Zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
olardı uslawshı (jewshi) su’t emiziwshilerdin’ joqlıg’ı atqaradı. Al nasekomalarda bolsa ku’shli samallar baslı roldi atqaradı. Atawlardın’ o’simlik ha’m haywanat du’nyası antropogen ta’sirinde tez qırılıp ketedi. Sebebi ol izolyatsiyalang’an (bo’leklengen). Ayrım waqları bul protsess qaytımsız boladı. Mıs: Komandor atawları jag’alarında jasag’an Steller ten’iz sıyırı, qanatsız chistik (o. Nyufawndlend) moa (Jan’a Zelandiya), dront h.b. Sonın’ menen birge atawg’a adamlardın’ basqa haywanlardı a’keliwi de sol atawdın’ o’simlik ha’m haywanat du’nyasına keri ta’sirin tiygiziwi mu’mkin. Bug’ın mısal ju’da’ ko’p. Eshkiler ko’plegen atawlarda (Sharapatlı Elena) o’simliklerdin’ ko’plegen tu’rlerin joq qılıp jiberdi. Avstraliyadan Jan’a Zelandiyag’a alıp barılg’an o’simlik jewshi, qaltalı opossum bul eldin’ ko’pshilik rayonlarının’ tog’ayların joq etti. Tıshqanlar (alamanlar) da faunag’a belgili zıyan tiygizedi. Olar quslardın’ ma’yegin ha’m uyasın joq etedi. Mısalı, olar Raul atawındag’ı (Kermadek arxipelagı) kermadek shag’alasın tolıq joq etip jiberdi. Jabayı shoshqalar da haywanatlar elatına u’lken zıyan keltiredi. Jan’a Zelandiyada olar monotipli endemik otryad wa’kili bolg’an-gatteriyanı, ushpaytug’ın qus-kivanı ha’m sovi popugayın joq etti. Sonın’ ushın atawg’a anaw yaki mınaw o’simlik ha’m haywan tu’rin alıp kelmesten burın sol tu’rdin’ eklogiyasın u’yrenip alıw kerek. Jer sharı suwlarındag’ı tirishilik. Đshki suw aydınlarının’ eki tipi bar: 1. Aqpaytug’ın (ko’ller, batpaqlıqlar, suw saqlag’ıshlar). 2. Ag’atug’ın (da’ryalar, salmalar h.b) Ag’atug’ın suw aydınlar dushshı suwg’a iye boladı, al aqpaytug’ın suw aydınlar duzlılıg’ı quramı, mug’darı boyınsha bir-birinen keskin ayrıladı. Tikenli balıq 59F ge shekem duzlılıqta jasaydı; engidra shıbınının’ lichinkaları ha’m quwırshaqları 120-160F ge shekem; al ko’llerde jasawshı shayan Artemia Salina 220 F duzlılıqta da jasay aladı. Suwdın’ qattılıg’ı-bul da suw ornanizmlerine ta’sir jasap otıradı. Ma’selen: dushshı suw gubkaları ha’m mshankaları qattı suwlarda al mollyuskalar jumsaq suwlarda tirishilik etedi. Qattı suwg’a iye suw aydınlar izvestnyak ha’m dolomitlar rawajlang’an rayonlarda boladı. Dushshı suw wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı gipretoniyalı yag’nıy olardın’ duzlarının’ kontsentratsiyası olar jasaytug’ın suw kontsentratsiyasına qarag’anda joqarı boladı. Osmos nızamı boyınsha olardı qorshag’an suw olardın’ denesine kiriwge urınadı. Bunnan qutılıw ushın dushshı suw wa’killeri suw o’tkermeytug’ın qabıqqa yamasa denedegi suwdı bo’lip shıg’arıwshı arnawlı uqıplılıqqa (a’piwayılardag’ı qısqarıwshı vakuolllar, balıqlardın’ bu’yrekleri h.b). Dushshı suwda tirishilik etiwdin’ usınday qıyınshılıqlarg’a baylanıslı ten’iz haywanlarının’ ko’pshilik tipleri sonın’ ushın ishki suw aydınlarda jasay almawı mu’mkin. Duzlı suwlardın’ wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı (sonın’ ishinde okean wa’killerinin’) izotonyalı yamasa a’zzi gipotoniyalı (qorshag’an ortalıqtag’ıg’a qarag’anda ten’ yamasa qısqa duz kontsentratsiyasına iye) boladı, al bul suwdın’ wa’killeri arnawlı iykemlesiwshilikke iye yag’nıy awısıq duzlardı (artıqsha) suwg’a bo’lip shıg’aradı. Đshki suw aydınlarda organikalıq zatlardın’ mug’darı ha’m olar menen baylanıslı erigen kislorodtın’ mug’darı keskin sa’wlelenip turadı.Batpaqlıqlar menen baylanıslı bolg’an gumin kislotasına bay suw aydınlar qaraltım ren’ge iye boladı. Olardın’ jag’aları torflı, suwdın’ kislotalıg’ı joqarı boladı. Organikalıq du’nyası jarlı boladı. A’ste-aqırın olar batpaqlıqqa aylanadı. Đshki suwlarda organikalıq zatlardın’ mug’darının’ o’siwi suwdın’ «gu’llewi» ne alıp keledi. Na’tiyjede kislorod zapası azayadı. Ko’pshilik balıqlar ha’m omırtqasız haywanlar o’lip qaladı. Suw aydınlardın’ bunday pataslanıw antropogenlik ta’sir na’tiyjesinde de bolıwı mu’mkin. Kislorod mug’darı ba’rinen beter tez ag’ıwshı da’rya ha’m kanallarda ko’p boladı. Đshki suw aydınlarda temperaturalıq rejim birinshi gezekte sol rayonnın’ ulıwma klimatlıq jag’dayları menen bayla nıslı boladı.
42
Jazda ortasha poyastın’ ko’llerinin’ suw beti qattı qızadı, sonın’ ushın suw tsirkulyatsiyası tek joqarg’ı jıllı qatlamda o’tedi. Suwdın’ joqarg’ı qaplamı-epilimnion ha’m teren’ qatlamı- gipolimnion arasında temperaturalıq sekiriw qatlamı-termoklin du’ziledi. Suwıq hawa-rayı keliwi ha’m epilimnion ha’m gipolimnionda temperatura ten’lesiwi menen suwdın’ gu’zgi aralasıwı ju’z beredi. Qısta kislorod zapası, azayadı. Eger muz qalın’ qar menen qaplansa, ko’lde fotosintez ju’rmeydi, kislorod tawsılıp ha’m balıqlardın’ qısqı ash bolıwı baslanadı. Jazda gipolimnionda kislorodtın’ jetispewshiligi buzıwshı zatlardın’ mug’darı ha’m termoklin teren’ligine baylanıslı boladı. Joqarı o’nimli ko’llerde organikalıq zatlar joqarg’ı qatlamnan gipolimniong’a o’tedi (ko’p mug’darda). Suwıq ellerde suw 5 ay dawamında muz benen qaplanıp turadı. Subtropik ellerde suwdın’ teperaturası 4 S tan to’men tu’speydi ha’m tek bir qısqı suwdın’ aralasıwı boladı. Issı tochkalarda suw temperaturası onın’ qaynaw temperaturasına shekem barıwı mu’mkin, 55 ten 81 S temperaturada ko’k-jasıl vodorosller, bakteriyalar, ayrım suw omırtqasızları ha’m balıqlar jasaydı. Ko’pshilik jıllı suw aydın wa’killeri 45 S tan joqarı temperaturanı ko’tere almaydı ha’m o’zinin’ stenotermli tu’rlerden du’zilgen biotanı du’zedi. Suw ha’reketi tolqınlar ha’m ag’ıslarda ko’rinedi. Tolqınlar tek iri ko’llerde boladı. Suw aydın wa’killeri reofil (tez ag’ıwshı da’rya ha’m salalarda) ha’m limnofil (turıp qalg’an suwlar, ko’llerde) bolıp bo’linedi. Reofil tu’rler ha’r-qıylı iykemlesiwshilikke iye bolıp, ku’shli ag’ısqa qarsı turatug’ın, ku’shli muskulaturag’a iye boladı. Limnofil balıq tu’rleri qaptaldan qısılg’an boladı. Da’rya ha’m salalar tawlarda qattı ag’ısqa iye boladı, al tegislikke shıqqannan keyin olardın’ ıg’ısı a’stelenip qaladı. O’simlik ha’m haywanlardın’ tirishilik etiw jag’daylarına qarap suw aydınlar bir-neshe tiplerge: oligotorflı (azıqlıq resursları jarlı); mezotroflı (ortasha azıqlıq qorg’a iye) ha’m evtroflı (azıqlıq resurslarg’a bay) bolıp bo’linedi. Oligotroflı, az azıqlı ko’ller litoral o’simlik qaplamına, jarlı plankton qatnasına, az birlemshi o’nimge iye boladı. Bul ko’llerdin’ gipolimnionında «gu’llew» bolmaydı. Olardın’ teren’ oblastlarında stenotermli suwıqtı su’yiwshi balıqlar, sonın’ ishinde ko’l foreli, sigi jasaydı. Bul ko’l tiplerine teren’ eski ko’ller-Baykal, Tanganika, Oxrida h.b. kiredi. Baykal ko’li endem tu’rlerge ju’da’ bay: 98F buwın ayaqlılar tu’rleri, balıq tu’rlerinin’ 81F i jasaydı. Endemik tu’rlerge Tanganika ko’li (Afrika) de ju’da’ bay (75F). Evtroflı, joqarı azıqlı ko’ller oligotrofqa qarag’anda kishi teren’likke iye boladı. Litoral o’simlik qaplamı jaqsı rawajlang’an, plankton ko’p mug’darda. Sonın’ ushın onın’ teren’ bo’limlerinde zamorg’a baylanıslı «gu’llew» baqlanadı. Bul jerde suwdın’ teren’ qatlamı menen baylanıslı suwıq su’yiwshi balıqlar bolmaydı. Sho’l oblastlarının’ ashshı ko’lleri az sandag’ı o’simlik ha’m haywan tu’rlerine iye boladı (duz kontsentratsiyasının’ joqarı bolıwına baylanıslı). Waqıtsha ko’ller o’zgermeli boladı, waqtı- waqtı qurg’ap turadı. Bulardın’ qaytadan tolıwı tosattan qar ko’p jawg’an waqıtları boladı. Jerastı suw aydınları a’dette u’n’girler menen baylanıslı boladı. Bul suwlar ushın jaqtılıqtın’ joqlıg’ı, tolqınlardın’ bolmawı ha’m turaqlı to’men temperaturag’a iye bolıw xarakterli. Usı jag’daylarg’a baylanıslı bul jerde fotosintezlewshi o’simlikler bolmaydı, al soqır haywanlar (mıs: Delmatsiya u’n’girinen protey, Kungur u’n’girinen shayanlar h.b.) jasap ulıwma organizmlerge jarlı boladı. Keyingi waqıtları suw aydınlar arasında adamlar ta’repinen islengen suw saqlag’ıshlar u’lken a’hmiyetke iye boldı. Suw saqlag’ıshlardı qurıw-bul da’ryanın’ barlıq rejimin ha’m onda jasawshı o’simlik ha’m haywanlardın’ jasaw jag’dayların birden (keskin) o’zgertip jiberedi. Đshki suw aydınlar jası boyınsha ha’r-qıylı boladı. Eger a’yyemgi mezozoy erasının’ ha’m u’shlemshi jasqa iye ayrım ko’llerdi esapqa almag’anda, derlik barlıq ko’ller jas ko’ller esaplanadı. Olardın’ ko’pshiligi muz basıw da’wirinde, al basqaları keyinirek payda bolg’an. Ko’llerdin’ payda bolıwı ha’zirgi da’wirde de ju’z berip atır, olar grunt suwlardın’ jerdin’ joqarg’ı betine shıg’ıwı h.b. na’tiyjesinde payda boladı. Ko’ller ma’n’gilik emes. Olardın’ jası, razmeri ha’m tipi boyınsha onlag’an, ju’zlegen, mın’lag’an, jıl jasawı mu’mkin.
43
Đshki suw aydınlar onı qorshag’an qurıqlıq penen tıg’ız baylanıslı. Olar qurıqlıq klimatına ta’sir etedi. Ko’pshilik o’simlik ha’m haywan tu’rleri suw-qurıqlıq jasaw obrazına iye boladı, Mıs: qamıs, jeken,chastuxa h.b; haywanlardan-bobr, norka, ondatra, suwda ju’ziwshi quslar.
Okeanda jasawshı organizmlerdin’ tirishiligin anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardn’ biri-basım esaplanadı. Okeannın’ teren’ligi artqan sayın onın’ basımı da artıp baradı. Bul jerde tiri organizm jasawı ushın sol quraqım ishki basımg’a iye bolıwı kerek. Du’nya ju’zlik okeannın’ en’ teren’ jeri (11 km) 1100 atm.basımda iye. Basımg’a qatnası boyınsha ko’plegen evribiont tu’rler bar. Ma’selen, ten’iz kirpisi Echinocardium australe 4900 m teren’likte (490 atm. basımda). Serolicularia longicallus mollyuskası 35-4400 m teren’likte (440 atm.basımda), krevetka Gennades parvus 600 m den 5600 m teren’likte jasaydı. Du’nya ju’zlik okean temperaturası-organizmlerdin’ tarqalıwının’ tiykarg’ı faktorlarının’ biri. Qurıqlıqtag’ı sıyaqlı du’nya ju’zlik okeannın’ temperaturalıq rejimnin’ zonallıg’ı xarakterli, biraq okeanda temperaturanın’ o’zgerisi ju’da’ a’ste boladı. Okeannın’ ha’r qıylı rayonları bir- birinen ortasha jıllıq temperaturası menen ayrıladı. Tropik ha’m polyar suwlarında stenotermli haywanlar jasaydı. Olar bul shegaradan shıg’a almaydı. Stenotermli suwıqtı su’yiwshi organizmler pripolyar suwda tirishilik etedi. Ma’selen, navaga, sayka balıg’ı, kit ta’rizlilerden beluxa ha’m narval, ko’pshilik tyulenler, omırtqasızlardan amfipodalar (shayan ta’rizliler). Ortasha poyasta evritermli tu’rler ken’ tarqalg’an. MısU’ mollyuskalardan ustritsa ha’m midiya, balıqlardan tunets ha’m qılısh balıq. Okeanda teren’ge tu’sken sayın temperatura to’menlep baradı. Tropik zonada 150 m ge shekem 16,0 0 , 300 m de-10,1 0 , 1000 m de-4,5 0 , 2000
m de-2,3 0 , 3000 de bolsa-1,8 0 . Onnan teren’de o’zgerissiz qaladı. Ayrım rayonlarda suwıq suwlardın’ joqarı ko’teriliwi bayqaladı, bul apvelling dep ataladı. Bul qubla Amerika ha’m Afrikanın’ batıs jag’aları ushın xarakterli. Suwıq suwda kislorod jaqsı eriydi, sonın’ ushın onda tirishilik bay boladı. Okean tirishiligi ushın suwdın’ duzlılıg’ı u’lken a’hmiyetke iye. Du’nya ju’zlik okeannın’ ortasha duzlılıg’ı 35F di quraydı. Shettegi ha’m ishtegi ten’izlerdin’ mıs: Jer Orta ten’izi 37-40F, Qızıl ten’iz-46,5F ge ten’. Okean organizmleri ashshı suwda jasaydı, duzlılıq azayg’an sayın organizmler azaya baslaydı. Teren’ge tu’sken sayın kislorod mug’darı da azaya baslaydı.
Ulıwma jer planetasında tarqalg’an ha’m barlıq okean menen ten’iz territoriyasının’ organizmlerdin’ jasaw jag’dayları tiykarınan suw qatlamı bir neshe en’ baslı qa’siyetlerge baylanıslı boladı. Olardan: 1) suwdın’ temperaturası 2) suwdın’ duzlılıg’ı, 3) suwdın’ teren’ligine baylanıslı olardın’ atmosferalıq basımına, 1) Suwdın’ temperaturası bul tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ (o’simlik ha’m haywanlar) ku’n nurınan kelip tu’sken ıssılıq energiyasına g’a’rezli bolıwshı organizmler bolıp esaplanadı. Suwdın’ bunday qatlamındag’ı jasawshı organizmler suw temperaturası to’men bolg’an basqa geografiyalıq zonada sonday-aq suwdın’ teren’li qatlamlarında jasaw imkaniyatına iye emes: 2) Suwdın’ duzlılıg’ı. Ulıwma jer sharı okeanlarının’ suwının’ ortasha duzlılıg’ı 35 % bolıp, ha’zirgi Aral ten’izinin’ suwının’ duzlılıg’ı 22-25% - 27% . Ulıwma okean yamasa ten’iz suwlarının’ duzlılıg’ı tiykarınan ten’izlerdin’ ha’m okeanlardın’ geografiyalıq jaylasıw ornına, sonday-aq bul suw territoriyasına tu’sip turıwshı dushshı suw da’ryalardın’ sanına ha’m okean ten’iz suwının’ sonın’ ta’sirinde ha’m basqa da faktorlar na’tiyjesinde ag’ısının’ tezligine baylanıslı boladı. 3) Suw qatlamının’ basımı okean ha’m ten’izlerdin’ teren’ligi artqanı sayın olardın’ basımı da arta baslaydı. Mısalı: suw u’sti qatlamında suwdın’ basımı normal bolatug’ın bolsa, al okean suwının’ 11 km teren’likte suwdın’ basımı ortasha 1100 atmosferag’a jetedi. Sonlıqtanda
44
suwdın’ u’stki qatlamında jasawshı organizmler menen suwdın’ teren’likte jasawshı organizmlerden u’lken ayırmashılıqlarına iye boladı. Ulıwma okean territoriyaları ekologiyalıq jaqtan bir neshe oblast tiplerine bo’linedi. Usı okeannın’ ekologiyalıq oblastlarda organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligi ha’r qıylı oblastqa baylanıslı o’zgerisinin’ ayırmashılıqlarına iye boladı. Okean territoriyasın tiykarınan eki gruppag’a bo’ledi: 1) tiykarg’ı suw qatlamı bunı pelagial dep ataydı. 2) okean ha’m ten’iz territoriyalarının’ tu’bi bunı bental dep ataydı. Ulıwma bental o’z gezeginde okeanlardın’ ha’m ten’izler teren’ligine baylanıslı bir neshe gruppag’a bo’linedi. 1. Supralitoral 2. Litoral 3. Sublitoral 4. Batial 5. Abissial
uchastkalarg’a aytılıp, yamasa ten’iz qa’ddinen en’ joqarg’ı suwdın’ ko’teriliw (priliv), ha’m ha’r qıylı okean suwının’ ta’sirlerinin’ astındag’ı territoriya uchastkalarına aytıladı. Bul territoriyada jasawshı organizmler jer ha’m suw haywanları bolıwı mu’mkin. 2) Litoral - Okean territoriyasının’ bul uchastkası tiykarınan ten’iz ha’m okean jag’alawları shegaraların iyelep, okeanlardın’ suwının’ iyelep turg’an shegarası menen okean suwının’ 40-50 m teren’likke shekemgi aralıqqa aytıladı. Bunday uchastkalarda tiykarınan jasawshı suw organizmleri okean suwının’ tasıwı ha’m qaytıwına g’a’rezli bolıp esaplanadı. 3) Sublitoral - uchastkaları bul uchastkalar litoral uchastkaları menen shegaralasıp, okean territoriyasının’ 50 m baslap 200 m teren’likke shekemgi aralıq uchastkalarına aytıladı. Bul uchastkalaradag’ı jasawshı ko’pshilik omırtqasız suw haywanları en’ ko’p awlanatug’ın haywanlardan bolıp esaplanadı.
Ulıwma okean territoriyasının’ sayız uchastkaları ha’m olardag’ı jasawshı barlıq organizmler menen birge bul territoriyalarda okeanlardı nerititikalıq (nerit) oblastları dep ataladı. Bul oblast ushın tiykarınan to’mendegi iri qa’siyetler xarakterli bolıp esaplanadı. Olardan 1) suw qatlamının’ qozg’alıwının’ basqa qatlamlarg’a salıstırg’anda ko’p bolıwı, 2) sutkalıq a’hm ma’wsimlik jag’daylarg’a baylanıslı suw temperaturasının’ o’zgesheligi, 3) bul oblastqa ku’n nurı jaqtılıg’ının’ ko’p tu’siwi, 4) usı oblasttın’ suw haywanlarının’ ha’m o’simliklerinin’ ko’p sang’a iye bolıwı. Sonlıqtan da okeanlardın’ bul oblastları adamzat ja’miyeti ushın en’ a’hmiyetli suw territoriyaları bolıp esaplanadı. Ulıwma jer planetası boyınsha barlıq okean oblast territoriyalarının’ neritikalıq oblastı ha’m onın’ ulıwma ko’elmi ortasha barlıq okean territoriyasının’ tek g’ana 8 % quraydı, yag’nıy ortasha 29 mln. km 2 okean territoriyasın iyeleydi. Biarqta bunday neritikalıq oblast barlıq okean tu’plerinde arealdı payda etpey, u’stingi areal xarakterine iye bolıp esaplanadı. 4) Batial - bunday territoriyalar materik jag’alawalrındag’ı okean territoriyaları, kelip shegaralasqan uchastkalarda 200 m den 2000 m-ge shekemgi neritikalıq oblast penen abissal uchastkasının’ aralıq qatlamı bolıp esaplanadı. Batial territoriyaları salıstırmalı tu’rde olardın’ joqarı qatlamı jaqtılıqtı az alıwshı, al to’mengi qatlamı ko’riniwshi jaqtılıq ulıwma bolmaydı.
Ulıwma bul uchastkada neritikalıq oblastqa salıstırg’anda okean astı gruntları egerde neritikalıq oblastlarda galeshnik ha’m rakunichnik bolsa al bul territoriyada ko’binese mayda mexanikalıq sostavqa iye bolıwshı batpaqlıq (il) gruntlarg’a iye boladı. 5) Abissal - okean territoriyasının’ en’ to’mengi qatlamı 2000 m to’mengi territoriyasının’ abissal uchastkalarına kirip, bul territoriyalarg’a suwdın’ joqarg’ı kosmostan ekvator ta’repke qozg’alıw mu’mkinshiligine iye, en’ az territoriyalar bo’legi ha’m suw temperaturası 0 0 aspaytug’ın uchastkalar, jaqtılıq derlik joq. Sog’an baylanıslı bul territoriyada jasıl o’simlikler pu’tkilley 45
ushıraspaydı. Suwdın’ qatlamında-pelagialda-epipelagial qatlamı ajıraladı-bul 200 m teren’likke shekemgi okean qabatı. Teren’ suw qatlamg’a iye bolıwshı pelagial-territoriyası o’z gezeginde ja’ne 2 qatlamg’a bo’linedi. 1) batipelagial-olardın’ ortasha teren’ligi 200 m 2000 m shekem ha’m 2) ekinshi abissopelagial-bulardın’ teren’ligi 2000 m to’meni. Ulıwma okean suwının’ pelagial qatlamında tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ u’lken to’rt gruppası ushırasadı. 1. Nekton. 2. Plankton. 3. Pleyston. 4. Neyston. 1) Nekton - dep suwdın’ salıstırmalı tu’rde joqarı qabatında aktiv qozg’alıw imkaniyatına iye bolıwshı organizm gruppalarının’ jıyındısına aytıladı. 2) Plankton- suwdın’ joqarg’ı qatlamında jasawshı salıstırmalı tu’rde a’ste qozg’alıwshı ko’binese ten’iz ha’m okean ag’ısları na’tiyjesinde qozg’alıwshı organizmler. 3) Pleystonlar-bular tikkeley suwdın’ betinde jasawshı o’simlik du’nyası. 4) Neystonlar- tikkeley suwdın’ betinde jasawshı haywanat du’nyası.
Jer planetası ulıwma o’zinin’ qurılısı boyınsha 3/1 bo’limi qurg’aqshılıq bolsa, al qalg’an 2 bo’limi suw qatlamları menen qaplanadı. Yag’nıy jer planetasının’ derlik ko’pshilik territoriyası okean territoriyasına sa’ykes keledi degen so’z. Usı okean territoriyalarındag’ı organizmlerdin’ jasawı ha’m geografiyalıq tarqalıwı jer sharı okeanlarında bir qıylı emes, sonlıqtanda jer planetasının’ qurg’aqshılıq territoriyası sıyaqlı suw organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwı boyınsha okean territoriyasında biogeografiyalıq maqset ushın bir neshe bo’limlerge bo’linedi. Ulıwma okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionların o’zlerinin’ maqsetleri ha’m xarakteri boyınsha ha’r qıylı kategoriyalarg’a bo’linedi. Olardan : oblast, podoblast, provintsiya. Okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionlarının’ shegaraları qurg’aqshılıqtın’ biogeografiyalıq regionlarının’ shegaralarına salıstırg’anda, bir region ekinshi regiong’a o’tiw jag’dayı, salıstırmalı tu’rde a’ste aqırın iske asadı. Bunın’ birden-bir tiykarg’ı sebebi bolıp, okean territoriyaları qurg’aqshılıqqa salıstırg’anda relefi jag’ınan derlik ayırılmay, sonın’ sebebinen bul territoriyalar ko’binese tek ta’biyg’ıy zonalarg’a g’a’rezli bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda Okean teritoriyasının’ suwları tiykarınan eki u’lken royong’a ayrıladı. 1. Tiykarg’ı okean territoriyasının’ suwları 2. Sol biogeografiyalıq regionnın’ neritikalıq regionları. Ulıwma okean teritoriyasının’ ha’r-bir biogeografiyalıq regionı bir yamasa eki okean teritoriyası podoblastına ha’m sol biogeografiyalıq regionnın’ jer planetasındag’ı ornalasqan ta’biyg’ıy zonasına baylanıslı bir-neshe neritikalıq uchastkalarg’a yamasa provintsiyalarg’a bo’linedi. Solay etip ulıwma jer planetasında okean territoriyaların biogeografiyalıq rayonlastırıwda birinshiden: tiykarg’ı okeanlardın’ jaylasıw ta’biyiy zonalarına baylanıslı, bolsa ekinshiden suwda yamasa okean territoriyasında jasawshı organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwına ja’nede olardın’ ha’r qıylı ta’biyg’ıy zonag’a baylanıslı suwdın’ ekologiyalıq ta’sirlerine iykemlesiw mu’mkinshiligine g’a’rezli boladı. Ulıwma jer planetasının’ okean territoriyasın tiykarınan to’mendegi 7 oblastqa bo’linedi: 1. Arktikalıq oblast. 2. Boreal - Atlantika oblast. 3. Boreal - Tınısh okean oblast. 4. Tropikalıq - Atlantika oblast. 5. Tropikalıq - Tınısh okean oblast. 6. Notal Atlantika oblast.
46
7. Antarktikalıq oblast.
1. Arktikalıq oblast. Okean territoriyasının’ bul biogeografiyalıq oblastı tiykarınan arqa yarım shardın’ en’ joqarg’ı territoriyasında jaylasıp bul oblasttın’ arqa shegarası derlik salıstırmalı tu’rde arqa kosmosqa shekem, al tu’slik shegarası Shpitsbergen atawı, sodan Nyufauntlend atawı, Arqa-batıs shegarası Kola yarım atawına shekem, Bering ten’izinin’ arqa ta’repinen, Aziya ha’m Arqa Amerikanın’ aralıg’ınan o’tedi.
Bul oblasttın’ suwının’ temperaturası to’men bolıwı menen xarakterlenedi, ko’pshilik Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|