Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
tsenopopulyatsiyalı, regional ha’m tu’rlik bolıp bo’linedi. Ulıwma, konsortlardın’ sostavına barlıq organizmler kirip, olar konsortsiya orayı menen tıg’ız baylanısqan boladı. Ig’allı tropik soobshestvolarda ma’wsimlik migrantlar ha’m uyqıg’a ketiwishiler bolmaydı, sho’l rayonlarında jıldın’ qolaysız waqıtlarında ko’pshilik tu’rler tınıshlıq halatına o’tken boladı. Bul ko’rsetkish suwıq ellerde joqarı boladı. Barlıq organizmler soobshestvog’a baylanısı boyınsha tiykarg’ı eki gruppag’a bo’linedi. 1. turaqlı (sessilli) Bug’an qurıqlıqtag’ı o’simlik ha’m zamarrıqlar, suwdag’ı bentos formalar kiredi. 2. Turaqsız (vagilli) bug’an haywanlardın’ ko’pshilik bo’limi ha’m bekinbegen suw o’simlikleri kiredi. Soobshestvolardın’ dinamikası. Biotsenozlardın’ xarakterli o’zgeshelik-lerinin’ biri olardın’ sutkalıq ha’m jıllıq dinamikası bolıp tabıladı. Ha’r bir biotsenozda tirishilik aktivliligi sutkanın’ ha’r qıylı waqtına tuwar keletug’ın organizmler toparı bar. Birewleri tu’nde aktiv bolsa, ekinshisi ku’ndiz aktiv boladı. Na’tiyjede biotsenozlardın’ ayırım tu’rlerinde o’z-ara qatnası ha’m quramında periodlıq o’zgeris bolıp turadı. Bul o’simliklerde de boladı. Tu’nde olarda fotosintez ju’rmeydi, bir qatar o’simliklerde gu’ller tek tu’nde ashıladı (namazsham gu’l) ha’m tu’n haywanları menen shan’lanadı. Vertikal sutkalıq migratsiya topıraqta jasawshılarg’a ta’n. Sutkalıq dinamika tiykarg’ı ta’biyat qubılıslarının’ ritmikası menen baylanıslı ha’m ma’wsimligi bekkem tu’rde boladı. Biotsenozdın’ ma’wsimlik o’zgerisi tek jag’day ha’m ativliktin’ o’zgerisinen emes, al ayırım tu’rlerdin’ salıstırma sanı, ma’wsimlik migratsiyası, jıl dawamındag’ı ayrım generatsiyanın’ o’liwinde ko’rinedi. Ko’pshilik tu’rler jıldın’ belgili bir waqtına shekem soobshestvo o’mirinen tolıq shıg’ıp qaladı. (tınıshlıq halına o’tiw, uyqıg’a ketiw), bul o’simliklerde ayrım yaruslar jıldın’ bir ma’wsiminde tolıq joq bolıp ketedi. (bir jıllıq efemerler). Ma’wsimlik o’zgerisler qarama-qarsılıqlı klimat zona ha’m oblastlarda (jaz ha’m qısta) anıq ko’rinedi. Olar a’zzi formada tropik jawınlı tog’aylarda ko’rinedi. (Bul jerde jıl dawamında ku’n uzaqlıg’ı, temeperatura ha’m ıg’allılıq rejimi ju’da’ az o’zgeredi). Jıllıq o’zgerisler. Jıllar
boyınsha meteorologiyalıq jag’daylardın’ (klimatlıq flyuktuatsiyalardın’) o’zgerisinen ha’m basqa soobshestvog’a ta’sir etiwshi ishki faktorlardan g’a’rezli boladı. Fitotsenozdag’ı o’zgerisler saranchalardın’ ko’beyip ketken jılı ku’sheyedi. 30
Saranchalar o’nimnin’ 80-90F in jep qoyadı. Saranchalar az bolsa o’nim ko’p boladı. Haywan ha’m o’simlik qaplamının’ sanlıq o’zgerisi na’tiyjesinde bir soobshestvo 2-sin almastıradı. Orın almasıw izbe-iz emes ha’m izbe-iz boladı. Ekinshisi suktsessiya dep ataladı. Tutası menen biotsenozlardın’ birin-ibiri almasıw dizbegi suktsession qatar yamasa stadiya dep ataladı. Eger soobshestvo tirishilikten ayırılg’an jerde payda bolsa, onda ol birinshi suktsessiya dep ataladı. Eger burın biotsenoz bolg’an jerde ekinshi biotsenoz basıp orın alsa, ol ekinshi suktsessiya dep ataladı. Bul birinshi suktsessiyag’a qarag’anda birlesik klimaksı tezirek payda boladı. 2-shi suktsessiyalar sobshestvolardın’ jasaw ortalıg’ının’ izbe-iz o’zgeriwinen yamasa sırtqı ta’sirdin’ birden o’zgeriwinen payda boladı. Almasıwdın’ keyingi tipi -stixiyalı yamasa tosattan bolg’an almasıw dep ataladı. Tosattan bolg’an suktsessiyalar: klimatogenli, edafogenli, biogenli, pirogenli (ottın’ ta’siri) ha’m antropogenli boladı. Bul suktsessiyalar katastrofalıq ta’sirlerdin’ (suw basıw pojar, tog’aydı shabıw) astında payda boladı. Ha’r bir bunday almasıw usı soobshestvog’a xarakterli bolg’an tu’rlerdin’ o’liwleri menen baslanadı. Son’ bul soobshesvonın’ a’ste aqırın tikleniwi ju’zege keledi. Ekologiyalıq suktsessiya-birlesiklerdin’ o’zleri ta’repinen jasaw oratlıg’ına tiygizetug’ın o’zgerislerinin’ na’tiyjesi bolıp tabıladı. Bul nızamlıq bag’darlang’an protsess. Biotsenozlardın’ klassifikatsiyası. Biotsenoz ulıwmalıq tu’sinik. Al fitotsenozdın’ tiykarı- assaotsiatsiya bolıp tabıladı. Assotsiatsiya-bir tekli sharayatta o’setug’ın belgili bir floralıq quramg’a ha’m belgili fizionomiyag’a iye o’simlik birlesigi bolıp tabıladı. Assotsiatsiya assotsiatsiya toparına birigedi. Bir topar birdey edifikatorg’a iye, biraq bir qatlamnın’ quramı boyınsha ayırılatug’ın, o’siw sha’rayatları uqsas bolg’an assotsiatsiya kiredi. Odan joqarı birlik formatsiya bolıp, og’an birdey edifikatorg’a iye assotsiatsiya toparları jatadı. (Toran’g’ıl formatsiyası, Qamıs formatsiyası) edifakatorları birdey tirishilik formag’a jatatug’ın formatsiyalar formatsiya toparın payda etedi. Formatsiya toparları tirishilik formasının’ jaqınlıg’ı boyınsha formatsiya klaslarına birigedi. Klassifikatsiyalawdı bir qansha joqarı birligi tirishilik formalarının’ ulıwmalastırılg’an toparının’ u’stemligi boyınsha ajıralatug’ın o’simlikler tipi espalanadı. Biotsenozdın’ salıstırma turaqlıg’ı, zatlardın’ turaqlı aylanısın ha’m energiya ag’ımın ta’miyiynleydi. Biotsenozlar klimaks jag’dayına jetkende bir qansha turaqlı boladı. Biotsenozdın’ tu’rliligi qanshama ko’p bolsa sonshama turaqlı boladı. Biotsenozlar ta’biyiy ha’m jasalma bolıp bo’linedi. ekinshisi adamlar payda etedi. Onın’ turaqlılıg’ı adamlar iskerliginin’ qa’wenderligi saqlanıp qaladı.
Tapsırma ha’m sorawlar. 1. Biotsenoz degen ne ha’m onın’ ken’isliktegi qurılısın tu’sindirin’? 2. Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnastın’ tu’rleri qanday? 3. Konsortsiya degen ne? 4. Soobshestvolardın’ dinamikasın tu’sindirin’?
31
7-LEKTSIYA JER BETINDEGI HA’ZIRGI FAUNA HA’M FLORANIN’ KELIP SHIG’IWI, QURIQLIQTIN’ FLORISTIKALIQ BO’LINIWI
Jobası: 1.Okeanda o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 2.Qurıqlıqta o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 3.Organizlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi teoriyalar. 4.Jer betinde o’simliklerdin’ tarqalıw patshalıqları. 5.O’simliklerdin’ tarqalıw oblastları.
Jerdin’ organikalıq du’nyası 1-ret okeanda kelip shıqtı. Qurıqlıqta bolsa belgili bir waqıtqa deyin tirishilik bolmadı. Jer beti ıssı, atmosferada kislorod bolmay, onda azon ekranı joq edi. Qurıqlıqta tirishiliktin’ rawajlanıwı ushın jag’daylar keyinirek paleozoyda payda boldı. Jerde tirishilik 4-3,5 mlrd. jıl burın payda boldı. Olar prokariot organizmler edi. Joqarı proterozoyda (1250 den 550 mln. jıl. burın.g’a shekem sozılg’an) ha’r qıylı vodorosller ken’ tarqalg’an ha’m birinshi haywanlar-gubkalar, radiolyariyalar, buwın ayaqlılar payda boldı. Paleozoy erasının’ birinshi da’wirinde (kembriy) bunnan 430 mln. jıl burın tamamlang’an) sporalılar ha’m a’yyemgi faunanın’ faunaları- arxeotsiatlar, bezzamkovıe, iyin ayaqlılar ha’m tribolitler jasag’an. Ordovik da’wiri ushın (350 mln.jıl burın tawsılg’an) korallar, mshankalar, tribolitler, graptolitler, sporalı o’simlikler ha’m birinshi jer u’sti haywanlarının’ payda bolıwı xarakterli bolg’an. Silur da’wirinde ha’r qıylı ten’iz faunası-korallar, graptolitler iyin ayaqlılar gu’llep rawajlanadı, balıqlar ha’m gigant baqanshaqlı skarpionlar payda boladı. Devon da’wirinde (350 den 275 mln. jl burın) ko’p sanlı jer u’sti o’simlikleri jasag’an, nasekomalar ha’m jer-suw haywanları payda bolg’an. Tas ko’mir da’wirinde (225 mln. jıl burın tawsılg’an) qurıqlıqta plaun ha’m paporotnik ta’rizliler ha’wij alg’an, ten’izlerde-foraminiferalar (fizulinid), iyin ayaqlılar, to’rt nurlı korallar gu’llep rawajlang’an. Paleozoydın’ keyingi da’wiri- permde (185 mln. jıl burın) jalan’ash tuqımlı o’simlikler payda boldı, jer suw haywanları ha’m jer-bawırlawshılardın’ ko’p bolıwı, da’wir aqırında ko’pshilik paleozoy gruppalarının’ o’liwi ju’z beredi.
Mezozoy erasının’ Trias da’wirinde (185-150 mln jıl burın) jalan’ash tuqımlılar ken’ tarqalg’an, ammonit ha’m jer u’sti haywanları da ken’ tarqalg’an. Yura da’wirinde (110 mln.jıl.burın tamamlang’an) jalan’ash tuqımlılar (sagovnikler, ginkgolılar h.b) gu’ller rawjalanadı, sonday-aq ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar gu’llep rawajlanadı. Por da’wirinde (70 mln. jıl burıng’ıg’a shekem sozıldı) jabıq tuqımlı o’simlikler payda boldı ha’m ken’ tarqaldı, sonday-aq haywanlardan ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar ken’ tarqalg’an. Paleogende (30 mln jıl burın) a’yyemgi su’t emiziwshiler, jabıq tuqımlılar gu’llep rawajlandı. Ten’izlerde iri foraminiferalar, nummulitler, plastinka sag’aqlılar ha’m qursaq ayaqlı mollyuskalar ken’ tarqalg’an. Neogende (1 mln. jıl burıng’a shekem) su’t emiziwshiler quramı ha’zirgi tuyaqlılar, jırtqıshlar menen toldı. O’simlikler ha’m omırtqasızlar ha’zirgige jaqın bolg’an. To’rtlemshi (antropogen) da’wirdin’ o’simlik ha’m haywanatlar du’nyası ha’zirgige jaqın bolg’an, usı da’wirde adam payda bolg’an. Du’nya ju’zlik okeannın’ a’yyemgi wa’killeri prokariotlar bolıp-birinshi bakteriyalar ha’m son’ ko’k-jasıl vodorosller bolg’an. Bakteriyalar geterotroflar bolıp olar organikalıq zatlar menen awqatlang’an,son’ avtotrof organizmler payda boldı. Birinshi avtotroflar-xemotrof bakteriyalar bolıp, olar ximiyalıq reaktsiya energiyasının’ okisleniwinen organikalıq zat sintezlegen. Son’ fotosintezlewshi ko’k-jasıl vodorosller payda bolıp olar quyash energiyasınan paydalang’an. Prokarot organizmlerdin’ jerde jasawı 1.mlrd jılg’a dawam etken. Jerde birinshi anaerob organizmler jasap, olar a’ste aqırın atmosferanı ha’m suwdı kislorod penen bayıtıp barg’an ha’m jerde aerob organizmlerdin’ tirishiilik etiwi ushın qolaylı sha’rayat
32
jaratqan. Arxeydin’ aqırı ha’m proterozoydın’ basında (2,6-2,2 mlrd.jıl burın) atmosferada okislewshi protsess ju’riwi mu’mkin bolg’an kislorod mug’darı bolg’an. Bul o’z gezeginde eukariot organizmlerdin’ (a’piwayılar tipi) son’ quramalı organizmlerdin’ payda bolıwına (joqarı proterozoyda) alıp keldi. Fotosintezlewshi avtotroflardın’ payda bolıwı menen ekinshi geterotrof tu’rler-avtotroflardı jewshi geterotroflar payda boldı. Son’ organizmler qurıqlıqqa shıg’a basladı. Bul da’wirde atmosferada SO 2 ko’p boldı. Bir avtorlar organizmlerdin’ qurıqlıqqa shıg’ıwı paleozoy erasının’ kembriy da’wirinde (430-550 mln.jıl burın) ju’z beredi dese, basqa avtorlar, proterozoy erasının’ aqırında (1 mlrd. jıl bur)deydi. Azon ekranı payda bolg’annan keyin jer betinde ko’p sanlı eukariotlar payda boldı. Jerde eski sporalı o’simlikler plaun ta’rizliler ha’m jalan’ash tuqımlı-bennetitler, sagovnikler payda bolıwı menen atmosferada kislorod ko’beydi. Trias ha’m yura da’wirinin’ shegarasında (150 mln.jıl burın) joqarı da’rejeli sporalılardın’ ha’m jalan’ash tuqımlılardın’ ornın jabıq tuqımlılar iyeleydi. Na’tiyjede olardı shan’landırıwshı nasekomalar payda boladı. Por da’wirinde (70 mln jıl burın) paleozoydın’ aqırında payda bolg’an gigant reptiliyalar o’z ornın gomoyotermli haywanlarg’a (qus ha’m su’t emiziwshi) berdi. Gubkalar, buwın ayaqlılar, radiolyariyalar joqarı proterozoyda, balıqlar silurda., nasekomalar- devonda, jalan’ash tuqımlılar-permde, jabıq tuqımlılar-por da’wirinde payda boldı. Neogen da’wirindegi o’simlikler ha’m omırtqasız haywanlar ha’zirgi organizmlerge ju’da’ jaqın bolg’an. Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiya a’yyemgi tu’rlerge ju’da’ bay. Tek Avstraliyada bizler eski su’t emiziwshilerdin’ wa’killerin-ma’yek tuwıp ko’beyiwshiler, qaltalılar, quslardan-kilsiz emudı ushıratamız. Jan’a Zelandiyada a’yyemgi jer bawırlawshı-gatteriya, quslardan-kilsiz kivi h.b jasaydı. Avtoxtonlar-jergilikli tu’rler bolıp iri taksonomiyalıq gruppag’a iye tu’rler. Migrantlar- basqa jererden kelgen tu’rler. Organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi birinshi teoriya «qurıqlıqtın’ ko’piri» teoriyası. Bul teoriyada burın ha’r qıylı kontinentler birigip turg’an, sonın’ ushın ha’zirgi organizmler uqsas bolg’an. Mısalı, Đndostan, Shrilanka, Madagaskar ha’m Afrika burın birigip Lemuriya materigin du’zgen. Batıs Afrika ha’m Qubla Amerikanın’ florası birigip Qubla Atlantida materigin du’zgen. Evropa ha’m Arqa Amerika birigip Arqa Atlantida, Arqa Amerika ha’m Shıg’ıs Aziya birigip - Beringiya materigin du’zgen. Biraq ha’zirgi geologiyalıq pozitsiyada tek keyingi mısal tastıyıqlang’an. Bul teoriya okean tu’bi du’zilisin tekseriw tiykarında da’lillengen. Bul teoriyanın’ ornına keyin fiksizm teoriyası (kontinentlerdin’ turaqlılıg’ı) keldi. Ha’zirgi okean basseynleri ha’m materikler kembriyge deyin payda bolg’an deydi. Biraq bul teoriya areallardın’ bo’lekleniwin tu’sindirip bere almaydı. Biogeograflardın’ dıqqatın XIX a’sir basında nemets alımı A.Vegener islep shıqqan «Materiklerdin’ ha’reketi» teoriyası awdaradı. Bul teoriyada materik bo’lekleri jerdin’ qalın’ qatlamında ıg’ıp ju’rip keyin paleozoyda bir qurıqlıq-Pangeyag’a birigedi. Son’ olda bo’leklerge bo’linedi, ha’zirgige uqsap (yura da’wirinde). Bul teoriya ko’pshilik biogeografiyalıq faktorlardı ha’m o’simlik, haywanlardın’ tarqalıwın jaqsı tu’sindiredi. Biraq hesh qaysı geologiyalıq teoriya qabıl etilmeydi. Ha’zirgi waqıtta biogeograflar «plitalardın’ tektonikası» teoriyasında (taza global teoriya) o’z sheshimin taptı. Tapsırma ha’m sorawlar. 1. Jerde tirishilik 1-ret qay jerde ha’m qashan payda boldıW 2. Qaysı erada o’simlikler qurıqlıqqa shıg’a basladıW 3. O’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıw ha’m rawajlanıwın eralar ha’m da’wirler boyınsha tu’sindirip berin’.
Qurıqlıqtın’ floristikalıq sistemaları R.Gud ha’m A.L.Taxtadjyan, al faunastikalıq bo’liniwi N.A.Bobrinskiy ha’m V.G.Geptner ta’repinen jaqsı islengen. Solardan biz flora ushın A.L.Taxtadjyannın’, al fauna ushın V.G.Geptnerdin’ sistemasın qarap o’temiz. A.L. Taxtadjyan qurıqlıqtı altı floristikalıq patshalıqqa: Golarktikalıq, Paleotropikalıq, Neotropikalıq, Kap, Avstraliya ha’m Golantarktikag’a bo’ledi. 33
1. Golarktika patshalıg’ı. O’z ishine Evropa, Afrikanın’ arqa bo’limin (Saxara, Araviya yarım atawın o’zine aladı), onın’ qubla shegarası Đndug’a, Gimalayg’a jetedi. Arqa Amerikada ol barlıq tropiksiz bo’limdi iyeleydi, onın’ qubla shegarası Meksika tawlarınan o’tedi. Bul patshalıq qurıqlıqtın’ yarımınan ko’bisin iyeleydi. 30 endem semeystvog’a iye. Bunda magnoliyalar, lavralılar, lyutikler, barbarisler, bukler, qayın’lar, g’ozalar, gvozdikalar, soralar, grechixa, ivalar, atanaq gu’lliler, vereskalar, 1-shi gu’lliler, malvalılar, molochaylar, roza gu’lliler, sobıqlılar, zontikliler, quramalı gu’lliler, liliyalar, salılar, osokalar, g’a’lleler, qarag’ay, xvoylar jasaydı.
Tınısh okeannın’ atawların (Zond, Filippin, Jan’a Gvineya, Gavay h.b.) o’z ishine aladı. 40 endem semeystvosı bar. Sonın’ ishinde beligili to’rt tu’ri (nepentesler-nasekoma jewshi nepentes tuwısının’ wa’killeri, bananlar, pandanolılar ha’m flagellyariyalar) jasaydı, annonolılar, ebenolılar, asqabaqlar.
atawının’ qubla ta’repin o’z ishine aladı. 25 endem semeystvosı bar. Ulıwma tuwıslar 450 den kem emes. Passifloralılar, molochaylar, fitolakkalılar, niktaginolalılar, paslenlılar mirtolılar jasaydı. 4. Kap patshalıg’ı. En’ kishi patshalıq. Afrikanın’ qubla ayag’ın, batısta Port-Elizabet do’geregin o’z ishine aladı. 7 endem semeystvosına iye 7000 tu’r tirishilik etedi. 280 nen zıyat tuwısı (Sonın’ 210 ı endem) o’zinen shıqqan. Florası eki ta’repten kelip shıqqan. Burın Gondvand materigi menen tutas bolg’an, proteyalar, restionolılar xarakterli, leukadendron tu’rleri (gu’mis ag’ash) bar. Sonday aq kunoniya, metrosideros, tseziya, todeya paporotnigi. Kap florası dekorativ o’simliklerdin’ sonın’ ishinde pıyazlar, tu’ynekli amarillis, kliviya, gladiolus ha’m basqalardın’ deregi.
Pittosporalılardın’ epakridolılar, kunoniyalar, sobıqlılar, quramalı gu’lliler, orxideya, liliya, molochaylar, osokalar, rut, mirtolar ha’m proteyalılar xarakterli. 570 endem tuwısı bar. akatsiya tuwısının’ tu’rleri, evkalipt (mirtolılar) kazuarin, banksiyalar bar. Avstraliyanın’ Antarktidadan bo’liniwi kesh por da’wirinde baslanadı, al eotsende (45 mln.jıl burın) Antarktida arqalı qubla Amerika menen baylanıs u’ziledi. Avstraliya a’ste-aqırın Gondvannan arqag’a qaray jıllı klimatqa jılısadı.
Xuan-Fernandes, Jan’a Zelandiya, Kermadek, Lord Xau) o’z ishine aladı. 10 u’lken emes monotipli ya. oligotipli semeystvo ha’m ko’pshilik endem tuwıslarg’a iye. Kalujnitsa, lyutik, sitnik, polevitsa, shuchka, ovsyanitsa h.b. 1. Golarktika patshalıg’ı. to’mendegi kishi patshalıqqa: Boreal (oblastları: Tsirkumboreal. Shıg’ıs Aziya, Atlantika-Arqa Amerika, Skalisli tawlar), A’yemgi jerortaten’izi (oblatları: Makaroneziya, Jer orta ten’izi, Saxaro-Araviya, Đrano-Turan), Madrean (Madrean yamasa Sonor oblastı) g’a bo’linedi. 2. Paleotropika patshalıg’ı to’mendegi kishi patshalıqqa: Afrika (oblastları Gviano- Kongoleziya, Sudan-Zambeziya, Karru-Namiba, Sharapatlı Elena ha’m Vozneseniya), Madagaskar (oblastı Madagaskar), Đndo-Maleziya (oblastları: Đndiya, Đndokitay, Maleziya, Fidjiya) Polineziya (oblastları: Polineziya ha’m Gavay) ha’m Jan’akaledoniya (Jan’akaledoniya oblastı) 3. Neotropika patshalıg’ı to’mendegi oblastqa: Karib, Gvian tawlıg’ı, Amozonka, Braziliya ha’m Andiya g’a bo’linedi. 4. Kap patshalıg’ı-Kap oblastına bo’linedi. 5. Avstraliya patshalıg’ı-Arqa Shıg’ıs avstraliya, yamasa Eremeyya oblastına bo’linedi. 6. Golantarktika patshalıg’ı-Xuan Fernandes Chili-Patogon, Subantarktikalıq atawlar, Jan’azelandiya oblastına bo’linedi. Demek, L.A.Taxtadjyan altı patshalıqtı 34 oblastqa bo’ledi. Endi Golarktika patshalıg’ının’ kishi patshalıg’ı ha’m oblastlarına xarakteristika beremiz. 34
Boreal kishi patshalıg’ı en’ u’lken territoriyanı iyelep, ol Evraziya ha’m Arqa Amerikanın’ arqa bo’limin iyeleydi. Onın’ sostavına Tsirkumpolyar oblastı kirip onın’ ishine Evropa, Arqa Anatoliya, Kavkaz, Ural, Sibir, Kamchatka, Arqa Saxalin, Kuril atawları, Aleut atawları, Alyaska ha’m Kanadanın’ u’lken bo’limi kiredi. Endemik tuqımlasları joq Endemik tuwısları ju’da’ ko’p emes,Bunda atanaq gu’llilerden alliariya, lunariya, shiverekiya, birinshi gu’llilerden soldanella, zontiklilerden kupır, burachniklilerden medunitsa, vodokraslardan telorez; orxideyalardan gimnadeniya ha’m neottiya; g’a’llelerden dyupontsiya h.b. jasaydı. Endem tu’r ha’m tuwıslarg’a Pireney, Kavkaz, Karpatlar, Sibir ha’m Kanada tawları ju’da’ bay bolıp keledi. Đyne japıraqlılardan qarag’ay, shırsha, pixta, listvennitsa, al Kanada da tsugalar, psevdotsugalar ha’m tuyalar xarakterli. Shıg’ıs Aziya oblastı Gimalay tawın, Đndiyanın’ arqa-shıg’ıs shegara rayonların, arqa tawlı, Tonkin, Qıtay, Primorenin’ belgili bo’limin, Amur da’ryasın, Qubla-shıg’ıs Zabaykaleni, arqa- shıg’ıs Mongoliya, Koreya, Tayvan, Saxalinnin’ bir bo’limin(qubla) Flora bay: 14 endem tuqımlasqa ha’m 300 den zıyat endem tuwısqa, ko’plegen endem tu’rge iye. Bulardın’ ishinde endemik tu’rlerge iyne japıraqlılar tuqımlasınan-gingko tuwısı, tsefalotaksus tuq.tsefalotaksus tuwısı, psevdotaksus tuwısı, ketelariya, psevdolariks, jabıq tuqımlılardan-eriobotriya, ekzoxorda, maakiya, fillodenron, kalopanaks, miriopa, saza h.b.jasaydı. Florası a’yemgi esaplanadı, ko’pshilik endem tuwıslar magnoliyalar, lyutikler gamamelidolılar kishi klasına kiredi. Bul oblast Golarktika ha’m Paleotropistin’ joqarı da’rejeli o’simliklerinin’ rawajlanıw oraylarının’ en’ tiykarg’ısı esaplanadı. Atlantika-Arqa Amerika oblastı. Arqa Amerikanın’ atlantika jag’alarınan Ullı tegislikke deyin ha’m Meksika qoltıg’ı jag’alarınan Kanadanın’ qubla rayonlarına shekem en jayıp atır. Bir endem semeystvosı bar, biraq 100 ge jaqın endem tuwıslar bar. Tu’rlik endamizm ju’da’ joqarı. Xvoylardan tisa, sosna, taksodium ha’m jabıq tuqımlılardan magnoliya, kopıtnya, kirkazon, vorontsa, akonita, jivokostlar, lyutikler, vasilistnik, kashtan, qayın’, g’oza, lipa, smorodina h.b.o’sedi. Skalistli tawlar oblastı batıs Kanada taw sistemaların ha’m AQShtın’ batıs shtatları, Alyaskadan Nyu Meksikanı o’z ishine aladı. Gu’lli o’simliklerdin’ bir neshe onlag’an endem tuwısları bar. Đyne japıraqlı sonın’ ishinde qarag’aylar, teugalar, tuyalar, shırshalar u’stemlik etedi.
A’yemgi jer orta ten’izi kishi patshalıg’ı. Makaroneziyadan batısta barlıq Jer orta ten’izi, Aldın’g’ı ha’m Orta Aziyadan shıg’ısta Gobi sho’listanına shekem taralg’an. Boryal ha’m tropik Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|