[-]

REJA:
_{1 Diqqat haqida tushuncha.}

DIQQAT.

2. Diqqatning nerv-fiziologik asoslari.
3. Diqqat turlari, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so'nggi diqqat.

4.Diqqatning xususiyatlari, diqqat kuchi va bo'linishi, diqqat ko'lami, diqqat taqsimlanishi, shaxsda diqqat rivojlanishi.

Tayanch iboralar:
Diqqatning nerv-fiziologik asoslari, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so'nggi diqqat, diqqat kuchi va bo'linishi, diqqat ko'lami, diqqat taqsimlanishi, shaxsda diqqat rivojlanishi

Odamga har bir daqiqada atrof-muhitdan juda ko‗p narsa va hodisalar ta‘sir etib turadi. Lekin odamga ta‘sir etayotgan bu narsa va hodisalarning hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga ta‘sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga bog‗liqdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va hodisalar aniq va to‗la aks ettiriladi.

Diqqat tushunchasiga olimlar tomonidan bir qator ta‘riflar keltirilganligini ta‘kidlash mumkin. Pashlerning (1998, p. 1) fikricha, ―Diqqat muammosini o‗rganish psixologlar uchun uzoq yillar davomida muhim ahamiyat kasb etib kelgan‖ Tarixiy manbalardan ma‘lumki, ―diqqat‖ga oid nazariyalar XIX asrning oxirlaridan o‗rganila boshlangan. SHunday qilib, bixevioristlar diqqatni ichki jarayon deb hisoblaganlar.

Diqqat tushunchasi 1958 yilda Broadberning ―Idrok va kommunikatsiya‖ nomli kitobida qo‗llanilgan va ilmiy tushuncha sifatida kiritilgan. Diqqat odatda ob‘ektni tanlash va nomlashda qo‗llaniladigan jarayon sifatida beriladi. Villiam

James esa tuyg‗uga e‘tibor bergan (1890, pp. 403–404): qolgan barcha buni diqqat deb hisoblagan. Bu bilish jarayoni bo‗lib, tafafkkur ob‘ektining bir vaqtning o‗zida aniq va yorqin shaklda namoyon bo‗lishidir. Diqqat – bu bir vaqtning o‗zida e‘tiborning to‗planishidir.

Baar (1997) diqqatning paydo bo‗lish mexanizmlarini asoslab beradi. Masalan, shuyday deyish mumkin: ―Biz buyruqga qaraymiz‖ yoki ―Biz buyruqni eshitamiz‖. Baar (1997, p. 364) quyidagi fikrni keltiradi, ―Tajribada to‗pladi va amaliy voqelarda namoyon bo‗ladi. Har kuni nutqda doimo, birinchi bo‗lib e‘tibor qaratish uchun ―Tinglang‖, ―Qarang‖ tushunchalari qo‗llaniladi; ikkinchidan

―eshitamiz‖, ―ko‗ramiz‖ deb izohlanadi‖.
Villiam James diqqatning ―faol‖ va ―passiv‖ turlarini ajratgan (1890). Faol diqqat individual taraqqiyotning yuksalishini, passiv diqqat tashqi stimulga sust javob berishdir. YAntisning (1998, p. 252) fikricha, ―Stimul – tez va kuchliligiga qarab nazorat qilinadi‖

Olportning fikricha (1993, pp. 203–204): bu haqiqatga o‗xshab ko‗ringani bilan yakka-yu yagona mexanizm emas yoki ichki imkoniyat kauzal atributsiya diqqat fenomeni tafakkurning yoki idrokning asosida shakllanadi.

Diqqat psixik faoliyatning yo‗naltirilishi va shaxs uchun ma‘lum ahamiyatga ega bo‗lgan ob‘ekt ustida to‗planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo‗naltirish deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob‘ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. O‗quvchi maktabda o‗qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib o‗tirganda mana shu eshitib o‗tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda qo‗zg‗algan shu maqsadga bo‗ysundirilgan bo‗ladi. O‗quvchining biror boshqa narsaga chalg‗imasdan o‗quv materialining mazmuniga zehn qo‗yib o‗tirishida uning psixik faoliyatining yo‗nalishi ifodalanadi.

Psixik faoliyatning yo‗naltirilishi deganda ana shu tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganni saqlash va qo‗llab-quvvatlash tushuniladi. Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta‘kidlab o‗tish lozimdir. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy

yo‗ldoshidir. Diqqat barcha psixik jarayonlarimizda qatnashsa ham, lekin diqqatning o‗zi hech narsani aks ettirmaydi.

Odam biror narsaga zo‗r diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofasida ayrim o‗zgarishlar ko‗zga tashlanadi. Demak, diqqat odatda o‗zining sirtqi ya‘ni tashqi alomatlariga egadir.

Birinchidan, diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi.

Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar to‗xtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bo‗lib, bu jimlik odamlar ma‘ruzachini yoki artistni zo‗r e‘tibor bilan tinglashayotganini anglatadi.

Uchinchidan, kuchli diqqat paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib qoladi. Demak, diqqat paytida organizm reseptorlarimiz alohida holatda bo‗ladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo‗libgina qolmay, balki uning ma‘lum yo‗nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. SHuning uchun ko‗pincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishga moslab muayyan bir holatda tutib olamiz.¹

As Pashler (1998, p. 1) pointed out, ―Attention has long posed a major
challenge for psychologists.‖ Historically, the concept of ―attention‖ was treated as important by many philosophers and psychologists in the late 19th century. However, it fell into disrepute, because the behaviourists regarded all internal processes with the utmost suspicion. Attention became fashionable again following the publication of Broadbent‘s book Perception and Communication in

1958, and has remained an important topic ever since.
Attention is most commonly used to refer to selectivity of processing. This was the sense emphasised by William James (1890, pp. 403–404): Everyone knows what attention is. It is the taking possession of the mind, in clear and vivid

_{form, of one out of what seem several simultaneously possible objects or trains of}

¹ Michael W. Eysenck, Mark T. Keane Cognitive psychology. Psychology press USA, 2005 130 bet

thought. Focalisation, concentration, of consciousness are of its essence. What is the relationship between attention and consciousness?