Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilik haywan ha’m o’simlik tu’rlerinin’ sanı birden azayıp ketti ha’m olardı Xalıq aralıq «Qızal kitapqa» kirgiziwge tuwra keldi. Olardın’ ko’pshiligi aqılg’a muwapıqsız paydalanıw na’tiyjesinde jer betinen jog’alıp ketti. Ele de ko’pshilik tu’rler joq bolıp ketiw qa’wipi astında tur.Sonın’ ushın bul tu’rlerdi qorg’ap, olardı ko’beytiwimiz kerek. Siyrek an’lardı awlawdı qadag’an etiw, siyrek o’simliklerdi jıynawdı qadag’an etiw, bul tu’rlerge optimal jag’daylardı saqlaw biogeografiya nızamlıqları tiykarında islenedi. Adam den sawlıg’ı ushın jaqsı gu’resiw biogeografiyalıq bilimlerdin’ itibarısız mu’mkin emes. Ko’pshilik awırıwlar-viruslar, bakteriya, a’piwayılar, zamarrıq, parazit qurtlar h.b. ta’repinen payda boladı. Qorshag’an oratlıqtın’ ayrıqshalıg’ı sol awırıw shaqırıwshılardın’ ha’m taratıwshılardın’ tirishilik mu’mkinshiligi menen anıqlanadı. Mıs: tulyaramiya adamg’a awırıw haywanlardan su’yir shıbınlar, mokretsalar h.b. nasekomalar arqalı jug’adı. Adamnan basqa tulyaremiya menen ko’pshilik kemiriwshiler, nasekoma jewshiler ha’m basqa su’t emiziwshiler awıradı. Bul awrıwlardın’, onı shaqırıwshılar, taratıwshılar ha’m juqtırıwshılardın’ qolaylı jasaw sharayatın, bul sharayat qaysı zona yamasa poyasta bolatug’ının biz biogeografiya nızamlıqları arqalı bilip alamız. Bunı bilsek biz awırıwdın’ aldın alg’an bolamız. 7 O’simlikler ha’m o’simlikler ja’ma’a’ti jasaw sharayatının’ indikatorı retinde qollanıladı. Sol o’simliklerdin’ ha’m haywanlardın’ qatnasına ha’m ko’lemine qarap biz ortalıqtın’ ha’r- qıylılıg’ın: teren’ligin, duzlanıw da’re-jesin, topıraqtın’ mexanikalıq quramın ha’m ximizmin, paydalı qazılma-lardı bilip alamız. Ha’zirgi waqıtta indikatsiya biogeografiyanın’ jaqsı ra- wajlang’an bo’limi esaplanadı. Keyingi jılları monitoringtin’ mashqalaları - geografiyalıq ortalıq u’stinen baqlaw (aerofoto ha’m kosmoslıq metodlar arqalı) ken’ tu’rde islenip atır. Bul izertlewlerde de biogeografiyanın’ roli u’lken.
8 Sorawlar ha’m tapsırmalar. 1.Biogeografiya pa’ni neni u’yretedi, ol qaysı ilimler menen baylanısqan ?
2.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıw tariyxın qanday basqıshlarg’a bo’liw mu’mkin ?
3.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıwına qaysı alımlar o’zlerinin’ u’lesin qosqan ?
4.O’zbekstanda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ tiykarın salıwshılar kimler ?
5.Biogeografiyanın’ qanday praktikalıq a’hmiyeti bar, xalıq xojalıg’ı-nın’ qaysı tarawlarında ken’nen qollanıladı ?
Biogeografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri . Geografiyalıq rayonlar bir-birinen ondag’ı jasaytug’ın mikroorganizmler, o’simlikler, zamarrıq ha’m haywanlardın’ quramı boyınsha ayırıladı. Ma’selen, Rossiyanın’ Evropa bo’liminde iyne japıraqlı o’simlikler h.b. o’sse, al Orta Aziyada basqa o’simlikler o’sedi.
aytamız. Sonın’ menen birge sol rayonda haywanlardın’ ko’plegen tu’rleri-a’piwayı tiyın, gornostay, qasqır, qon’ır ayıw h.b. tirishilik etedi. Fauna dep-belgili bir rayondag’ı tirishilik etetug’ın haywan tu’rlerinin’ jıynag’ına aytıladı. Anaw yaki mınaw rayondag’ı fauna ha’m floranın’ jıynag’ına- biota dep ataymız (Bobrinskiy, 1951). Bul terminler tek g’ana o’simlik, zamarrıq ha’m mikrooragnizm yamasa haywanlarg’a qollanılıp qoymastan, al o’simlik yamasa haywanatlar, du’nyasının’ iri bo’limlerine de qollanıladı. Ma’selen, gu’lli o’simlikler florası, quslar faunası, kemiriwshiler faunası, su’t emiziwshiler faunası h.t.b. O’simlikler, zamarrıqlar, mikroorganizmler ha’m haywanatlar birge tirishilik etip bir-biri menen ha’rqıylı qatnasta boladı ha’m bir-birine ha’r tu’rli ta’sir jasaydı. Basqasha aytqanda birgelesip jasawshı organizmler ja’ma’a’tti payda etedi. Bul ja’ma’a’t ha’r-qıylı bolıwı mu’mkin. Ma’selen biz tog’ay soobshestvosı, mikroorganizmler soobshestvosı dep ayırıp aytıwmız mu’mkin. Barlıq ja’ma’a’tler ishinde o’simlik ha’m haywanlar soobshestvosı jaqsı u’yrenilgen. Sonın’ ushın biz bunnan bılay usılar haqqında aytamız.
japıraqlı tog’aydı da h.t.b. aytamız. Solardın’ ishinde konkret, anıq soobshestvonı ayırıp biliw kerek. Đri tipologiyalıq kategoriyalarg’a tundra, iyne japıraqlı tog’aylar, ken’ japıraqlı tog’aylar, dala, sho’l, savanna, taw h.t.b. kiredi. Biom-bul tu’sinik anaw yaki mınaw zona ha’m kishi zonalardag’ı soobshestvolardın’ birlespesine aytıladı. Solay etip flora ha’m fauna birlesip biotanı payda etedi. O’simlikler qaplamı ha’m haywanat jıynag’ı soobshestvolardı ha’m biomlardı payda etedi. Bir soraw tuwadı: Evropanın’ ken’ japıraqlı tog’aylarının’ flora ha’m faunasının’ quramı Arqa Amerikanın’ flora ha’m faunasınan ayırmashılıg’ı qalay tu’sindiriledi ? Bul
soobshestvolardın’ jasaw jag’dayları uqsas ha’m olar uqsas biotag’a iye bolıwı kerek. Biraq bul onday emes. Bul regionlardın’ geologiyalıq tariyxı ha’r qıylı. Solay etip biotalardın’ quramı sol regionnın’ geologiyalıq tariyxına baylanıslı boladı. Biogeografiyanın’ bo’limleri. Organizmlerdin’ jer sharı boyınsha tarqalıwının’ bir tegis bolmawı ha’r-qıylı sebepler menen anıqlanadı, bul sebeplerdi biogeografiya ilimi u’yrenedi ha’m tu’sindiredi. Jerdin’ tiri organizmlerin u’yreniwdin’ eki tu’ri bar: geografiyalıq, bunda organizmler soobshestvosı, sonday aq jer sharının’ ha’r-qıylı oblastlarının’ flora ha’m faunası izertlenedi, ha’m taksonomiyalıq, bunda jerde ayrım taksonomiyalıq kategoriyalar-semeystvo, tuwıs, tu’rlerdin’ tarqalıwı u’yreniledi. 9 Usıg’an sa’ykes biogeografiya to’mendegi bo’limlerge bo’linedi: 1. Soobshestvolar geografiyası: a) ja’ma’a’ttin’ ulıwma geografiyası, b) o’simlik qaplamının’ geografiyası, v) haywanatlar elatının’ geografiyası. 2.Organizmler ha’m olardın’ populyatsiyalarının’ geografiyası: a) organizmlerdin’ ulıwma geografiyası, b) o’simlikler geografiyası, v) haywanatlar geografiyası, g) zamarrıqlar geografiyası. Mikroorganizmler geografiyası da bar desek boladı, biraq bul bo’lim ele jaqsı islenbegen. O’simlikler qaplamı ha’m o’simlikler populyatsiyasının’ tarqalıw nızamlılıqlarının’ jıynag’ın botanikalıq geografiya u’yrenedi, haywanatlar elatı ha’m haywanatlar populyatsiyası geografiyasının’ jıynag’ı-zoologiyalıq geografiya (zoogeografiya), biom ha’m biotalardın’ tarqalıw nızamlılıqlarının’ jıynag’ı-ulıwma biogeografiya ta’repinen u’yreniledi. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ u’sh etapı bar: 1. Floristiko-faunistikalıq-fauna, flora ha’m jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ flora ha’m biotalarının’ inventarizatsiyası. 2. Salıstırmalı-regionallıq-jer sharının’ flora, fauna, biota, o’simlikler qaplamı, haywanatlar elatı boyınsha regiong’a bo’liniwi (biomlar jıynag’ının’ da) ha’m bul regionlardın’ salıstırılıwı. 3. Kauzallı-sebepli-organizmler ha’m olardın’ ja’ma’a’tinin’ geografiyalıq tarqalıwına ekologiyalıq faktorlardın’ ta’sirinin’ ko’rinisi, sonday aq tariyxıy faktorlardın’ organizmler ha’m olardın’ ja’ma’a’tinin’ ha’zirgi tarqalıwında geologiyalıq tariyxı dawamında ekologiyalıq jag’daylarının’ o’zgerisinin’ tu’sindiriliwi. Ha’zirgi waqıtta biogeografiyada obektti izertlewdin’ sanlıq etapları jaqsı rawajlang’an. Ma’selen, flora ha’m faunanı izertlewde bahalı mag’lıwmat alıw ushın sol regionda jasawshı o’simlik ha’m haywan tu’rlerin tek sanap qoymastan. olardın’ ha’r-bir tu’rine sanlıq baha beriw kerek.
10
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1. Flora ha’m fauna degenimiz ne ?
2. Biota ha’m biom degenimiz ne ?
3. O’simlikler ha’m haywanatlar ja’ma’a’ti degenimiz ne ?
4. Biogeografiyanın’ qanday bo’limleri barW 5. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ qanday etapları barW
2-LEKTSIYA. BIOSFERA HA’M ONIN TIYKARG’I ELEMENTLERI Jobası:
1. Biosferada organizmlerdin’ tarqalıwı. 2. Biosferadag’ı organizmlerdin’ biomassası. 3. Biosferadag’ı biologiyalıq o’nimdarlıq. Evolyutsiya na’tiyjesinde jer betinde ma’kan basqan ayrıqsha qabıq yama-sa tirishilik qabatı-biosfera dep ataladı. Biosfera haqqında tu’sinikler Avstriya alımı E.Zyuss ta’repinen 1875-jılı ilimge kirgizilgen. Biraq biosferanın’ du’zilisi ha’m ta’liymatın rus akademigi V.Đ.Vernadskiy 1926-jılı ilimiy ta’repten da’lilledi. Ol biosferanı bizin’ planetamızdın’ bir waqıtları tirishilik etken yamasa tirishilik bolıp atırg’an, tiri maqluqlardın’ ta’sirine ushırag’an yamasa ushırap atırg’an bir oblastı dep tu’sindiredi.Solay etip biosfera ha’zirgi waqıtta planetamızdın’ u’lken ekosistemasın quraydı, onda ken’ ko’lemdegi zat almasıw protsessi ju’redi. Biosfera o’z ishine to’mendegi bo’limlerdi aladı: 1) Hawa qatlamının’ (atmosfera) to’mengi bo’limi-troposfera, bul jerde tirishilik 10-15 km ge shekem aktiv boladı, Al onnan joqarısında spora, bakteriyalar g’ana jasay aladı (22 km) bul qabıq stratosfera dep ataladı. 2) Barlıq suw qabatın (gidrosfera), bunda tirishilik suwda en’ teren’ jeri 11 km ge shekem tarqalg’an. 3) Qattı qabıq litosferanın’ u’stinde ha’m astında tirishilik tarqalg’an. Keyingi jılları litosferanın’ 4500 m teren’liginde neft suwları arasında mikroorganizmler tabılg’an. Eger biosferag’a atmosfera qatlamındag’ı tınıshlıq halındag’ı organizmlerdi de qossaq, onda onın’ shegi vertikal boyınsha 25-40 km ge shekem baradı. V.Đ.Vernadskiydin’ (1944) ko’rsetiwinshe biosfera astında 5-6 km ge sozılg’an, biraq bir tegis qaplanbag’an sho’gindi jınıslar oblastı bar. Bul oblasttı ol stratisfera dep ataydı. Stratisfera biosfera ta’repinen du’zilgen, sebebi sho’gindi jınıslardın’ du’ziliwinde organizmler u’lken roldi oynaydı. Bul jınıslar gidrosferada payda boladı. Biosfera shegarasında aktiv tirishilik etiw mu’mkin bolmaytug’ın oblastlar boladı. Ma’selen, troposferanın’ joqarg’ı qatlamında, sonday aq en’ suwıq ha’m ıssı rayonlarda (jer sharının’ ) organizmler tek g’ana tınıshlıq halında ushırasadı. Biosferanın’ bunday oblastlarının’ jıynag’ın parabiosfera dep ataymız (Xatchinson, 1972 ). Biraq biosferanın’ organizmler aktiv jag’dayda tirishilik etetug’ın oblastlarda, tirishilik bir tegis tarqalmag’an. Litosfera ha’m troposfera shegarasında o’simliktin’ jer u’sti ha’m jer astı tamırları jaylasqan bo’limdi V.B.Sochova (1944) fitosfera dep atasa, al Lavrenko (1949) fitogeosfera dep ataydı. Fitosferanın’ quwatlıg’ı okean oblastında ju’da’ ku’shli, bul jerde 11 km ge jetedi, al qurg’aqlıqta metrlerde yamasa onlag’an metr (ayrım regionlarda 100-150m) de o’lshenedi. Biosfera ushın tek tiri organizmlerdin’ qatnası xarakterli bolıp qoymastan, ol mınaday u’sh ayrıqshalıqqa iye: 1-den, bunda ko’p ko’lemdegi suyıq suwdın’ bolıwı: 2-den, og’an ku’n nurlarının’ kushli energiyası tu’sedi: 3-den, biosfera bul qattı, suyıq ha’m gaz ta’rizli zatlardın’ 11
arasında turadı. Usıg’an baylanıslı biosfera ushın xarakterli na’rse, bul zat ha’m energiyanın’ u’zliksiz almasıwı bolıp tabıladı, bunda tiri organizmler aktiv rol atqaradı. Ha’zirgi waqıtqa shekem biosferada tiri organizmlerdin’ sanı ma’lim emes, biraq shama menen mug’darı ma’lim. O’simliklerdin’ biomassası haywanlardikinen anag’urlım joqarı ha’m bir mag’lıwmatlarda ol 10 a’9
, ekinshisine -10 a’9
-10 g’a’
al haywanlarda 10 a’u’
g, basqalarda o’simlikler biomassasınan 4-5 qatar az (Xilmi,1966). Đ.A.Suetovanın’ (1974) esabı boyınsha qurıqlıqtın’ barlıq tiri zatları 6,4 × 10 a’h g, al
okeandag’ı biomassa (29,9 × 10 15 g) qurıqlıqtag’ı g’a qarag’anda 3 qatarg’a az. Bul avtordın’ ko’rsetiwinshe qurıqlıqta o’simlikler biomassası 6,4 × 10 a’h g, al haywanlardın’ biomassası - 0,006 ×
a’h g, g’a, okeanda bolsa o’simlikler biomassası 1,1 × 10
g, al haywanatlar biomassası- 28,8
× 10 a’o’ g, g’a ten’. Solay etip, qurıqlıqta o’simlikler biomassası haywanatlar biomassasına qarag’anda 3 qatarg’a u’lken, okeanda haywanatlar biomassası o’simliklerge qarag’andva 28 ma’rtebege ko’p. Okeanda o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassasın plankton organizmler, mikroskopiyalıq vodorosller quraydı. Esap-sanaq metodınan g’a’rezsiz qurıqlıq ha’m okeanda organizmler biomassasının’ ulıwma tarqalıw nızamlılıqları boladı: okeanda organizmlerdin’ ulıwma biomassası qurıqlıqqa qarag’anda to’men, o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassası qurıqlıqqa jıynalg’an, okeandag’ı haywanlar biomassası qurıqlıqtag’ı haywanlar biomassasına qarag’anda biraz joqarı. Qurıqlıqta biomassanın’ toplanıwı tog’aylarda baqlanadı, onın’ u’lesi 10 a’w
-10 a’h
g g’a ten’: jer sharında sho’p o’simliklerdin’ biomassası tog’ay o’simliklerinin’ biomassasına qarag’anda 5- 10 ma’rtebege az. Atmosferanın’ joqarg’ı shegarasına kelip tu’setug’ın barlıq tolqındag’ı nurlardın’ ku’n energiyasının’ ag’ımı 700kkal/sm 2 sutkasına. Sonnan jılına ko’rinerli nurdın’ 55kkal/sm 2 qa
shamalası jer betine jetip keledi ha’m organizmler paydalanadı. Ku’n nurının’ energiyasın organikalıq zatta toplaw uqıbı- tiri organizmlerdin’ o’nimdarlıg’ı dep ataladı. Bul payda bolg’an o’nim mınanday bolıp bo’linedi: 1. Ulıwma da’slepki o’nim- organikalıq zatlardın’ ulıwma sanı yamasa energiya menen baylanıslı bolg’an jılına 1m2 maydanda anıqlanatug’ın o’nim. 2.Taza birinshi o’nim- energiya menen baylanıslı bolg’an, organikalıq zatlardın’ sanı, yamasa dem alıwg’a jumsalg’an energiyadan qalg’an o’nim. 3. Ekilemshi o’nim- Bul organizmlerdin’ paydalanıwı ha’m qayta islewi na’tiyjesinde payda bolg’an o’nim, yag’nıy haywanlardın’ produktsiyası. R.Uittikerdin’ (1980) mag’lıwmatı boyınsha jer sharında ulıwma taza o’nim jılına 1,7•.10 17
12 g
dı quraydı, olardın’ biomassası 2,0•10 12 g dı quraydı. O’nimdi payda etiwde ha’m qayta islewde organizmlerdin’ ha’r-qıylı gruppalarının’ roli ha’r-qıylı. Bular u’sh topar gruppag’a bo’linedi: 1. Produtsentler - bular birlemshi o’nimdi beriwshiler (fotosintez islewshi jasıl o’simlikler, xomosintez islewshi bakteriyalar h.t.b.) 2. Konsumentler- bular birlemshi yamasa ekilemshi o’nimdi paydalanıwshılar ha’m olardı basqa organikalıq zat formalarına aylandırıwshılar (haywanatlar, parazit o’simlikler h. b.) 3. Redutsentler (destruktorlar)- o’li organikalıq zatlar esabınan jasawshı ha’m olardı miniral zatlarg’a shekem tarqatıwshı organizmler (ko’pshilik bakteriyalar, zamarrıqlar ha’m a’piwayı haywanlar,). O’z gezeginde konsumentler 3 kishi gruppag’a bo’linedi: 1. O’simlik jewshi organizmler-fitofaglar. 2. 2-qatarlı konsumentler- jırtqısh ha’m parazitler, bular o’simlik jewshi organizmlerdi jeydi. 3. 3-qatarlı konsumentler - bular jırtqısh ha’m parazitler menen awqatlanıwshı jırtqısh ha’m parazitler: Keyingi eki gruppanın’ wa’killerin zoofaglar dep ataymız. Bunnan basqa M.S.Gilyarovtın’ (1965) ko’rsetiwinshe haywanlar, bular tek organikalıq zatlardı bir tu’rden 2- 12
tu’rge aylandırıp qoymastan mineral yamasa organikalıq jen’il miniralizatsiyalanıwshı zatlardın’ belgili mug’darın bo’lip shıg’arıp, tek konsument bolıp qoymastan redutsentte bola aladı. Ulıwma ta’biyatta zat almasıw usı u’sh gruppadag’ı organizmlerdin’ qatnasında boladı. Bizin’ planetamızda ju’retug’ın zat almasıw protsessinin’ tezligi 16km qalın’lıqtag’ı jer qabıg’ı massasının’ tek 0,01Fke shamalasın qurawshı tiri zatlardın’ u’lken bolmag’an massası menen bir tekli emes qusag’an. Sog’an qaramastan organizmler tez ko’beyiw arqalı zat almasıwdı tezletedi ha’m planetarlıq roldi atqaradı. V.Đ.Vernadskiy (1934) tiri organizmlerdin’ qolaylı jag’dayda organikalıq zatlardı du’ziwdegi mu’mkinshiligin joqarı bahalaydı. Mıs; bir diatom suw otının’ kletkası tosqınlıqsız ko’beyiw waqıtta 8 ku’n ishinde bizin’ planetamızdın’ ko’lemindey maydang’a iye boladı, al keyingi bir saat dawamında bul ko’lem eki esege ko’beyedi. A’piwayı infuzoriya bes jılda jerden 104 ese u’lken mug’dardag’ı organikalıq zattı beriwi mu’mkin. V.Đ.Vernadskiydin’ ko’rsetiwinshe xolera bakteriyası sherek sutka ishinde jer betin qaplap alsa, qurıqlıqtın’ a’ste ko’beyiwshi organizmi-hind pili bunı 3000-2500 jılda islewi mu’mkin deydiN’ xolera bakteriyasına geoximiyalıq energiyanın’ beriliw tezligi shama menen 33000sm/s, yag’nıy ses tolqınının’ tezligine jaqın, ol pil ushın 10 -2 sm/s qa ten’, bul degen so’z olardın’ geoximiyalıq effekti birdey. Biraq bunday potentsiyal mu’mkinshi- lik tolıq iske aspaydı. o’ytkeni ko’pshilik oganizmler ko’beyiw jasına jetpey o’lip qaladı. Jer betinde bolatug’ın barlıq protsesslerdin’ deregi - quyash esaplanadı. Fotosintez protsessi na’tiyjesinde organikalıq zatlar (uglevodlar) payda boladı. Fotosintez ju’da’ to’men paydalı ta’sir etiw koeffitsenti menen xarak-terlenedi. Xatchinsonnın’ (1972) mag’lıwmatı boyınsha qurıqlıqtag’ı o’simlikler optimal jag’dayda quyashtan kelip tu’setug’ın ko’rinerli nurlardın’ tek bir-neshe protsentin paydalanadı, al barlıq qurıqlıqtın’ betine ta’sir etiwshi paydalı koeffitsenttin’ mug’darı 0,1-0,3O’ ti quraydı. P.Dyuvino, M.Tangtın’ (1958) aytıwınsha jerge tu’setug’ın quyash energiyasının’ tek 1O’ i g’ana fotosintezge jumsaladı. Quyash energiyasının’ koeffitsentin ju’da az paydalanıw sebebin ko’pshilik avtorlar troposfera ha’m gidrosferadag’ı SO 2
ju’redi: 6CO
2 +6H
2 O+674000kkal=S 2 H
O 6 +6O 2
Fotosintez protsessinde xlorofilli o’simlikler organikalıq zatlardı toplaw menen birge quyash energisında sin’iredi ha’m onı biraz uaqıt biosferada uslap turadı. Konsumentler bul organikalıq zatlardı paydalanıw menen birge energiyanıda aladı, al redutsentler iskerligi na’tiyjesinde o’li organikalıq materiyadan energiya ajıraladı. Kelip shıg’ıwı jag’ınan organikalıq zatlar bolg’an paydalı qazılmalarda, mıs: kaustobiolitlerde (,tas ko’mir, torf, neft,h.t.b), quyash energiyası uzaq waqıt konserva halında saqlanadı. Ayrım organizmler organikalıq zat du’ziw ushın ku’n energiyasınan paydalanbaydı, al ol okisleniw waqtındag’ı bo’lingen energiyadan paydalanadı. Bul protsesske Xemosintez-dep ataydı. Ol fotosintezge qarag’anda organikalıq zattı ju’da’ az mug’darda toplaydı. Og’an ayırım bakteriya gruppaları qatnasadı. Tapsırma ha’m sorawlar. 1.Biosfera degen ne ?
2.Tirishiliktin’ tarqalıw shegaraların ko’rsetin’ ?
3.Tirishiliktin’ biomassasın anıqlan’ ?
4.Produtsent, konsument, redutsent organizmlerdin’ biosferada ro’li qanday ?
13
3-LEKTSIYA. BIOSFERADAG’I ZAT AYLANIS Jobası:
1. Biosferadag’ı biologiyalıq (kishi) aylanıs. 2. Biosferadag’ı geologiyalıq (u’lken) aylanıs. 3. Biosferadag’ı uglerod, azot ha’m kislorod aylanısı. Energiya aylanısı basta aytıp o’tkendey zat aylanısı menen baylanıslı boladı. Zatlardın’ kishi (biologiyalıq) aylanısı yag’nıy organizmlerdin’ qurıqlıqtag’ı topıraq arasındag’ı ha’m gidrosferadag’ı suw ha’m organizmler arasında bolatug’ın aylanıs.Zatlardın’ u’lken aylanısı (geologiyalıq) qurıqlıq ha’m du’nya ju’zlik okean arasında ju’redi. Qurıqlıqtag’ı kishi aylanıs protsessinde o’simlikler suwdag’ı gazdı ha’m erigen mineral zatlardı sin’iredi, onnan organikalıq zatlardı islep shıg’aradı. Dem alıw protsessinde o’simlik o’zinin’ denesinen uglekiskiy gazdı bo’lip shıg’aradı. Organikalıq zatlardın’ ko’pshilik bo’limi konsument organizmler ha’m redutsentler arqalı mineral zatlarg’a aylanıp topıraqqa aralasadı. Gidrosferada o’zinin’ kishi zat aylanısına iye, ol suwdag’ı erigen duzlardı gazlardın’ ko’pshilik bo’legin o’zine aladı. Bul zat aylanısta bas roldi suw betindegi mikroskopiyalıq, xlorofilli vodorosller atqaradı. Bul o’simlik organizmleri tolqın ag’ısları menen ıg’ıp ju’rip, Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|