-tajriba. Ossillografdan foydalanishni o‘rganish Tajriba maqsadi


Download 148.12 Kb.
Pdf ko'rish
Sana15.08.2020
Hajmi148.12 Kb.
#126426
Bog'liq
2-tajriba. Ossillografdan foydalanishni o‘rganish (2)


61 

-tajriba.Ossillografdan foydalanishni o‘rganish

Tajriba maqsadi 

Ossillografni boshqarish funksiyalari bilan tanishtirish. Kuchlanishni, signallar tebranish davrini, 

chastotasini o‘lchash uchun ossillografni kallibrovka qilishni o‘rgatish. 

Qo‘shimcha o‘qish uchun 

Gerrish, Howard B.: Electricity and Electronics.

Gerrish, Howard B.: Transistor Electronics.

Grob and Kiver: Applications of Electronics.

Oscilloscope Insnuction Manual 

Romanowitz, Alex H.: Electrical Fundamentals and Circuit Analysis



Nazariy ma’lumotlar

 Ossillograf eng foydali elektron asboblardan biridir. Unga elektr signalini grafik tarzda ifodalovchi asbob 

deb qarash mumkin, chunki ekranda kuchlanish amplitudasi vaqt funksiyasi sifatida ko‘rsatiladi.

Kopchilik boshqarish vositalari ekranning ikki koordinatalari gorizontal bo‘yicha vaqt hamda vetrikal o‘q

bo‘yicha kuchlanish amplitudasini o‘zgartirishga mo‘ljallangan.  

Ossillografning uchta muhim tashkil qiluvchisi mavjud

I) Katodli nur trubka (KNT);

II) Vertikal kuchaytirgich;

III)


Gorizontal razvertka generator.

8.1-rasm. Katodli nur trubka 

1) Katodli nur trubka (KNT):

Katodli nur trubka 8.1-rasmda ko‘rsatilgani kabi vakuumli trubkada joylashgan uchta asosiy

elementdan iborat. Bular «elektron to‘p», gorizontal va vertikal og‘dirish plastinkalari, 

chaqnovchi ekran. Elektron to‘p boshqariladigan elektronlar dastasini ekranga yuboradi va 

ekranda yorqin dog‘ hosil qiladi. Og‘diruvchi plastinalar elektr maydoni hosil qilib, elektronlar 


62 

dastasini boshqarib ekranning istalgan nuqtasiga tushiradi. Elektronlar dastasi bilan ekranda hosil 

qilingan chaqnash elektronlar dastasi butun ekran bo‘ylab nuqtama-nuqta harakatlanib, shu 

chaqnash nuqtasiga qaytgunicha davom etadi.  

2) Vertikal kuchaytirgich:

Vertukal kuchaytirgich kirish signalini kuchytirishga mo‘ljallangan bo‘lib, kuchaytirilgan signal 

KNT ning vertikal og‘diruvchi plastinalariga uzatiladi. Kirish signallaridan bevosita 

kuchaytirmasdan foydalanib bo‘lmaydi, chunki elektronlar dastasini birozgina og‘dirish uchun bir 

necha yuz volt talab qilinadi. Kirish signallari esa bir necha volt yoki undan kichik bo‘lishi mumkin. 

8.2-rasm. Gorizontal plastinalarga qo‘yiladigan yoyish kuchlanishi 

3) Gorizontal yoyish generatori:

 Signal amplitudasi (kuchlanish) vaqt bo‘yicha  o‘zgarishini kuzatish uchun gorizontal 

plastinalarga ham kuchlanish qo‘yiladi. Elektronlarning ekranda hosil qilgan izini ekran bo‘ylab 

bir sathda chiziq bo‘ylab yoyish uchun 8.2-rasmda keltirilganidek arrasimon shakldagi signal 

kerak bo‘ladi. Yoyish (arrasimon) signalini ishlab chiquvchi elektron zanjirga yoyish generatori 

deyiladi. Yoyish manfiy amplitudadan (ekranning chap qismidan) boshlanib musbat 

amplitudagacha chiziqli ortib boradi (ekranning o‘ng qismigacha). Elektronlar dastasi ekranning 

o‘ng chegarasiga yetib borgach, kuchlanish manfiy amplitudaga keskin kamayib nurni dastlabki 

holatiga (chap chegaraga) qaytaradi. Yoyish kuchlanishi elektronlar dastasini orqaga 

qaytarayotgan vaqtda ekranda elektronlarning «qaytish izi» qolmasligi zarur, ammo agar shu 

davrda katod nurlari so‘ndirilmasa, qaytish izi qoladi. Arrasimon signal simmetrik bo‘lmasdan 

keskin so‘nmasa elektron dasta orqaga qayta olmaydi. 

Vertikal kuchaytirishni, gorizontal yoyishni to‘g‘rilash va nurni boshqarish hamda fokuslash 

uchun bir nechta boshqarish vositalari majud. Bu tajriba davomida biz ularning funksiyasi bilan 

tanishib chiqamiz.  



Kerakli asboblar 

T.r.

Asbob nomi

Soni

1.

Ossillograf



1

2.

Audio (Tovush) Chastotali (AF) Signal Generatori



1

63 

3.

Ommetr yoki TVM 



1

4.

6/12 Volt AC Ta’minlash manbai



1

5.

Ekranlangan (0-10 Volt) DC Ta’minlash manbai



1

Kerakli detallar 

Belgisi

Detal nomi

Nominal qiymati

Soni

R

1



Rezistor

270 Ω, 2 W

1

R

2



Rezistor

470 Ω 


േ D_Dd

1

R



3

Rezistor


10 K

േ D_Dd


1

R

4



Rezistor

100 K


േ ()/(

1

Tajribaning borishi 

1. Ossillografning quvvat bilan ta’minlash simlarini 115(220) V AC tarmoqqa ulang va ON

tugmasini bosib ishga tushiring. Ekranda to‘g‘ri chiziq paydo bo‘lmaguncha yoritilganlikni yoki 

intensivlikni to‘g‘rilab oling (odatda bu ON-GFF kalit bilan bajariladi). Astegmatizm va fokusni 

shunday boshqaringki, nur izi aniq va yorqin bo‘lsin. Intensivlikni pastroq qiling, ammo yaxshi 

ko‘rinishlikni saqlab qoling. Vertikal o‘q bo‘ylab nurni shunday rostlangki, nur vertikal bo‘ylab 

to‘g‘ri markazda bo‘lsin. Gorizontal o‘q bo‘ylab nurni shunday rostlangki, nur gorizont bo‘ylab 

markazlashgan bir chiziq hosil qilsin. 

12VAC


TVM

R

1



R

2

R



3

R

4



270Ω

470Ω


1K

1.5K


Scope

Vert.


Input

Gnd


A

B

8.3-rasm. Ossillograf bilan AC kuchlanishni o‘lchash.

2. 12 V AC ta’minlash manbai, qarshilikli bo‘lgich va TVM dan iborat zanjirni 8.3-rasmda ko‘rsatilgani

kabi Y o‘q kirishiga ulaymiz. Ta’minlash manbaining 12 V AC kuchlanishini TVM ning AC

kuchlanish funksiyasi orqali o‘lchang. Ossillografning vertikal moslagichini 1 voltg/div ga qo‘ying.

Ekranni to‘ldirib yuborgan amplitudani kamaytirish uchun vertikal shkalani o‘zgartiring. Gorizontal

yoyilma chastotani boshqaruvchi murvatni burab, ekranda to‘la bitta davrni hosil qiling. Agar bu

amalni bajara olmasangiz keyingi vazifaga o‘ting.



64 

3. Agar zarur bo‘lsa sinxronlashtiruvchi murvatni burab, signalni statsionar holda o‘zgarmay turishiga

erishing. E’tibor qilingki, sinxronizatsiya murvatida 0 nuqta ikki chetida + va – holatlar

(sinxronizatsiya yo‘q holat) mavjud. Sinxronizatsiya bir holatdan boshqasiga o‘zgartirilsa, signal

shaklida qanday o‘zgarish bo‘ladi?

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

Signal shaklini barqaror saqlash uchun sinxronizatsiya murvatini maksimumga burash zarurmi? 

……………………………….…………………………………………………………..

Sinxronizatsiyani «Bir chiziqqa» olib kelish degani nima? Tushuntiring. 

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

Yoyish chastorasi signalni tinch tutish uchun kirayotgan signal bilan qadamba-qadam birga borishi 

zarur. Masalan, agar generator gorizontal 0.82 x (Kirish chastotasi)ga moslangan bo‘lsa, signal 

shaklini ushlash uchun kirish chastotasidan ozgina farqini yo‘qotish zarur bo‘ladi. Shunday qilib

yoyilma chastotasini biroz rostlash imkoniyati bo‘lishi zarur.  

Yoyilma signali va kirish signalini qadamba-qadam moslashtirishning ikkita yo‘li bor, bular 

«chiziqli» va «ichki» sinxronizatsiya deyiladi. «Ichki» sinxronizatsiyada kirish signali nusxasidan 

ichki generator tebranishini mos holda va aniq vaqtda boshlash uchun foydalaniladi. 

«Chiziqli» sinxronizatsiya yoyilma generatorini tarmoq chastotasiga nisbatan 60 qadam bilan siljishga 

imkon beradi. Bunga odatda hamisha ham erishib bo‘lmaydi, chunki kuchsizligi tufayli kirish signali 

o‘zining sinxronizatsiyasini ta’minlay olmasligi mumkin.

Ko‘pgina ossillograflar tashqi sinxronlashtiruvchi signal qabul qiluvchi kirishga ega bo‘lib, bir 

signalni ikkinchi signal bilan sinxronlashtirishi mumkin.  

4. Ossillograf kerak bo‘lgan volt/katak shkala bilan kallibrovka qilinishi mumkin. O‘lchashlar amplituda

cho‘qqisidan-cho‘qisigacha yoki o‘rta kvadratik qiymat sifatida olib borilishi mumkin. Ta’minlash

manbai 12 volt AC ga qo‘yilganda vertikal shkala 6 vertikal katakka qo‘yiladi. 8.4-rasmga qarang.


65 

(Siz yoyilma signal chastotasi nazoratini kuchaytirmoqchi bo‘lsangiz, signal shakli to‘la oynani

to‘ldirguncha kattalshtirish mumkin) 

8.4-rasm. 6 bo‘linma = 12 volt 

Sizning me’yoringiz bo‘yicha quydagicha kallibrovka qilindi …………….. o‘r.kvad. qiymatda volt / 

bo‘linma. 

Ta’minlash manbaini 6 volt o‘r.kvad. qiymatgacha kamaytiring. Ossillografdagi signal shakli ham 

mos holda kichiklashdimi? ………………………………………………….

Aytaylik, siz o‘rtacha kvadratik qiymati 60 voltga yaqin signalni o‘lchamoqchisiz. Bunday signal 

ekranda ifodalanishi uchun qanday nazorat parametrlari o‘rnatilishi kerak? 

Agar siz vertikal attenuator uchun diapazon tanlamoqchi bo‘lsangiz, murvatni x1 dan x10 holatgacha 

burang. Signal kattaligi o‘zgardimi?  

……………………………….…………………………………………………………..

Hozir shkala necha o‘rt.kvad.qiymatdagi volt da turibdi? 

………………………………….…………………………………………………………..

Ko‘p hollarda signal amplitudasini cho‘qqidan-cho‘qqigacha usulda aniqlash talab qilinadi. Cho‘qqi-

cho‘qqi usulda aniqlangan sinusoidal signal kuchlanish qiymati 2.83 o‘rt.kvad. qiymatga teng. 6 voltli 

AC ta’minlash manbaining 6 volt o‘rt.kvadartik qiymat cho‘qqidan-cho‘qqigacha 

ଶǤ଼ଷ୮ି୮


ଵ୴୭୪୲୰୫ୱ

= 17.0 


voltga teng. Ta’minlash manbaini 12 voltga qo‘ysak, signal 34 bo‘linmani egallaydi. Agar bu son 

sizning diapazoningiz uchun to‘g‘ri kelmasa, siz kirish attenuatorini yoki vertikal shkalani o‘zgartirib,

shu signal 3.4 bo‘linmaga sig‘ishini ta’minlang.

Sizning diapazoningiz ……………….. ch-ch volt/bo‘linma ga kallibrovka qilindi. Y o‘qi boyicha 

kuchytirish qiymatini ozgartirmang, aks holda keyingi amalni bajarish uchun yana kallibrovka 

qilishingizga to‘g‘ri keladi. 

Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, yuqoridagi amal faqat kallibrovka qilish uchun zarur. O‘lchash uchun 

sizga 0,5 volt/bo‘linma, 2 volt/bo‘linma va hatto 100 volt/bo‘linma oraliqlar ham zarur bo‘lishi 

mumkin. 

5. Ossillografning A va B kanallarini uzing. Ossillografdan foydalanib 8.3-rasmda keltirilgan R

1

, R


2

, R


3

va R


4

qarshiliklardagi ch-ch kuchlanishlarni o‘lchang va natijalarni quyidagi jadvalga kiriting.



66 

Rezistor__O‘lchangan_kuchlanish'>Rezistor



O‘lchangan kuchlanish

R

1



………….….volt ch-ch

R

2



………….….volt ch-ch

R

3



………….….volt ch-ch

R

4



………….….volt ch-ch

6. Ossillografni 8.3-rasmdagi A va B nuqtalar orasiga joylashtiring va ekranda to‘la bir davrni hosil

qiling. To‘la bir davrni ko‘rsatish uchun talab qilinadigan vaqt T=1/f teng bo‘lib f – signal chastotasi.

Gorizontal kuchaytirishni shunday o‘rnatingki, bir to‘la davr 5 bo‘linmani egallasin.

(1/60) sec

Vaqt/bo‘linma = ----------------- = ……………… sec/bo‘linma

5 bo‘linma

7. 60 davr The 60 cycle line is an accurate but restrictive calibration reference. 8.5-rasmda ko‘rsatilgan

AF signal generatoridan chiqish signalini 60 davrga qo‘ying. Chastotani 1000 Hz (sekundiga 1 davr)

qa qo‘ying. Gorizontal yoyish vaqtini o‘zgartirib, ekranda to‘la ikki davr ko‘rinishiga erishing.

So‘ngra gorizontal kuchaytirishni shunday tanlangki, ekranda bir davr toq sondagi bo‘linmani

egallasin. Ekrandagi ossillogrammani chizib oling va bir bo‘linma necha sekund ekanligini aniqlang

(1 millisekund = 1/1000 sekund). Ch-ch kuchlanishni o‘lchang va grafik quyisidagi nuqtalar o‘rniga

yozing.


8.5-rasm. Zanjir ulanishi chizmasi 

67 

………..……… millisekund/bo‘linma 

.………….…….volt/ch-ch

8. DC ta’minlash manbai va TVM ni 8.6-rasmda ko‘rsatilgani kabi ossillografga ulang. Ossillografni

DC rejimga o‘tkazing va ta’minlash manbaini + 10VDC qa o‘rnating. Nurni to‘g‘ri chiziq shakliga

keltiring. Nima sodir bo‘lmoqda?

………………………………...…………………………………………………………..

………………………………….…………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………..

9. Ossillografdagi nurni kuzatib ta’minlash manbai kuchlanishini o voltgacha tushiring. Ta’minlash

manbai qutblarini almashtiring va chiqish kuchlanishini 10 VDC gacha oshiring. Ossillografdagi nur

qayerga ko‘chdi?

……………………………….…………………………..………………………………..

……………………………….…………………………..………………………………..

10. Ossillografni AC rejimga o‘tkazing. Nima sodir bo‘ldi?

……………………………….……………………………..……………………………..

……………………………….……………………………………………………………..

Siz ta’minlash manbaining chiqish kuchlanishini o‘zgatirganingizda nima sodir bo‘ldi?

……………………………….……………………………..……………………………..

……………………………….……………………………………………………………..

Zanjir ulanishi chizmasi 

8.6-rasm. Ossillograf bilan DC kuchlanishni o‘lchash


68 

Tahlil natijalari 

1. O‘rt. kavd. qiymati 6 volt bo‘lgan kuchlanish qo‘yilgan 8.3-rasmda ko‘rsatilgan kuchlanish

bo‘lgichdagi har bir qarshilikdagi kuchlanishlar tushuvini cho‘qqi-cho‘qqi usulida hisoblang.

Rezistor

Calculated Voltage

R

1



………….….volt ch-ch

R

2



…………….…volt ch-ch 

R

3



………….….volt ch-ch 

R

4



………….….volt ch-ch 

(6 volt o‘rt. kavd.qiymat= ………….. volt ch-ch) 

2. 5-mashqda o‘lchangan kuchlanish qiymatlarini yuqorida keltirlgan hisoblash natijalari bilan

solishtiring. Ossillograf cho‘qqi-cho‘qqi orasidagi kuchlanishni o‘lchash uchun eng qulay asbobdir.

………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

3. Quyidagi funksiya va amallarni bajarish uchun zarur bo‘lgan nazorat murvatlari nomini yozing:

a) Nur va nuqta dog‘ intensivligini boshqarish ………………………………………

b) Nur yorqinligini boshqarish .…………………..…..……………………………

c) Nurning vertikal holatini .. …………………………………….…………………

d) Nurning gorizontal holatini ... …………………………….….…………..………

e) Kirish signalini moslash (attenuaterlash)……………….….….…………………

f) Vertikal kuchaytirish koeffitsiyentini o‘zgartirish ..……….……….………………

g) Nur qalinligini o‘zgartirish ... ……………………..……….…….…………………

h) Yoyilma kuchlanishi chastotasini o‘zgartirish ………….………….………………

Nazorat savollari 

1. Vaqt qo‘yilgan gorizontal o‘qni kallibrovka qilish uchun nega kuchaytirishni boshqarish zarur?

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

2. Sinxronlashtiruvchi boshqaruv nima maqsadda kerak?

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

……………………………….…………………………………………………………..

3. Davri 6.64 x 10

-5

sekund bo‘lgan signalning chastotasi qanday bo‘ladi?



………………………………….…………………………………………………………..

69 

4. Qo‘shimcha: nishonga yuborilgan va qabul qilingan radar impulsi shakli quyidagi ossillogrammada

keltirilgan. Radar impulsi yorug‘lik tezligi 186,000 mill/sekund tezlikda tarqaladi. Nishongacha

bo‘lgan masofani aniqlang?

……………………………….…………………………………………………………..

Baholash tartibi

Mezon


Baholash turlari

To‘liq Yaxshi Qoniqarli Yomon Jami

Fikr-

mulohaza


Natijalarni

baholash


(80 ball)

Asboblardan 

foydalanish

40

Savollarga



javoblar

40

Ishlash



jarayonini 

baholash


(20 ball)

Uskunalarni 

ishlatish

8

Ishga



munosabati

7

Vaqt



Vaqt

bo‘yicha 



talab

5

Umumiy ball



100

Download 148.12 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling