Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

13
blib rganib chiqish kerak. Bular — aholi soni, uning milliy tarkibi, aholiningjoylashishi, uning qaysi hududlarda yashaganligi, davlatlar chegarasi, hududdagi ichki ma 'muriy tuzilishlardan iborat blishi mumkin. Muammoning eng qiyin tomoni — bu rga-nilayotgan hududning iqtisodiy geografiyasiga oid krsatkich-larning qayd qilinishi, ya'ni ishlab chiqarish kuchlarining rivoj-lanishi vajoylashishini krsatishdir.
Shundan sng iqtisodiy va siyosiy geografiyaning asosiy zgarishlari tahlilini qilish mumkin. Bunga masalan, AQShda 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davri, chor Rossiyasidagi islohotlargacha va islohotlardan keyingi davrlar, Germaniyaning qshilishidan oldingi va keyingi davrlar kiradi.
Tarixiy geografiya fanining muhim vazifalaridan biri bu -tmishdagi davlatlar siyosiy chegaralarini, tarixiy voqealar blib tgan joylarni aniqlash, shaharlar topografiyasini rganishdan iborat. Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy voqealar, urushlar bayoni va ularning davlatlar chegaralarini zgarishidagi rnini, hukmdorlar faoliyatini rganish bilan uzviy boliqdir. Bunda voqea-hodisalarni chuqur anglab yetish uchun tarixiy geografiya juda kerak. Masalan, urushlar va ularning oqibatlarini tliqroq tushunish uchun qshinlar harakati, jangning borishi va blib tgan joylarini rganish kerak bladi. Bu jihatdan tarixiy geografiya bir qator tarixiy fanlar — paleograflya, xronologiya, metrologiya va geraldika kabi fanlar qatorida turadi. Shuningdek, tarixiy geografiyaning mazmuni, ayniqsa hozirgi zamon nuqtai nazaridan qaraganda kengroqdir. U ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, milliy-ozodlik harakatlarini kengroq rganadi. Tarixiy geografiyani tarixiy jarayonlarni rganuvchi keng mazmunli tarix fanining bir blimi desak adashmaymiz.
Tarixiy geografiya awalo tarix fanini rganish uslublariga tayanadi. Bu haqqoniylik, xolislik va davriylik uslublariga asoslanib, voqealarni yanglish va xatolarsiz, mukammal yoritishdan iborat. Tarixiy geografiyani rganishda qator tarixiy va geografik manbalardan ham z rnida samarali foydalanish zarur.
14
3. Tarixiy geografiyaning fan sifatida shakllanishi
Tarixiy geografiya fan sifatida XVI asrda arbiy Yevropada vujudga keldi. Uning shakklanishida ikki yirik tarixiy voqea, ya'ni arbiy Yevropa mamlakatlarida XV—XVI asrlarda gumanizmning paydo blishi va Buyuk geografik kashfiyotlar katta ta'sir krsatgan. Uyonish davrida odamlarda antik davrga blgan qiziqish kuchaygan. Antik dunyoga qiziqish odamlarning antik davr geografiyasi bilan shuullanishga olib keldi. Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar „Qadimgi dunyo atlasi" edi. Uni XVI asrning ikkinchi yarmida flamand geografi A.Orteliy' yaratgan edi. U z asariga ilova tarzida zamonaviy dunyo atlasini keltirgan edi. A.Orteliy z kartalarini qadimgi dunyo haqidagi qisqacha malumotlar bilan keltirgan. AOrtetiyning asaridan sng tarixiy geografiya ilmiy fan sifatida vujudga keldi. A.Orteliyning yozishiga qaraganda, uning ishlari „Tarix nazarida geografiya" edi. Aytib tish rinliki, A.Orteliyning zi antik mualliflar maTumotlarini tanqidiy riuqtai nazarsiz qabul qilgan va shu ma'lumotlar asosida z kartalarini tuzgan. A.Ortehyning bu kamchiligini XVII asrda Leyden (Niderlandiya) universiteti professori Klyuver tuzatdi. U qadimgi Italiya va qadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasi byicha ikkita yirik asar yozgan.
Tarixiy geografiyani rivojlantirish uchun XVII-XVIII asr fransuz tarixchilari va shu davr fransuz geograflari Sansonlar, VDyuval J.B.D'Anvillar ham katta hissa qshdilar. Ular qadimgi dunyo tarixiy geografiyasi bilan birga rta asrlar tarixiy geografiyasini ham rgandilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan
¹ Orteliy Abraxam (Ortelius, Oertel) (1527-1598 yillar), flamand (Belgiya va Niderlandiyadagi katolik diniga e'tiqod qiluvchi xalq) kartografi. U 1570 yilda geografik matnlardan va 53 ta kartadan iborat „Dunyo teatri" nomli atlasini nashr ettirgan. Asar tldirishlar bilan bir necha bor qayta nashr qilingan.
15
tarixiy ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy tarixiy ma'lumotlarni rganish hisobiga boyib bordi. Bu ynalish byicha kzga krinarli qilingan ishlardan biri 1936 yilda Kembrijda G.KDarbi rahbarligidagi ilmiy jamoa tomonidan nashrdan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi trisidagi asarni keltmshimiz mumkin¹. Bu asar Anghyaning 1800 yilgacha blgan tarixiy geografiyasiga baishlangan.
arbiy Yevropada tarixiy geografiya faniga A.Orteliy, F.Klyuver, J.B. D'Anvil, G.K.Darbi kabi olimlar katta hissa qshganlar.
Rossiyada esa tarixiy geografiyaning asoschisi V.N.Tatishev² hisoblanadi. I.N.Boltin ham mazkur fanning rivojlanishiga katta e'tibor qaratgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan tarixiy geografiya sohasida tadqiqotlar olib borgan N.N.Barsov Kiyev Rusi geo-grafiyasini rgandi.
XX asr boshida Peterburg arxeologiya instituti va Moskva universitetida tarixiy geografiya qitila boshlandi. Talabalarga mazkur fan asoslarini Peterburgda S.M.Seredonin va AA.Spitsin, Moskva universitetida esa M.K.Lyubavskiy qishgan. ANNaso-nov esa qadimgi Rus tarixiy geografiyasiga oid „Rus yeri" nomli ilmiy tadqiqotini 1951 yilda Moskvada nashr ettirgan. M.N.Ti-xomirov „Rossiya XVI asrda" nomli fundamental tadqiqot yaratgan (Moskva, 1962 yil). LAGolubsovriingilmiytadqiqotlari asosan tarixiy kartografiya rivoji masalalariga baishlangan. M.V.Vitov, VKYatsunskiy, VZ.Drobijev, I.D.Kovalchenko, A.V.Muravev, LAGoldenberg, M.I.Belovlartarixiygeografiya-ning nazariy masalalariga baishlangan ilmiy tadqiqotlar yozishgan.
¹ An Historical Geography of England before A.D. 1800. Edited by Henry Clifford Darby.-Cambridge.: University Press. 1936.
² Tatishev Vasiliy Nikitich (1686-1750 yillar), rus tarixchisi va davlat arbobi. 1720-1722 hamda 1734-1737 yillarda Uralda davlat zavodlarini boshqargan. 1741-1745 yiilarda esa Astraxan gubernatori blgan. Etnografiya, tarix va geografiyaga doir, shuningdek, mashhur „Rossiya tarixi" asari muallifi.
16
zbekistonda tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlar asosan Sh.Kamaliddinov, CXBriyev tadqiqotlarida uchraydi. Sh.Ka-maliddinov Janubiy Sud, Toxaristonning tarixiy geografiyasini IX-XIII asr boshlardagi arab tilidagi manbalar orqali tadqiq etib, alohida monografiya yozgan¹.
CBriyevning „Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo" nomli asarida (Toshkent, 1997 yil) esa Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi ma'muriy-hududiy blinishi, tabiati, xjaligi, xalqaro aloqalari geografiyasi va toponimiyasi haqida sz yuritiladi.