” мавзусидаги диссертациясига илмий раҳбар

Гулистон давлат университети таянч докторанти Мусурмонова Шаҳло Илҳомовнанинг 13.00.01–Педагогика назарияси. Педагогик таълимотлар тарихи. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзган “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш” мавзусидаги диссертациясига илмий раҳбар


Т А Қ Р И З И

Бугунги кунда мамлакатимизда амалга оширилган кенг кўламли ислоҳатлар миллий давлатчилик ва суверенитетни мустаҳкамлаш билан биргаликда таълим тизимини ҳам янада такомиллаштириш, ёш-авлодни жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга бўла оладиган инсонлар қилиб тарбиялаш, педагог-кадрларнинг замонавий билим, тажрибаларига эга бўлишларини таъминлаш, таълим жараёнларини замонавий ахборот коммуникацион технологиялар асосида ташкил этиш муҳитини яратиш учун муҳим пойдевор бўлиб хизмат қилади. Бу эса халқимизнинг муносиб ҳаёт кечириши, жаҳон талаблари даражасида таълим олиши ва касб эгаллаши, фуқароларимизнинг бунёдкорлик салоҳиятини рўёбга чиқариш учун зарур шарт-шароитлар яратади. Янги шароитлардан келиб чиқиб, «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон фармонининг 5-устувор йўналиши 4.3 бандидаги (одамларнинг экологик хавфсиз муҳитда яшашини таъминлаш, маиший чиқиндиларни қайта ишлаш комплексларини қуриш ва модернизация қилиш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, аҳолини чиқиндини йўқ қилиш бўйича замонавий объектлар билан таъминлаш), 5.1 бандидаги (атроф-табиий муҳит, аҳоли саломатлиги ва генофондига зиён етказадиган экологик муаммоларни олдини олиш) вазифаларни шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 2017 йил 27 майдаги 434-сон қарори «Ўзбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш консепцияси», Ўзбекистон Республикасининг «Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги (2016) «Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги қонунлари (2016) Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5024-сон «Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги (2017) Фармони ПҚ-2916-сон «2017-2021 йилларда маиший чиқиндилар билан боғлиқ ишларни амалга ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори (2017) ПҚ-2954-сон «2017-2021 йилларда ер ости сувлари захираларидан оқилона фойдаланишни назорат қилиш ва ҳисобга олишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги (2017), 2019 йил 16 январдаги “Таълим сифатини назорат қилиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4119-сон , Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сонли «Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги Фармони Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги “Ёшларни маънавий-ахлоқий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3907-сонли Қарорларида белгиланган вазифаларни бажаришга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.

Жаҳонда инсоннинг табиатга антропотехноген таъсирининг чуқурлашуви, илм-фан ва инновацион технологияларга асосланган жамиятга муносабат, табиатга нисбатан экологик хавфсизлик тушунчаларини ривожлантиришни тақозо этмоқда. Атроф-муҳит экологик маданиятининг шаклланиши, экотуризм инфратузилмасининг кенгайиши ва соҳада хизмат турларининг ортиб бориши инсонда табиатга нисбатан янгича ёндашув шаклланаётганидан дарак беради. Айниқса, Бирлашган миллатлар ташкилоти тан олган глобал экологик муаммоларни бартараф этиш этно-демографик таркиби ва конфессионал мансублигидан, сиёсий тузуми ва иқтисодий ривожланиш даражасидан, мафкуравий дунёқараши ва табиий-географик жойлашувидан қатъий назар, дунё халқларининг ҳамкорликда фаол ҳаракат қилишини, табиатга оқилона муносабатда бўлишини кун тартибига қўймоқда.
Мамлакатимизда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, инсоннинг табиатга экологик маданиятини шакллантириш мақсадида Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши (5-йўналиши)да атроф-табиий муҳит, аҳоли саломатлиги ва генофондига зиён етказадиган экологик муаммоларни олдини олиш устувор йўналиш сифатида белгиланган бўлиб, “...бундай муаммоларни фақат маъмурий йўл билан ҳал этиб бўлмайди, бунга ёш авлод қалбида она табиатга меҳр-муҳаббат, унга дахлдорлик ҳиссини тарбиялаш орқали эришиш мумкин”¹ . Бу вазифаларни амалга оширишда, айниқса, ёшлар онги шуурида экологик онг ва экологик маданият, экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш объектив заруриятдир.
Ўзбекистон Республикасида Экологик таълимни ривожлантириш концепциясида ўсиб келаётган ёш авлодда экологик билим, онг ва маданиятни шакллантириш вазифалари белгиланди. Ушбу заруриятдан келиб чиқиб, интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларда экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш, унинг илмий-педагогик шарт-шароитлари, объектив ва субъектив омилларини уйғунлаштириш, экологик маданият ривожининг ижтимоий макон интегратив хусусиятларини аниқлаштириш долзарб масалага айланмоқда.
Республикамизда таълим тизимининг барча йўналишлари сингари умумий ўрта таълим тизимини ҳам такомиллаштириш борасида ҳам ислоҳотлар амалга оширилаётганлиги кўришимиз мумкин. Таҳлилларга кўра, атрофимиздаги олам, табиатшунослик фанини ўқитиш бўйича турли изланишлар олиб борилган бўлсада, умумий ўрта таълим мактаблари атрофимиздаги олам, табиатшунослик фани ўқитувчиларининг электрон таълим воситаларидан фойдаланишининг ўзига хос хусусиятлари, жумладан, интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш механизмлари етарлича ўрганилмаган.
Тадқиқотчи Ш.И. Мусурмонова томонидан тайёрланган “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш” мавзусидаги педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация иши интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитларини ўзида мужассам этади.
Диссертация иши Кириш, 3 та боб 8 та параграф, хулоса, иловалар, фойдаланилган адабиётлар рўйҳатидан иборат. Диссертациянинг биринчи боби “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш илмий-педагогик муоммо сифатида”, иккинчи боб “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантиришнинг педагогик технологияси”, учинчи боби “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш самарадорлигига йўналтирилган тажриба-синов ишлари” деб номланган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилар ҳисобланади:
бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизликка оид тушунчалар шаклланишига таъсир қилувчи педагогик омиллар аниқланган;
интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларининг шаклланганлик даражасини белгиловчи мезонлар ва кўрсаткичлар аниқланган;
бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчалари (банки) тизими яратилган ва интегратив ёндашув кoмпoнентлaри белгиланган;
интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш моделининг самарадорлиги баҳоланган;
aхбoрoт-кoммуникaция ҳaмдa иннoвaциoн-креатив технoлoгиягa acocлaнгaн мультимедиa реcурcлaридан фойдаланган ҳолда бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш механизми такомиллаштирилган.
Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти ўмумий ўрта таълим мактаблари бошланғич синф ўқувчиларида табиатшунослик, атроф оламга оид фанларни ўрганиш жaрaёнидa aхбoрoт-кoммуникaция вa иннoвaциoн креатив технoлoгиялaридан фойдаланиш орқали ўқувчиларнинг экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантиришга оид назарий ёндашувлар ишлаб чиқилганлиги, интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларининг шаклланганлик даражасини белгиловчи мезонлар ва кўрсаткичлар ҳамда тадқиқот муаммосининг ижобий ечимини таъминловчи илмий-методик тавсиялар ишлаб чиқилганлиги билан белгиланади;
Тaдқиқoт нaтижaлaрининг aмaлий aҳaмияти интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш бўйичa меъёрий-ҳуқуқий ҳужжaтлaр ишлаб чиқилганлиги, бошланғич синфларда экологик хавфсизлик тушунчаларига оид чoрa-тaдбирлaр дacтури тaйёрлaнганлиги, aхбoрoт-кoммуникaция ҳaмдa иннoвaциoн-креатив технoлoгиягa acocлaнгaн мультимедиa реcурcлaри ишлаб чиқилганлиги билан изоҳланади.
Мазкур тадқиқот натижалари, жумладан, 5 та халқаро ва 5 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган. Диссертация мавзуси бўйича жами 21 та илмий-услубий иш, шу жумладан, Республика Олий аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда 6 та мақола, жумладан, 4 таси республика ва 2 таси хорижий журналларда чоп этилган.
Диссертациядаги мавжуд камчиликлар, жумладан: фикрларнинг илмий тарзда тўғри баён этилиши, танланган мавзу бўйича мавжуд муаммо атрофида, хусусан, интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларининг шакллангантириш жараёнида интеграцион технологияларидан фойдаланиш кўникмаларини ривожлантириш борасидаги маълумотлар тўғри ва асосли талқин этилиши бўйича маслаҳатлар берилди. Керакли тавсиялар, яъни замонавий таълимнинг электрон таълим воситалари ва уларнинг хуқуқий-назарий асослари, халқ таълими ходимларини малакасини ошириш жараёнида электрон таълим воситаларидан фойдаланишнинг илмий-педагогик шарт-шароитлари, халқ таълими ходимларини малакасини ошириш жараёнида электрон таълим воситаларидан фойдаланишнинг амалиётдаги аҳволи, халқ таълими ходимларининг электрон таълим воситаларидан фойдаланишга тайёргарлигини шакллантириш бўйича кўрсатмалар берилди.
Диссертация Ўзбекистон Республикаси Олий аттестацияси комиссия талабларига мувофиқ расмийлаштирилган. Иш мустақил бажарилган ва тугалланган.
Юқоридаги эришилган натижаларга асосланиб, Мусурмонова Шаҳло Илҳомовнанинг “Интегратив ёндашув асосида бошланғич синф ўқувчиларида экологик хавфсизлик тушунчаларини шакллантириш” мавзусидаги 13.00.01–Педагогика назарияси. Педагогик таълимотлар тарихи бўйича педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациясини ҳимояга тавсия этаман.


Педагогика фанлари доктори, профессор О.Жамолдинова

1^ Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. 1- жилд. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2017. Б-570.