a) su’n’giwshiler, b) su’n’gimewshiler, v) awqatın suw u’stinen tabıwshılar. 

II.  Gewlewshiler:  1.  Absolyut  jer  gewlewshiler  (barlıq  o’mirin  jer  astında  o’tkeriwshiler). 

2. Salıstırmalı jer gewlewshiler (jer u’stine shıg’ıp turıwshı) 

III. Jer u’sti formaları: 1.Uya islemewshiler. a) juwırıwshı, b) sekiriwshi, v) jılısıwshılar. 2. 

Uya islewshiler. a)juwırıwshı, b)sekiriwshi, v) jılısıwshı, 3. Jarda jasawshılar 

IV.  Ag’ashqa  o’rmelewshiler:  a)  ag’ashtan  tu’speytug’ınlar,  b)  tek  ag’ashta  o’rmelep 

ju’riwshiler. 



 

27 


V. Hawa formaları: a)  awqattı  hawada tabıwshılar, b) awqatqa hawada ju’rip qarawshılar. 

D.N.Kashkarov  aytadı:  Eger  bul  forma  sistemalarına  ja’ne  ekewin:  hawa  ha’m  topıraq 

ıg’allıg’ına  qatnasına  qarap  (ıg’al  su’yiwshiler  h  qurg’aq  su’yiwshiler)  ha’m  ko’beyiw  ornına 

qarap  formaların  qossaq-bul  klassifikatsiya  birlesigi  haywan  tirishilik  formalarının’  tiykarg’ı 

belgilerin anıqlaydı-deydi.  

Solay etip, tirishilik formalarının’ sisteması qaysı maqsette bolıwına qarap ha’r qıylı bolıwı 

mu’mkin. 

                   MĐGRATsĐYa HA’M ĐNVAZĐYa 

Jerdi ma’kanlag’an organizmler jasaw jag’dayına tek iykemlesip qoymastan o’zinin’ jasaw 

ornın  o’zgertiw  ha’m  tarqalıw  qa’siyetine  iye.  Bul  qa’siyet  tarqalıwda  aktiv  boladı:  ayrım  suw 

organizmleri  bir  orınnan  2-shi  orıng’a  ko’shedi,  jer  u’sti  organizmleri  ushadı  yamasa  juwıradı. 

Olardın’  tezligi  ha’r  qıylı  boladı: Qus ha’m su’t emiziwshilerdin’ tezligi bir neshe onlag’an km 

bolıwı mu’mkin (gepard-104-112 km/ saat), mollyuskalar, buwın ayaqlılar ha’m a’piwayılardın’ 

ayrımlarında  bir  neshe  sm,  ha’tteki  mm/  saat  boladı.  Usıg’an  baylanıslı  passiv  ha’m  aktiv 

ha’reket etiwge baylanıslı arnawlı iykemlesiwler yamasa organlar rawajlanadı. Ma’selen o’simlik 

tuqmları  ha’m  miyweleri  suw  ag’ısları  ,  samal  sonday-aq  quslar,  jarg’antlar  ha’m  haywanlar 

arqalı basqa jerge taralıp otıradı. Samal arqalı taralatug’ın tuqım ha’m miywelerdin’ ushqıshları 

yamasa  qanatshalar  boladı.  Haywan  arqalı  tarqalatug’ınlarda  haywannın’  ju’nine  ilinip  turıwshı 

tirkewishler  boladı.  Organizmler  barg’an  jerinde  birden  iykemlesip  kete  bermeydi.  Ol  jerde 

jırtqıshlarg’a yamasa konkurentlerge tap boladı. Usıdan aman o’tkende g’ana ol jerge iykemlesip 

qaladı.  Oragnizmlerdin’  ken’islikte  orın  awıstırıwı  eki  gruppag’a:  periodlı  ha’m  periodsız  

invaziyalar (basıp kiriw) bolıp bo’linedi. 

Migratsiya klimat ayrıqshalıg’ı menen baylanıslı boladı. Ma’selen, ko’pshilik  quslar jılına 

eki ma’rte migratsiya (qıslaw ushın ha’m qıslawdan keyin) etedi.  

Periodsız  qonıs  basıwda  awqat  jetispewshiliginen  boladı.  Bunda  ku’tpegende  birden 

organizmler  awqat  jetispegenligi sebepli kelip qaladı. Bul siyrek ushırasadı. Bunda organizmler 

ko’binshe  o’lip  qaladı,  sebebi  olar  barg’an  jerinde  konkurentsiyag’a  ushıraydı.  Đnvaziya  adam 

ta’repinen de isleniwi mu’mkin. Biraq bunda organizm o’lmeydi. 

                                           POPULYaTsĐYa. 

Tu’r  tiykarg’ı  sistematikalıq  kategoriya  bolg’anı  menen  en’  maydası  emes.  Ol  tarqalıw 

obalstının’  bir  bo’limin  iyelewshi-kishi    tu’rge,  al  kishi  tu’rler  o’z  gezeginde  populyatsiyag’a 

bo’linedi.  Populyatsiya-bul  bir  tu’rge  kiriwshi  ko’beyiwshi  a’wlad  beretug’ın,  belgili  bir 

maydandı  iyeleytug’ın  osoblardın’  jıynag’ı  esaplanadı.  Populyatsiyanın’  ken’islitegi  o’zinin’ 

du’zilisi,  jınısıy  ha’m  jas  quramı  h.t.b  boladı.  N.P.Naumov  (1963)  populyatsiyalıq  birlikti 

ajıratıwda  landshaftlı-biotopikalıq  usılg’a  tiykarlanıp,  populyatsiyanı  elementarlıq,  ekologiyalıq 

ha’m geografiyalıq dep u’sh toparg’a bo’ledi: 

1.  Elementarlıq  (jergilikli)  populyatsiya-bul  kishkene  birlikli  maydanda  jasawshı 

maqluqlardın’ jıynag’ı. Bulardın’ sanı biotsenozdag’ı ha’r qıylı tirishilik jag’daylarg’a baylanıslı 

qansham  jag’daylar  birgelikli  bolsa,  sonshelli  elementarlıq  populyatsiyanın’  sanı kem boladı. 2. 

Ekologiyalıq  populyatsiya-bul  elementarlıq  populyatsiyalardın’  jıynag’ı.  Bular  tiykarınan 

tirishilik toparlar bolıp, ortalıqtın’ belgili jag’dayına beyimlesken. 3. Geografiyalıq populyatsiya-

bul  ekologiyalıq  populyatsiyanın’  jıynag’ı  bolıp,  birgelikli  geografiyalıq  jag’dayda  jasawshı 

maqluqlardı o’z ishine aladı.  

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 



1. Ekologiyalıq faktorlardın’ qanday tu’rleri bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’W 

2. Organizmlerdin’ tirishilik formaların tu’sindirin’W 

3. Migratsiya degenimiz neW 

4. Populyatsiya degen ne ha’m onın’ qanday toparları barW 



 

28 


6-LEKTSIYA.  

 BIOTSENOZ HAQQINDA TU’SINIK  

Jobası: 


1.Biotsenoz haqqında tu’sinik. 

2.Biotsenozın’ ken’isliktegi qurılısı. 

3.Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnas. 

 

O’simlikler  ha’m  haywanatlar  birlesip  planetamızda  soobshestvonı  payda  etedi. 



Soobshestvo-bul ulıwma tu’sinik bolıp, bunda birgelikte ha’reket etiwshi qa’legen bir jerdin’ tiri 

organizmlerdin’ jıynag’ına tu’sinemiz. Biz onnan kishirek birlikti-biotsenozdı qollanamız.  



Biotsenoz-bul birgelikte jasawshı ha’m o’z-ara baylanısqan organizmlerdin’ jaynag’ı bolıp 

tabıladı. Qa’legen biotsenozdın’ tiykarg’ı qa’siyetlerinin’ biri-onın’ tu’r sostavı esaplanadı. Ig’allı 

tropik  biotsenozlardın’  tu’r  sostavı  ju’da’  bay  bolıp  keledi,  ortasha  poyastiki  jarlılaw,  al  sho’l 

ha’m suwıq regionlardın’ tu’r sostavı odan da beter jarlı boladı. Maydan birligine tuwra keliwshi 

tu’rler  sanı-tu’rlik  toyıng’anlıq  dep  ataladı.  Ol  ha’r  qıylı  biotsenozlarda  tu’rlik  sostav  sıyaqlı 

o’zgerip baradı. Tu’rlik toyıng’anlıq jer u’sti biotsenozlarında a’sirese gu’lli o’simliklerde joqarı, 

ol  arasında    mox  ha’m    lishayniklerde,  nasekomalarda,  qus,  su’t  emiziwshiler  ha’m  basqa 

haywanlarda u’lken bolıp turadı. Ha’r bir biotsenozda belgili bir tirishilik formalarının’ toparları 

u’stemlik  etedi.  Ma’selen,  tog’ay  biotsenozında  fanerofitler,  sho’l  oblastlarında-xamefitler,  su’t 

emiziwshilerden  jer  qazarlar  u’stemlik  etedi.  Olardı  dominant  tu’rler  dep  ataydı.  Dominanttan 

basqa subdominantlar boladı. Bul tu’sinikler sanlıq xarakteristikag’a iye. Soobshestvonın’ qurılıs 

ha’m xarakterin anıqlawshı dominantlar edifiktorlar dep  ataladı. A’dette biotsenoz-fitotsenozg’a, 

zootsenozg’a, mikotsenoz ha’m mikrobiotsenozg’a bo’linedi. 

Biotsenozdın’ ken’isliktegi qurılısı. Qa’legen tiri zat belgili bir ken’isliktegi qurılısı menen, 

birinshi  gezekte  onın’  ha’reketsiz  komponenti-  o’simlikleri  menen  xarakterlenedi.  Jamoanın’ 

vertikal du’zilisi onın’ yaruslıg’ında ko’rinedi. Yaruslar sanı ha’r qıylı. Olar joqarıdan to’menge 

sanaladı.  Yaruslıq  jer  astı  ha’m  jer  u’sti    bolıp  bo’liniwi  mu’mkin,  gidrofit  jamoasında  ol  suw 

u’sti,  suw  astı  ha’m  gruntlardın’  ishinde  boladı.  Jer  u’sti  biotsenozlarında  ju’da’  ko’p  sanlı 

yarusttı  tog’ay  iyeleydi.  Ig’allı  tropikalıq  tog’aylarda  qolaylı  sharayatta,  ag’ashlardı  bo’lek 

yaruslarg’a ayırıp  bolmaydı: Ag’ashlardın’ tajları bir tegis ag’ash peshexanasın du’zedi. Ortasha 

poyas tog’aylarında birden u’shge shekem ag’ashlı yaruslardı ko’remiz. Ag’ashlar astında putalar 

yarusı rawajlang’an (bul tropik tog’aylarda bolmaydı), to’mende sho’pler ha’m putashalar yarusı, 

aqırında  topıraq  u’stinde,  moxlı  yamasa  lishaynikli  yarus  boladı.  O’simliklerdin’  jer  astı 

organlarıda  yaruslardı  payda  etedi.  Yaruslar  usıg’an  qaray  turaqlı  bolıwı  mu’mkin,  eger  olar 

ag’ashlar  yamasa  jas  paqallı  putalar  menen  du’zilse.  Sho’p  o’simliklerinen  du’zilgen  yaruslar 

turaqsız boladı. Ko’beyiw da’wirinde sho’pler gu’llew ha’m tag’ı basqa qılıw ushın o’zine tiyisli 

bolg’an  biyiklikke  jetemen  degenshe  a’ste  aqırın  rawajlanadı.  Barlıq  o’simlikler  yarustı  du’ze 

bermeydi.  Olardan  basqa  anaw  yaki  mınaw  yaruslardın’  quramına  kiriwshi  tu’rler  bolıp,  olar 

yarus arasındag’ılar dep ataladı. Olarg’a epifit ha’m lianlar kiredi. Epifitler- ha’r qıylı biyiklikte  

o’z  betinshe  o’siwshi  o’simliklerge  ornalasadı.  Lianlar  ha’r  qıylı  yaruslardın’  o’simliklerinin’ 

baslarına qaray talpınadı.  

Haywanatlar  qanday  da  bir  turaqlı  yarusqa  iye  emes.  Topıraqtın’  omırtqasız  haywanları 

onın’  belgili  bir  jag’dayın  ku’n,    jıl,    o’miri  dawamında  almastırıp  otıradı.  Biotsenozdın’ 

gorizontal  qurılısı-  mozaykalı    bolıp  esaplanadı.  Bunnan  ta’biyiy  soraw  kelip  shıg’adı,  bizler 

mozaykalı  qurılıstan  biotsenozlardın’  izbe-iz  jaylasıw  shegarasın  qalay  anıqlaymız

?

.  Bul  jerde 



tiykarg’ı  kriteriya-  bir  yamasa  bir  neshshe  ulıwma  edifikatorlardın’  artıp  ketiwi  yamasa  joqlıg’ı 

bolıp tabıladı. 



Biotsenozdag’ı  organizmler  arasındag’ı  qatnas.  Bul  qatnaslar  ishinde  a’hmiyetli  orındı 

trofikalıq  qatnas  iyeleydi.  Solar  arqalı  trofikalıq  da’rejeler  anıqlanadı:  olar-produtsentler, 

konsumentler,  redutsentler  bolıp  tabıladı.  Awqatlardın’  jıynag’ı  boyınsha  evrifaglar  (awqattın’ 

ken’ do’geregine iye tu’rler) ha’m stenofaglar (awqqattın’ tar do’geregine iye tu’rler) ayrıladı.Bul 



 

29 


gruppa  shegarasında  haywan  formaları  bo’linip  shıg’adı:  O’simlik  jewshiler,  haywan  jewshiler 

ha’m  haywan  menen  o’simlik  aralasqan  awqatlanıw  yag’nıy  jewshiler.  Haywanlardın’  kishi 

gruppasın tuqım jewshiler (jasıl awqattı paydalanıwshılar, ag’ashlardın’, o’simliklerdin’ qabıg’ın, 

go’sh  yamasa  tiri  haywanlardın’  basqa  tkanların,  o’lilerdi  zamarıqlardı  jewshiler)  ha’m 

koprofaglar  (o’simlik  tkanlarınan  shıqqan  ekskrementlerdi  paydalanıwshılar  )  Organizmler 

arasındag’ı  qatnaslardın’  ekinshi  bag’darı  topikalıq  qatnas  yag’nıy  bir  haywannın’  ekinshi  

haywan  ushın  jasaw  ornı  yamasa  turaq  jay  boladı.  Haywanlardın’  ko’pshiliik  tu’rleri  o’simlik 

paqalında,  shaqasında,  qabıg’ında  jasaydı.  Bir  substratta  turaqlı  bolıw,  bul  olardın’  ren’inin’ 

ha’m  formalarının’  kelip  shıg’ıwına  (qorg’awshı  dep  atalıwshı)  alıp  keledi.  Organizmler 

arasındag’ı  u’shinshi  bag’darına  forikalıq  qatnaslar,  bunda  bir  tu’rler  basqa  tu’rlerdin’  burıng’ı 

ornınan  basqa  orınlarg’a  taralawına  mu’mkinshilik  tuwdıradı.  Ma’selen  haywanlar 

o’simliklerdin’  tuqımların  bir  jerden  ekinshi  jerge  alıp  barıwı  (arqalı).  Qatnaslardın’  to’rtinshi 

bag’darın-fabrikalıq qatnas kiredi. Bunda bir tu’r o’zine baspana islep sog’ıp alıw ushın ha’r qıylı 

shıg’ındı o’nimlerdi paydalang’an waqıttag’ı baylanıslar tu’siniledi. 

O’simlikler  biotsenozdın’  strukturasın  qurag’anda  onın’    energetikalıq  bazasın  quraydı. 

Haywanatlar  sol  islenip  shıqqan  organikalıq  zatlarda  paydalanıwshılar  bolıp  qatnasadı. 

Zamarıqlar  biotsenozda  ha’r  qıylı  roldi  oynaydı.  Olar  ishinde  konsumentler,  parazitler  ha’m 

redutsentler  bar.  Sonday-aq  ko’pshilik  zamarıqlardın’  denesi  haywanlarg’a  awqat  boladı. 

Bakteriyalar-bular redutsentler. Haywanlarg’a sanlıq mug’darlıq qatnas boyınsha 3 ballıq shkala: 

tu’r ko’p sanda, a’piwayı, siyrek bolıp  qollanıladı. 



Konsortsiya  dep-  erkin  tirishilik  etiwshi  ha’m  bir-biri  menen  trofikalıq,  topikalıq  ha’m 

forikalıq  qatnasta  bolıwshı  jasıl  o’simliklerdin’,  barlıq  organizmlerdin’  birge  jasawının’ 

jıynag’ına aytamız. Bunda erkin tirishiilik etiwshi jasıl avtorof o’simlikler konsortsiyanın’ orayı 

dep  ataladı,  al  ol  menen  baylanısıwshı  tu’rler  konsortlar  dep  ataladı.  Konsortsiyalar  individual, 


Download 0.58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling