Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

flora tirishilik etedi. Afrika florasına jaqın. Makaroneziya oblastına Azor, Madeyra, Kanar, Jasıl  

Mıs atawların o’z ishine aladı. Floranın’ yarımınan ko’bi jer orta ten’izi tu’rleri quraydı. 

Jer  Orta  ten’izi  oblastı  na  Pireney  yarım  atawınan  arqada  Kantabriy  tawlarına  shekem, 

Frantsiyanın’  jag’a  aldı  bo’limi  Appenin  ha’m  Balkan  yarım  atawı,  Jer  Orta  ten’izi  atawları, 

Marokko,  arqa  Aljir,  Tunis,  arqa  batıs  Tripolitaniya,  Kirenayka, Levanta jag’aları,  batıs Siriya, 

batıs Anatoliya kiredi. Ayrım waqları bul oblastqa Krımnın’ qubla taw bo’limlerin, Kavkazdın’ 

qara  ten’iz  jag’aların  da  kirgizedi.  150  ge  jaqın  endem tuwısı ha’m bir endem semeystvosı bar. 

Ma’selen, atanaq gu’lliler, sobıqlılar, zontikliler, quramalı gu’lliler, g’a’lleler ha’m basqa. Tu’rlik 

endemizm 50F ke jetedi.  

Saxara-Araviya oblastı . Saxaranın’ barlıq tropiksiz bo’limin, Sinay yarım atawın, Araviya 

yarım atawının’ barlıq tropiksiz bo’limin, qubla Palestina, Đordaniya, Siriya sho’listanının’ qubla 

bo’limin, to’mengi Mesopotamiyanı o’z ishine aladı. 

Đran-Turan  oblastı  Oraylıq  ha’m  Shıg’ıs  Anatoliya,  Siriyanın’  u’lken  bo’limin, 

Palestinanın’  Qubla  ha’m  Shıg’ıs  bo’limin,  Siriya  sho’listanının’  arqa  bo’limin,  joqarı 

Mesopotamiya, Armyan tawlıg’ı, Shıg’ıs Zakavkaze, Đran tawlıg’ı ha’m basqalar kiredi. Tuwıslıq 

endemizm  joqarı,  tu’rlik  endemizm  ju’da’  joqarı  (25F)  .  Endemik  tuwıslar:  akantofillum, 

agriofillum, eremerus ha’m basqada. 

Madrean (Sonor) kishi patshalıg’ı bir oblast Madrean oblastına iye. Qubla batıs Oregonnan 

Kaliforniya arqalı to’mengi Kaliforniyanın’ arqa bo’limine deyin tarqalg’an. 10F ke jaqın endem 

 

35 

tuwıs  ha’m  semeystvolar:  taksodiyalar  (sekvoya  h  mamont  ag’ashı)  lavralılar,  kaktuslar  h.b. 

Tu’rlik endemizm 40F ke jetedi. 

  

 

36 

8-LEKTSIYA 

JER BETININ’ TIYKARG’I BIOMLARINA XARAKTERISTIKA 

Jobası: 

1.Zonal, introzonal, ekstrozonal soobshestvolar. 

2.Jer  betinin’  tiykarg’ı  biomlarına  (Suwıq  sho’listanlar,  tundralar,  tog’aylar,  dalalar  h.t.b) 

xarakteristika. 

 

Klimatlıq  faktorlar  na’tiyjesinde  biomlardın’  zonallıq  qa’siyetleri  kelip  shıqtı.  Zonalar 

o’simlik ha’m haywanat qaplamı boyınsha ha’r qıylı. Olar regionallıq ayırmashılıqqa iye. 

Zonal  soobshestvolar  birge  introzonal  ha’m  ekstrozonal  soobshestvolar  bar.  Đntrozonal 

soobshestvolar dep-o’zinin’ zonasın hesh jerde du’zeytug’ın, ibraq bir neshe ha’m onnan da ko’p 

zonalarda  ushırawshı  tu’rlerge  aytıladı.  Đri  biotsenotikalıq  kategoriyalar-o’simlik  tipleri  (otlaq, 

batpaqlıq) barlıq zonalarda ushırasadı. Kishi kategoriyalardın’ tarqalıwı (mıs, formatsiya klasları) 

bir  neshe  zonalar  menen  shegaralanadı.  Ma’selen,  sfagnumlı,  papiruslı  batpaqlıqlar  h.b. 

Ekstrozonal  o’simlik  ha’m  haywanatlar  belgili  zona  shegarasında  (sırtında)  zonal 

soobshestvolardı  du’zedi,  biraq  «o’zinin’»  zonasınan  shıg’ıp  zonasız  jag’daylarg’a  da 

iykemlesedi.  Ma’selen,  ayrıqsha  zonanı  du’ziwshi  ken’  japıraqlı  tog’aylar  sho’lde  suw 

bo’limlerinde  ushıraspay  tegisliktegi  da’rya  janbawırlarında  ushırasadı  ha’m  sho’l  balkalarında 

ushırasadı. Keyingisinde olar bayrachlı tog’aylardı du’zedi. endi jer sharındag’ı tiykarg’ı zonallıq 

soobshesvolarg’a xarakteristika berip o’temiz. 

1. Suwıq (polyar) sho’listanlar. O’simlikler tolıq   qaplam du’zbeydi. Bul jerde qar boladı, 

ku’shli samallar urıp turadı. O’simlikler to’selip o’sedi. (taslardın’ arasında.) O’simlikler a’sirese 

quslar  uya  salg’an  jrlerde  («qus  bazarları»)  ko’plew  boladı.  Quslardan  punochka,  laplend 

podorojnigi,  chistikler  (lyurikler,  tupikler),  chaykalar,  gaga,  pingvinler,  burgomistrler,  kulikler, 

rjankalar  h.b.jasaydı.  Pingvinler  balaların  muz  yaki  qar  u’stine  tuwadı.  Su’t  emiziwshilerden 

lemminglerdin’ ayrım tu’rleri jasaydı, biraq olardın’ sanı u’lken emes. O’simliklerden lishaynik 

ha’m moxlar, gu’llerden sinyuxa, mak h.b. jasaydı. Bul o’simliklerdin’ shan’lanıwında shmeller 

ha’m  eki  qanatlılar  qatnasadı.  Awqatlıq  baylanıs  qısqa.  Arktika  sho’listanlıg’ında 

fitomassalardın’  qorı  2,5-50  ts/  ga  al  jıllıq  o’nim-10  ts/ga  dan  az.  (Bazilevich  ha’m  Rodin 

boyınsha, 1967). 

2.  Tundralar  suwıq  qatal  jag’dayg’a  iye.  Vegetatsiyalıq  da’wir  qısqa  2-2,5  ay  .  Jawın-

shashın  jılına  200-300  mm.  Suwıq,  ku’shli  samal  menen  birge  jerde  qar  jatadı.  Ha’tte  jazda 

tu’ngi temperatura 0

0

 den to’men tu’sedi. Muz qala jazdın’ qa’legen ku’ninde boladı. Ko’p jıllıq 

muzqala  torflı  topıraqta  40-50  sm  arqa  betlerinde  1  m  teren’ge  shekem  baradı.  Relefi  tegis 

bolmaydı. Tundrada ag’ashlar o’speydi. Lishaynik ha’m moxlar o’sedi. Lishaynikler ju’da’ kelte 

boladı.  Ma’selen,  V.N.Andreeva  mag’lıwmatına  qarag’anda  Kladoniyanın’  jıllıq  o’simi  3,7-4,7 

mm  ge,  tsetrariy  -5,0-6,3  mm  ge  jetedi.  Sonın’  ushın  suwınlar  bul  jerde  ba’rhama  jayılıp  ju’re 

almaydı.  Tundrada  sfagnum  moxı  o’sedi.  O’simlik  du’nyası  ju’da’  jarlı.  Putashalardan  keklik 

sho’bi,  kassiopeya,  brusnika,  voronika  (qısta  japırag’ı  jasıl);  qısta  japırag’ın  taslawshı 

putashalardan-chernika, karlik  qayın’,  karlik  iva o’sedi. 

Tundranı  o’simlikler  qaplamı  boyınsha  u’sh  kishi  zonag’a    bo’lemiz:  1.  Arktikalıq.  Bul 

jerde  putashalar  ja’ma’a’ti  joq,  sfagnum  moxı  da  o’speydi.  2.  Tipik.  Bul  jerde  putashalar, 

lishaynikler  ken’  tarqalg’an.  3.  Qubla  Tundra  Sfagnum  torfları  o’sedi.  Tog’ay  ja’ma’a’ti  da’rya 

alaplarında  bar.  Quslar  qısta  ushıp  ketip,  jazda  ko’p  boladı.  U’yrekler,  gazlar,  quwlar,  kulikler, 

g’arg’alar,  jasaydı.  Su’t  emiziwshilerden-jabayı  arqa  suwını,  lemmingler  polevkalar,  pesetsler; 

qısta  qalıwshı  quslardan-tundra  kekligi,  polyar  u’kisi  h.b  ushırasadı.  Ko’pshilik  omırtqalılar 

migratsiya  jasaydı.  Suwınlar  jazda  ten’iz  jag’asına  baradı.  Sebebi,  bul  jerdegi  samallar  

gnuslardın’  (sona,  peshshe)  topılıs  jasaw  ku’shin  pa’seytedi.  Qısta  olar  tundranın’  qubla 

rayonlarına  (qar  az  jerge)  baradı.  Keklikler  suwınlar  menen  birge  ju’rip  awqat  tabadı. 

Kemiriwshiler  suwıqtan  saqlanıp  jasaydı.  Lemmingler  jılına  40-50  kg  o’simlik  jeydi.  (Ku’nine 

o’zinin’  salmag’ınan    1,5  ese  ko’p  jeydi).  B.A.  Tixomorovtın’  ko’rsetiwinshe  1  ga  maydanda 

 

37 

lemminglerdin’ uyalarının’ sanı 400 den 10000. g’a shekem baradı. Olardın’ massalıq ko’beyiwi 

3  jılda  1  ret  boladı.  Olardı  ha’r-qıylı  haywanlar  jeydi.  Tundrada  o’z-o’zinen  ha’m  samal 

ja’rdeminde  shan’lanıw  ken’  tarqalg’an.  Gu’lli  o’simliklerden  astragallar  o’sedi.  Fitomassa-

arktika  tundrasında-50  ts/ga  (sonın’  35  ts/ga  jer  astında,  15  ts/ga  jeru’sti):  putalı  tundrada-280-

500 ts/ga , al jıllıq birinshi o’nim-25-50 ts/ga. 

3.  Tog’aylı  tundra.  Bunı  botanik  geograflar  a’dette  o’tkinshi  polosa  ha’m  tundrag’a 

kirgizedi.  Biraq  bul  ayrıqsha  zona  bolıp,  onın’  biotsenozları  tundradan  da,  tog’aylardan  da 

ayırılıp turadı. Tog’aylar siyrek jaylasadı. Quslardan varakushkalar putalarg’a uya saladı. Qayın’, 

shırsha, listvennitsa o’sedi. 

4. Ortasha poyastın’ iyne japıraqlı tog’ayları. Bul gu’ngirt iyne japıraqlı-shırsha, pixta, sibir 

kedr qarag’ayı ha’m ashıq iyne japıraqlı-listvennitsa, sonday-aq qarag’ay tog’aylardan du’zilgen. 

Bul zonada en’ jıllı ayda temperatura+10+19, en’ suwıq-9-52 boladı. Sho’p ha’m putalar siyrek. 

Gungirt  iyne  japıraqlı  taygada  pada  bolıp  jasawshı  jer  u’sti  haywanları  az.  Shoshqalar, 

suwınlar ha’m qasqırlar ushırasadı. Jırtqısh quslardan qırg’ıy bar. Tiyinlar, qaraqulaq, los, qon’ır 

ayıw jasaydı. 

Tayga  to’mendegishe  bo’linedi:  1.  Arqa  tayga.  Bul  jerde  lishaynikli  shırshalar  o’sedi.  2. 

Oraylıq. Jasıl moshnikler  o’sedi. 3. Qubla. Bul jerden ken’ japıraqlar payda bola baslaydı, sho’p 

o’simlikleri ko’p boladı. Jer astı o’simlik biomassası jer u’sti o’simlik biomassasının’ 1/3-1/4 in 

quraydı. Birinshi o’nim-30-50 ts/ga boladı. 

5.  Ortasha  poyastın’  ken’  japıraqlı  tog’ayları.  Đyne  japıraqlı  tog’ayg’a  qarag’anda  jumsaq 

klimatqa  iye,  ja’ne  bir  ayırmashılıg’ı  qısta  japırag’ın  taslaydı.  Bularg’a  buk,  emen,  klen; 

putalardan  leshina,  qasqır  qabıg’ı  o’sedi.  Tog’ay  astında  jumsaq  qatlam  topıraqtı  suwıqtan 

saqlaydı.  Bul  tog’aylarda  ba’ha’rgi  efemeroydlar  payda  boladı  (vetrenitsa,  gaz,  pıyazı  h.b). 

Topıraq  faunası  bay  boladı.  Krotlar  jawın  qurtı  menen  awqatlanadı.  Mox  qatlamı  a’zzi 

rawajlang’an. Tuqım jewshiler ko’p: tıshqanlar, terekke o’rmelewshiler de ko’p (son). 

Ken’ japıraqlı tog’aylar bir tegis  polosanı du’zbeydi. Olar Evropada lipa tog’ay atawların 

(Kuznets,  Alataw  taw  aldı),  Uzaq  Shıg’ısta  ken’  territoriyanı  iyeleydi,  Arqa  Amerikanın’ 

shıg’ısında da ken’ orıng’a iye. 

Evropanın’  batısında  kashtan  ha’m  tog’ay  buki  u’stemlik  etedt.  Arqa  Amerikanın’  arqa-

shıg’ıs bo’liminde Amerika buki ha’m qant klenı o’sedi, tyulpan ag’ashı lianlar da o’sedi.   Uzaq 

Shıg’ısta  dub,  g’oza,  klen,  sonday-aq,  Evropada  joq  maakiya,  eleuterokokk,araliya,  jimolost, 

siren, rododendron h.b epifitler o’sedi. 

Ken’  japıraqlı  tog’aylardın’  biomassası  L.E.  Rodin  ha’m  N.Đ.  Bazilevich  boyınsha  3700-

4000 ts/ga, al P.P.Vtorov ha’m N.N. Drozdov boyınsha 4000-5000 ts/ga. Birinshi o’nim 90-100-

200 ts/ga. 

6.  Tog’aylı-dala  zonası.  Tog’ay  ha’m  dala  arasındag’ı  aralıq  polosa  esaplanadı,  biraq 

o’zinin’  ayrıqshalıg’ına  iye.  Az  g’ana  tog’aylar  (kolkolar)  evropa  bo’liminde  osinalar,  al  Batıs 

Sibirde-qayın’lar dala sho’pleri ha’m putalar menen qaplang’an. Kolkalar qara g’arg’alarg’a uya 

boladı. Lashın, a’tsho’k ha’m basqa jasaydı. 

7.  Dala  (sahra)  zonası.  Evraziyada-dala,  Arqa  Amerikada-preriya,  Qubla  Amerikada-

pampas,  Jan’a  Zelandiyada-tussoklar  dep  ataladı.  Ortasha  poyastın’  bul  ken’isligi  kserofil 

o’simliklerge  bay.  Jazı  qurg’aq  boladı.  “a’lleler  o’sedi.  Qubla  yarım  sharda  bunı  tussoklar  dep 

ataydı. Olar biyik, japırag’ı g’a’llege qarag’anda qattı boladı. Dala ushın bir jıllıq efemeroidlar da 

xarakterli. 

Dala 

zonasında 

putalar  spireya,  karaganlar,  dala  shiyeleri,  badamları, 

mojjevilniklerdin’  ayırım  tu’rleri  jasaydı.  Topıraq  u’stinde  kserofil  moxlar,  lishaynikler,  nostok 

tuwısına  kiriwshi  ko’k-jasıl  vodorosller  jasaydı.  Dala  ushın  ko’p  sanlı  aspektlerdin’  almasıwı 

xarakterli. Tuyaqlılar, kemiriwshiler, quslardan-torg’aylar jasaydı, kesirtke ha’m jılanlar jasaydı. 

Qubla Amerikanın’ pampasları perlovnik, kovıl (selew), tarı paspalum tu’rinde ushırasadı. Jan’a 

Zelandiyada g’a’lle o’simlikleri (tussoklar) myatlik, ovsyanitsa tu’rinde ushırasadı. 

8.  Yarım  sho’ller.  Selewler,  kishi  susluk  hm  torg’aylar  o’zlerine  qolaylı  sha’rayat  tawıp 

aladı. 

 

38 

9.  Sho’listanlar.  temperatura  rejimine  baylanıslı  bo’linedi.  Olardan  biri  (ortasha  poyas 

sho’li)  ıssı  jaz  ha’m  suwıq  qıs  penen,  al  basqaları  (tropik  poyas  sho’li)-jıl  dawamındag’ı  joqarı 

temperatura  menen  xarakterlenedi.  Jıllıq  jawın  shashın  200  mm  den  aspaydı.  Tiykarg’ı 

topıraqları-sur  ha’m  ashıq  sur  topıraqlar  bolıp  onda  jen’il  eriwshi  duzlar  ko’p  boladı. 

Sho’listannın’ to’rt tipi bar: 1. Glinisli. 2  Shorlı 3. Qumlı. 4. Taslı 

Sho’l o’simlikleri (yarım putalar) jazda tınısh halında o’sedi. Tropik poyastag’ı sho’llerde 

sukkulentler  ko’p  boladı.  Ortasha  poyasta  qısta  olar  japırag’ın  to’gedi  yamasa  qıslaydı.  Efemer 

ha’m  efemeroydlar  o’sedi.  Qumlı  sho’listanda  o’simliklerdin’  tamırı  uzın  boladı.  Haywanlar 

uyada  jasaydı.  Kesirtke  jılanlar,  nasekomalar  tirishilik  etedi.  Su’t  emiziwshilerden  antilopalar, 

saygaklar, kemiriwshiler jasaydı. Seksewil, massası 500 ts/ga efemer putalar-125 ts/ga. Birinshi 

o’nim 60-80 ts/ga. Avstraliyada akatsiya, Amerikada-kaktuslar, Qubla Afrikada-aloe o’sedi. 

10. Qurg’aq-subtropik ha’m putalar zonası. Jer Orta ten’izi tog’ayları ha’m putalar iyeleydi, 

lavralılar  tog’ayı  ha’m  kserofil  o’simlikler  klası  o’sedi.  Olar  Qubla  Afrikada,  Arqa  Amerikada, 

Avstraliyada  bar.  Jaz  ıssı  ha’m  qurg’aq.  Qıs  jıllı  ha’m  jıllıq  jawın-shashın  500-700  mm.  Tuya, 

Kiparis,  tis,  evkalipt  o’sedi.  O’simliklerde  efir  mayları  ko’p.  Haywanlardan  kemiriwshiler,  su’t 

emiziwshiler ko’p. Sekvoya dendron ag’ashı-3000 jıl jasaydı. Putalardın’ massası-500-5000 ts/ga 

Birinshi o’nim 50-150 ts/ga 

11.  Savannalar.  Putalar,  g’a’lleler,  o’sedi.  Zebra,  jiraf,  antilopalar  jasaydı.  Avstraliyada 

kenguru, kilsiz quslar- nandu jasaydı. 

12. Tropik siyrek tog’aylar. Baobab, akatsiyalar. 

13. Japıraq to’giwshi tropik tog’aylar. Orxideyalar ha’m paporotnikler jasaydı. 

14. Ma’wsimli yarım japıraq to’giwshi tog’aylar. 

15. Ig’allı tropik tog’aylar. 

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Zonal, introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar degen neW 

2. Tundra ha’m Taygada qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW 

3. Tog’ay, dala ha’m yarım sho’l zonasına xarakteristika berin’W 

4. Sho’l ha’m ıg’allı tropik tog’aylar zonasında qanday haywanlar jasaydıW 

 

 

 

39 

9-LEKTSIYA 

ATAWDAG’I, JER SHARI SUWLARINDAG’I TIRISHILIK 

Jobası: 

1.Okean ha’m materik atawları. 

2.Atawlarg’a o’simlik ha’m haywanlardın’ qonıs basıwı. 

3.Atawlarg’a adamlardın’ ta’siri. 

4. Đshki suw aydınlardag’ı tirishilik. 

5.Okeandag’ı tirishilik. 

6.Okeannın’ ekologiyalıq oblastları, biogeografiyalıq rayonları 

 

Du’nya  ju’zlik  okean  atawları  kelip  shıg’ıwı,  u’lkenligi,  biyikligi  boyınsha  bir-birinen 

ayrıladı.  Atawlar  okean  ha’m  materik  atawları  bolıp  2  ge  bo’linedi.    Okean  atawları  qurıqlıq 

penen  hesh  qashan  baylanıspag’an,  olar  okean  tu’binen  ko’terilip  shıqqan.  Bularg’a  korallı, 

vulkanlı ha’m skladchatlı duga atawları kiredi. Materik atawları kontinent penen burın tutasqan 

bolıp,  biraq  bir  geologiyalıq  da’wirde  sol  kontinentten  bo’leklenip  qalg’an  boladı.  Okean  ha’m 

materik  atawlarında  biotanın’  rawajlanıwı  ushın  jag’daylar  ha’r-qıylı  bolıp  keledi.  Okean 

atawları  o’zinin’  wa’killerin  okeannan  alg’an,  al  materik  atawlarının’  wa’killeri  sol  bo’lingen 

kontinent wa’killerine uqsas yag’nıy sonday boladı. A’welgi wa’killeri o’lip, keyin onın’ ornına 

okeanda jasawshı wa’killer keledi. 

Organizmlerdin’  okean  ken’isligin  iyelew  usılları  qalay  boladı

?

  Bul  soraw  menen 

Ch.Darvin  de  shug’ıllang’an  edi.  Ol  «ko’pshilik  o’simlik  tu’rlerinin’  tuqımları  o’zinin’ 

ko’geriwshen’ligin  uzaq  waqıt  saqlaytug’ının  ha’m  olar  atawlarg’a  okean  ag’ısları  menen  barıp 

qalg’an» deydi. Sonın’ menen birge ayrım o’simlik tuqımları quslardın’ ishekliginde boladı, ja’ne 

olar  topıraq  bo’lekleri  menen  aralasıp  quslardın’  pa’njeleri  arqalı  ha’m  ju’zip  ju’riwshi  ag’ash 

paqalları  arqalı  kelip  qalg’an,  bolıwı  mu’mkin.  Olardın’  tarqalıw  faktorlarına  ja’ne  samallar, 

adamlar  ha’m  onın’  transportları  kiredi.  Sonın’  menen  birge  organizmlerdin’  tarqalıwı  ten’iz 

ha’m atmosferanın’ jag’dayınan, atawlardın’ uzaqlıg’ınan g’a’rezli boladı. 

Dj.  Gressit  ha’m  S.Đoshimoto  (1963)  ha’r  qıylı  sistematikalıq  gruppag’a  kiriwshi 

haywanlardın’  tarqalıw  uqıplılıg’ın  aytıp  o’tedi.  Olardın’  ko’rsetiwinshe  reptiliyalar  ma’selen, 

stsinkalar,  gekkonlar  h.b.  kesirtkeler,  jılanlar,  sonday-aq  dushshı  suw  balıqları  ko’pshilik 

atawlarda  (okean  atawlarında)-joq.  Omırtqasızlar  arasında  okean  atawlarında  nasekomalar, 

ekinshi  gezekte  jer  u’sti  mollyuskaları  u’stemlik  etedi.  Sebebi  nasekomalar  to’rt  usıl  menen 

(samal, ju’zip ju’riwshi ag’ashlar, quslar pa’ri h pa’njesi ha’m adam arqalı) tarqaladı.  

Nasekomalardın’  quslar  arqalı  keliwi  siyrek  boladı.  Sonday-aq  ju’zip  keliwshi 

nasikomalarda  ko’p  emes.  Sebebi,  duzlı  suw  olarg’a  qolaysız  ta’sir  etedi.  Ko’pshilik  nasekoma 

tu’rleri ag’ash paqalları arqalı tarqaladı. Mıs: qumırısqalar, termitler h.b. Samal menen qon’ızlar, 

gu’belekler  h.b  nasekomalar,  olardın’  quwırshaqları  ushıp  keledi  (eki  qanatlılar).  Ma’selen, 

korabllerden  uslang’an omırtqasızlardın’ 40-76,7F   in eki qanatlılar qurag’an. 

Amfibiyalar  duzlı  suwdı  ko’tere  almaydı.  Sonın’  ushın  olardın’  okean  arqalı  tarqalıwı 

sheklengen. Eresek o’simliklerdin’ okean arqalı tarqalıwında tiri qalıwı ju’da’ siyrek ushırasadı. 

Ag’ash paqalları arqalı epifitler tarqalıwı mu’mkin. A’dette o’simliklerdin’ tarqalıwı diasporalar 

ja’rdeminde  o’tedi.  Jen’il  tuqımlar  ha’m  sporalar  samal  arqalı  ushıp  keledi.  O’simliklerdin’ 

tarqalıwında a’hmiyetli roldi adam atqaradı. Olardın’ xızmeti na’tiyjesinde ko’pshilik o’simlikler 

kosmopolit boladı. 

Materik atawlarında organizmlerdin’ tarqalıwı onın’ razmerine, ko’lemine g’a’rezli boladı. 

Mıs:  bir  kontinentten  jaqında  bo’leklengen  eki  atawdın’  u’lkeninde  kontinenttegi 

organizmlerdin’  barlıg’ı  yamasa  ko’bisi  salanıp  qaladı,  al  ekinshi  kishilew  atawda  bolsa 

kerisinshe. 

F.Darlington Antil atawları ushın ataw ko’lemleri ha’m amfibiya, reptiliya tu’rlerinin’ sanı 

arasında to’mendegi qatnastı ornattı: ataw  ko’lemlerinin’ 10 ma’rtebe qısqarıwı-bunda jasawshı 

gruppa  tu’r sanının’ eki ese azayıwına alıp keledi. 

 

40 

R.Mak-Artur ha’m E. Vilson to’mendegishe ko’rsetpe beredi: «Ataw faunası qanshelli  bay 

bolg’an sayın,olardın’ ishinde siyrek tu’rler ko’p boladı ha’m olardın’ o’liwi tez ju’redi». 

Kontinentke  jaqın  jaylasqan  atawlar  faunası  uzaq  jaylasqan  atawlar  faunasına  qarag’anda 

bay boladı. Bul nızamlılıq okean atawlarına da tiyisli. 

F.Darlingtonnın’  ko’rsetiwinshe  eger  1000  osobtın’  bir  osobı 100 mil enliktegi ken’islikti 

jaqsı kesip o’tse, onda ol yag’nıy 1000 osobtın’ bir osobı keyingi 100 mil aralıqtı da basıp o’tedi. 

Basqasha aytqanda migrantlardın’ oshag’ınan 200 mil uzaqlıqta jaylasqan atawg’a tek millionnan 

bir osob jetip baradı, al kontinentten 300 mil uzaqlıqta jaylasqan ataw-tek 1000 millionnan birew 

(bir osob) esaplanadı. 

Eger  uzınına  sozılg’an  ataw  kontinentke  perpendikulyar  jaylassa,  onda  organizmlerdin’ 

atawg’a  tarqalıw  mu’mkinshiligi  ko’p  boladı,  al  atawdın’  ushı  kontinent  ushına  qarap  jaylassa 

onda  organizmlerdin’  tarqalıw  mu’mkinshiligi  az  boladı.  Kontinentuallıq  kelip  shıg’ıwg’a  iye 

ko’lemi kishkene atawlar iri atawlarg’a salıstırg’anda taza (tolıq) okeanlıq faunag’a iye boladı. 

Ku’shli samallar (uragan) atawlarg’a haywan ha’m o’simliklerdi tek a’kelip qoymay, sonın’ 

menen  birge  tereklerdi  joq  qılıp  jiberedi.    Tarqalıw,  dispersiya-bul  tek  tu’rdin’  atawg’a 

ornalasıwının’ (bekiniwinin’)-birinshi etabı. Bunnan keyin olar F.Forsbergtin’ aytıwınsha etsezis 

stadiyasın  yag’nıy  sol  jerge  iykemlesiw  stadiyasın  o’tiw  kerek.  Suw  jag’aları  o’simlikleri  bul 

stadiyanı    jaqsı    basıp  o’tedi,  al  biyik taw o’simliklerine bul qıyınshılıqqa tu’sedi, ha’tte o’lipte 

ketedi. 

Ataw  biotalarının’  xarakterli  belgisi-  keliwshilerdi  a’ste-aqırın  a’keliw,  ornalastırıw  bolıp 

tabıladı. 

Atawg’a  tazadan  kelgen  tu’r  burın  kelgen  tu’r  menen  konkurentsiyag’a  tu’sedi,  biraq 

jen’ilip  qaladı,  sebebi  burın  kelgenler  ol  jerge  iykemlesip  u’lgergen  ha’m  gruppalı  tu’rde 

konkurentsiyag’a  qatnasadı.  Sonday-aq  burın  kelgen  yamasa  sol  jerde  jasap  atırg’an  tu’r  jan’a 

kelgen  yamasa  sol  jerde  jasap  atırg’an  tu’r,  jan’a  kelegen  tu’rge  qolaylı  sha’rayat  jaratıp  beredi 

(mıs: awqat boladı, baspana boladı h.b.) 

Kolonizatsiyanın’  son’g’ı  etabı-organizmerdin’  birlikte  tirishilik  etiwine  iykemlesiw, 

etsezis stadiyasınan baslap soobshestvolardın’ du’ziliwi (payda bolıwı) baslanadı. 

Atawlar  ushın  olardın’  biotalarının’  kosmopolitizatsiya  protsessi  xarakterli.  Atawlardın’ 

kosmopolit wa’killeri ha’tte ha’r qıylı klimatlıq zona ha’m poyaslarda ushırasadı. Du’nya ju’zlik 

o’simlik kosmopolitlerine ag’ıslar arqalı, quslar, arasında-samallar arqalı taralg’an tu’rler kiredi. 

Adam atawdan atawlarg’a sayaxat etip kosmopolitizatsiya protsessin tezletedi. 

Atawlarda  qonıs  basıw  tezligi  ju’da’  u’lken  emes.  F.Fosbergtin’  anıqlawınsha  Gavay 

atawlarında  o’simliklerdin’  jaqsı  kolonizatsiyalanıwı  (qonıs  basıw)  ortasha  20-30  mın’  jılda  bir 

ret  boladı.  Biraq  bul  tezlik  barlıq  atawlar  ushın  birdey  emes.  Jazıq  atollarda  bir  kolonizatsiya 

tezligi  200-300  jıl,  al  Nauru  atollarında  1000  jıl-Okeanlıq  kelip  shıg’ıwg’a  iye  atawlar-

biogen(korallı), vulkanlı ha’m geosinklinal bolıwı mu’mkin. 

Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar ushın flora ha’m faunanın’ payda bolıwının’ eki tipi 

bar: 1-si reliktli-bul belgili bir arxipelagtın’ ayrım atawlarındag’ı a’yyemgi fauna ha’m floranın’ 

anaw  yaki  mınaw  tu’rlerinin’  joq  bolıp  ketiwi  ha’m  olardın’  basqa  atawlarda  saqlanıwı 

na’tiyjesinde  ju’zege  keledi.    2-shi  tipi-immigratsiyalı-olarg’a  a’ste-aqırın  tuwısqan  formalar 

kelip tu’sedi. Tu’r payda bolıw protsessi atawlarda qa’de boyınsha kontinentlerge qarag’anda tez 

ju’redi.  Tu’r  payda  bolıw  protsessi  atawdın’  ta’biyatının’  ha’r-qıylılıg’ına  baylanıslı  boladı, 

sonın’ menen birge ataw ko’lemine de g’a’rezli boladı. 

Endemizm  da’rejesi  qa’de  boyınsha  ataw  ha’m  og’an  jaqın  kontinent  arasındag’ı  aralıqqa 

baylanıslı boladı. En’ aqırında endemizm mug’darı atawlardın’ ekologiyalıq jag’dayına g’a’rezli 

boladı. 

Atawlarda  anaw  yaki  mınaw  gruppa    wa’killerinin’  gigant  yaki  irgejeyli  formaları    tez 

ushırasıp  turadı.  Bunın’  sebebi  anıqlanbag’an.  Sonday-aq  atawlarda  ushpaytug’ın  quslar  ha’m 

nasekomalar  da  ushırasadı.  Ushpaytug’ın  quslar  tu’rinin’  kelip  shıg’ıwında  baslı  roldi  atawda 

 

41