0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. Bozorova, N. Kamolov


Download 30.16 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/15
Sana25.09.2017
Hajmi30.16 Kb.
#16444
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI 
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
S.BOZOROVA, N.KAMOLOV
F IZ IK A
( O p t i k a .   A t o m
  v a   y a d r o   f i z i k a s i )
0 ‘zbekiston  R espublikasi 
O liy  va o ‘rta m axsus ta ’lim  vazirligi 
texnika oliy o ‘quv yurtlari  bakalavriat t a ’limi yo'nalishining 
«K onchilik ishlari»,  «M etallurgiya»  ixtisosligi talabalari  uchun 
darslik  sifatida tavsiya etgan

B o zo ro v a  S. J ., K am olov  N. K .  Fizika (O ptika.  A tom   va yadro 
fizikasi).  «A loqachi», 2007-y., 272  bet.
U shbu  darslik  um um iy  fizika  kursining  «Optika,  atom   va  yadro 
fizikasi» 
qism ini 
o ‘z 
ichiga 
olib, 
«ToMqinlar 
optikasi», 
«YorugM ikning  kvant  tabiati»,  «A tom   fizikasi»,  «Atom   yadrosi» 
boMimlaridan  tashkil  topgan.  BoMimlar  so ‘ngida  test  va  tayanch 
iboralarga  asoslangan  nazorat  savollari  ham  berilgan  boMib,  fizik 
qonuniyatlarning  k o ‘rgazm ali  tasvirlanganligi  talabalarga  qulaylik 
tu g 'd irad i.
D arslikning 
m aqsadi 
talabalam ing 
nazariy 
bilim larini 
am aliyotda  tajriba  bilan  um um lashtirishga  qaratilgan  b o ‘lib,  fizik 
qonuniyatlardan  ongli  ravishda  foydalanib,  kelgusida  fizikaga 
asoslangan  ixtisoslik  fanlarini  chuqur  va  puxta  o ‘rganishga  asos 
yaratishdir.
T a q r iz c h ila r:  fizika-m atem atika fanlari doktori, 
prof.  M .S.B axodirxonov va 
fizika-m atem atika fanlari  doktori, 
prof.P.X .M U SA Y E V

U shbu  darslik  m am lakatim iz  tarixida  ulkan  voqea  boMgan 
T a ’lim  to ‘g ‘risidagi  qonun  va  K adrlar  tayyorlash  M illiy  dasturini 
hayotga  tatbiq  etish  natijasida  vujudga  kelgan  boMib,  O liy  va  o ‘rta 
m axsus ta ’lim  vazirligi tom onidan tasdiqlangan  o ‘quv dasturi asosida 
yozilgan.
Kadrlar  tayyorlash  m illiy  dasturida  barcha  xil  va  turdagi  ta ’lim 
m uassasalarida  yuqori  m alakali  m utaxassislar  tayyorlash  uchun 
uzluksiz  fan,  ta ’lim  va  ishlab  chiqarish  salohiyatidan  sam arali 
foydalanishga  alohida  u rg ‘u 
berilib, 
m utaxassislarga  boMgan 
um um davlat  v a  m intaqaviy  talablar  istiqbolini  aniqlash  m asalalariga 
alohida  e ’tibor  qaratilgan. 
Yuqori 
m alakali 
kadrlar  tizim ini 
shakllantirishda,  a w a lla ri  faqat  fundam ental  fan  sifatida  qaralib 
kelingan  tabiiy  fanlar,  bugungi  kunga  kelib  ixtisoslik  fanlarini 
chuqur  o'rganish  uchun  asosiy  b o ‘g ‘inning  bir  o ‘z a g i'sifa tid a   tan 
olinm oqda. 
Texnikaning 
yuksak 
ravnaqlar 
bilan 
rivojlanishi 
natijasida  tadqiqotlam ing  fizik  usullarini  geologiya,  m ineralogiya  va 
m etallurgiya  kabi  fan  sohalariga  tatbiq  etilishi  fizikani  asosiy 
fanlardan biriga aylantirdi.
Fizika  sanoatni  yangi  asboblar  bilan  boyitdi,  ishlab. chiqarishda 
m ehnat  unum dorligi  sa!inog‘ini  oshirishga  qodir  boMgan  yangi 
usullam ing yaratilishiga asos boMdi.
Ishlab  chiqarishning  jad al  rivojlanishida  o 'z in in g   muhim 
hissasini  qo'shgan  avtom atlashtirish,  kom pleks  m exanizatsiyalash 
kabi  muhim   sohalar  fizik  hodisa va qonuniyatlarga  asoslanadi.  Yangi 
texnologik  jarayonlarni  ishlab  chiqarish,  m avjud  texnologiyalam i 
yanada  takom illashtirish  kabi  vazifalar  ushbu  jaray o n lam in g   fizik 
asoslarini  puxta bilishni talab qiladi.
O ptika  fizikaning  m uhim   qism laridan  biri  hisoblanib,  yorugMik 
bilan  bogMiq  hodisalar qonunlarini o ‘rganadi.  X IX   asr oxiri  -  XX asr 
boshlarida 
optika 
klassik 
fizika 
doirasida 
turib 
tushuntirib 
boMmaydigan 
(absolyut 
qora  jism  
nurlanishi, 
yorugMik  va

m ikrozarrachalar oqim ining  dualistik  (ikki  yoqlam a)  tabiati,  elektron 
difraksiyasi,  atom   spektral  seriyalar  qonunlari  kabi)  qator  tajriba 
m a ’lum otlam i  to ‘pladi.  Ana  shu  hodisalar o 'rtasid ag i  b o g'lanishlam i 
topishga  va  ularni  yagona  nuqtai  nazardan  tushuntira  oladigan 
dunyoqarashni  yaratishga  boMgan  urinishlar  kvant  optikasining 
vujudga  kelishiga sabab  boMdi.
K vant  optikasi  qonunlari  hozirgi  zam on  m odda  tuzilishining 
fundam ental  asoslarini  tashkil  etadi.  Bu  taMimot  uzoq  yillardan  beri 
m uam m o  boMib  kelgan  atom   va  atom   yadrolari  tuzilishining 
kim yoviy  tabiati,  elem entar  zarrachalar  xususiyatini,  qolaversa ju d a 
k o 'p   sondagi  optik  elektrom agnitik  va  boshqa  fizik  hodisalarni 
to 'g 'r i  tushu ntira  oldi.  U  bir  q ator  m akroskopik  hodisalarni, 
jum ladan ,  gazlar  va  qattiq jism la r  issiqlik  sigMmi  ham da  qattiq jism  
(m etall,  yarim o 'tk azg ich ,  dielektrik)Iar  tuzilishini  tushunib  yetishga 
imkon 
berdi. 
Ferrom agnetizm , 
o 'tao quvchan lik  
va 
o 't a  
o 'tk az u v ch an lik   hodisalari  faqat  kvant  optikasi  yordam idagina 
o 'z la rin in g  to 'g 'r i talqinini topdi.
A strofizikaning 
«oq 
m ittilar», 
neytron 
yulduzlar, 
«qora 
tuynuklar»  kabi  obyektlam ing  tabiati  yulduzlar  va  quyosh  b a g 'rid a  
kechadigan  term oyadroviy  sintez  reaktsiyalari  m exanizm ini  kvant 
nazariyasi  tom onidan  m untazam   ketm a-ketlikda ochib berdi.
H ozirgi  zam on  fan  va  texnikasining  rivojlanishida  keskin 
burilish 
yasagan 
kvant 
elektronikasi 
va 
optoelektronikaning 
fundam ental  asoslarini  kvant m exanikasi (optika) tashkil etadi.
A srim izda  ro 'y   berayotgan  qator  buyuk texnik  progresslar kvant 
nazariyasi  bilan  b og'liqdir.  Y adro  reaktorlari,  qudratli  tezlatkichlar 
va  zam onaviy  m ikroelektronika  qurilm alarining  ishlash  prinsiplari 
asosida  kvant  nazariyasi  qonunlari  yotadi.  Juda  sezgir  v a  aniq 
oMchov  asboblari  ham da  avtom atik  ishlovchi  qurilm alam i  ishlab 
chiq arishda  qo 'llan ilish i  fizik  tadqiqotlam ing  aham iyati  nihoyatda 
m uhim ligini  ko'rsatadi.
Y er  sharoitida  boshqariladigan  term oyadroviy  reaktsiyalam i 
am alga  oshirish,  ajoyib  xususiyatli  m agnetik,  segnotoelektrik, 
o 'ta o 'tk a z g ic h   m oddalam i  topish  va  ular  asosida  ishlab  chiq arishda 
qoM laniluvchi  eng  yangi  asbob  va  qurilm alam i  yaratish  kvant 
nazariyasiga,  shuningdek,  optikaga  tayanib  ish  yuritishni  taqozo 
etadi.
Shunday  qilib,  kvant  fizikasi  m oddiy  dunyoning  tuzilishi

to ‘g ‘risidagi  tasaw u rlarim izn i  o 'z g artirib   qolm asdan,  balki  inson 
tum iusli  tarziga  kuchli  ta ’sir  o 'tkazayotgan   asosiy  fanlardan  biriga 
aylanib  borm oqda.  Ana  shunday  fanlam i  m ukam m al  o 'rg an ish   esa 
ishlab  chiqarishni  yuqori  m alakali  m utaxassislar  bilan  ta ’m inlashda 
katta  aham iyat  kasb  etib,  texnologik  jara y o n lar  m ohiyatini  fizik 
qonun  va hodisalar asosida  chuqur tushunishga  im koniyat yaratadi.

I B O ‘LIM 
TO'LQINLAR OPTIKASI
I bob
YORUG‘LIK TABIATIGA 
BO'LGAN DUNYOQARASHLAR
II bob
YORUG‘LIK
INTERFERENSIYASI
1П bob
YORUG‘LIK
DIFRAKSIYASI
IV bob
YORUG‘LIK
DISPERSIYASI
V bob
YORUG'LIKNING
QUTBLANISHI

I   bob.
 YORUG'LIK TABIATIGA BO‘LGAN 
DUNYOQARASHLAR
1.1. YorugMikning qaytish va sinish qonunlari
O ptika  -   yorugMik  va  u  bilan  bogMiq  hodisalar  qonunlari 
haqidagi  fan.
Q adim da  yorugMik  hodisalarining  b a ’zi  qonun  (yorugMik 
tarqalishining  m ustaqilligi,  yorugMikning  b ir  jinsli  m uhitda  to ‘g ‘ri 
chiziq  bo‘yIab  tarqalishi,  yorugM ikning  qaytish  va  sinish)lari 
tajribada aniqlangan.
1. YorugMikning to‘g‘ri chiziq  bo'ylab  tarqalish qonuni. 
Bir 
jin sli m uhitda yorugMik to 'g 'r i  chiziq  b o ‘ylab tarqaladi.
Bu  qonun  E vklid  (bizning  eram izdan  300-yiI  ilgari)  yozgan  deb 
hisoblangan  optikaga  oid  asarda  uchraydi,  lekin  bu  qonun  undan 
ancha  ilgari  m a’lum  boMgan  va qoMlanilib kelgan boMsa kerak.
N uqtaviy  yorugMik  m anbalari  hosil  qiladigan  keskin  soyalar 
ustida  o 'tk azilg an   kuzatishlar  yoki  kichik  teshiklar  yordam ida 
olingan  tasvirlar bu  qonunning tajribada tasdiqlanishidir.
2.  YorugMik  tarqalishining  mustaqillik  qonuni. 
YorugMik 
oqim ini  diafragm alar  yordam ida  ayrim  yorugMik  dastalariga  ajratish 
mum kin.  Bu  ajratilgan  yorugMik  dastalarining  ta ’siri  mustaqil  boMar 
ekan,  ayrim   bir  dasta  hosil  qiladigan  tasvir,  boshqa  dastalam ing  ayni 
vaqtdagi  ta ’siriga  bogMiq  emas.  Masalan,  fotoapparat  obyektiviga 
keng  landshaftdan  yorugMik  tushayotgan  boMsa,  u  holda  yorugMik 
dastalarining bir qism ini to'sganim izda, boshqa dastalam ing beradigan 
tasviri  o'zgarm aydi.
3.YorugMikning qaytish qonuni. 
T ushayotgan  nur,  qaytaruvchi 
sirtga  o 'tk az ilg a n   norm al  va  qaytgan  nur  bir  tekislikda  yotadi  (1.1  -

rasm ),  bunda  nur bilan  norm al  orasidagi  burchak o ‘zaro  teng  boMadi: 
i tushish burchagi,  i1 qaytish  burchagiga teng.  i = —t
YorugMikning  qaytarish  ko ‘rsatkichi  m inerallam ing  xususiyatlari 
haqida  m uhim   m a’lum otlar  beradi.  Sindirish  k o ‘rsatkichi  m a’lum 
boMgan  holda  k o ‘pgina  mineral lar  uchun  nurning  qaytish  ko ‘rsatkichi 
(R) ni  Frenel  formulasi  bilan hisoblash mum kin:

B a’zi  to g '  jin slari  v a   m inerallari  uchun  sindirish  k o ‘rsatkichi, 
qaytarish  k o ‘rsatkichining  funksiyasi  boMib,  u  um um iy  holda  1.2  - 
rasm da ko'rsatilg an  rasm dagi egri chiziq n = l  d a m inim um ga  ega.
1. 
Sindirish 
ko'rsatk ich i 
n = l,3 " M ,9  
boMgan 
m in erallar 
shishadek  yaltirash  xususiyatiga  ega  boMadilar  (m uz  -   n = l,3 0 9 , 
k rio lit-n =  1 ,3 4 ^  1,36, 
fly u o rit-n = l,4 3  
k v a rs-n =  1,544, 
k o ru n d - 
n = l,7 7 , yoqut-^i= l,84).
2.  Sindirish  k o ‘rsatkichi  n=l,9'="2,6  oraliqda  boMgan  m inerallar 
olm osdek 
tovlanadi. 
Sirkon 
(n = l ,92 ~=~ 1,960), 
kassiteriot 
(n= 1,99 ■=■ 2,09), olm os (n=2,40 ■=■ 2,46),  rutil (n=2,62).
3.  Sindirish  ko ‘rsatkichi  n=2,6"="3,0  boMgan  jin sla r  sh affo f 
m inerallardek  yaltiraydi.  A labandin  (n=2,70),  kuprit  (n=2,85), 
kinovar (n=2,91),  gem atit (n=3,01).
4.  Sindirish  k o ‘rsatkichi  uchdan  oshsa,  bunday jin sla r  m etalldek 
yaltiraydi.  U larga  peronzit,  m olibdenit,  antim onit,  galenit,  pirlit, 
vism utlar 
kiradi. 
G rafikda 
m inim um dan 
chapda 
qaytarish 
qobiliyatini  k o ‘rsatuvchi  egri  chiziq  birdan  yuqori  k o ‘tariladi.  Bu 
sohaga  sindirish  k o'rsatk ich i  birdan  kichik  bulgan  b a ’zi  s o f m etallar: 
kum ush  (n=0,18),  oltin  (n=0,36),  m is  (n=0,64)  va  hokazolar  to ‘g‘ri 
keladi.  Y er  yuzida  k o 'p   tarqalgan  m inerallar  n = l,5 " M ,7   oraliqda 
boMgan m oddalardir.
YorugMik  tabiatiga  nisbatan  dunyoqarash  turli  davr  olim lari 
tom onidan turlicha talqin  qilinib kelingan.
N yuton 
(1672-y.) 
yorugMikni 
saqlanish 
qonunlariga 
bo'ysunadigan  substansiya  korpuskulalar  oqim idir  deb  hisoblab, 
yorugMikning em pirik qonunlarini tushuntirdi.
YorugMikning 
qaytishi 
sharchalam ing 
elastik 
urilishiga 
qiyoslansa.  uning  sinishini  esa  sindiruvchi  m uhit  -   m olekulalarning 
korpuskulalam i  tortishi  tufayli  tezligini  o 'zg artirishi  natijasi  deb 
qaralgan.
N u r tushish  burchagi  sinusining  sinish  burchagi  sinusiga  nisbati, 
ikkala  m uhit  uchun  o 'z g arm as  kattalik  b o 'lib ,  nisbiy  sindirish 
ko'rsatk ich i deb yuritiladi.

I
1.3-rasm .
s in a r 
A. A  
B.B
 
u , 

n 7,  = --------=  —— : —
=  —  
(1.1)
21 
s in  
p  OA  OB
 
ц
Bu  yerda 

OA,
 
m os  holda  birinchi  v a  ikkinchi  m uhitda 
yorugM ikning tarqalish tezligi.
N isbiy  sindirish  k o 'rsa tk ic h i  yorugM ikning  ikkinchi  m uhitdagi 
tarqalish  tezligining  birinchi  m uhitdagi  tarqalish  tezligiga  nisbatan 
o'zg arish in i  bildiradi.
Har qanday muhitning vakuumga nisbatan sindirish ко 'rsatkichi 
absolyut  sindirish  ko'rsatkichi  deyiladi.  Agar  vakuumda  yorug'lik 
tarqalish tezligini s-deb belgilasak,
  (ц  = с) :
n  = -  
(1.2)
с

T ajribalar  ko ‘rsatishicha,  har  qanday  m oddalar  uchun  n  birdan 
katta,  dem ak,  yorugM ikning  m oddalarda  tarqalish  tezligi  vakuum da 
tarqalish tezligidan  katta  ( u  >  )  degan x u lo sa chiqadi.
G yuygens  (1736  y.)  yorugMik  hodisalarini  tushuntirishda toMqin 
nazariyasiga tayanadi.
YorugMik  butun  borliqni  toMdiruvchi  (kosmik  fazodan  tortib,  hatto 
modda  tarkibini  ham )  gipotetik  muhit  «olam  efiri»  da  tarqaluvchi 
toMqinlardir  deb  ta ’riflaydi.  Bunda  u  toMqin  frontining  h ar  bir  nuqtasi 
yangi  toMqinlaming  mustaqil  manbaidir  degan  prinsipga  amal  qildi. 
Eslatib  o ‘tamiz, 
to ‘Iqin frond deb,  to ‘Iqinlar maydonini chegaralovchi 
sirtga aytiladi.
Faraz  qilaylik,  yassi  (toMqin  fronti  A V   dan  iborat  boMgan) 
dastadan  iborat  nur  ikki  m uhit  chegarasiga  /, -burchak  ostida 
tushayotgan boMsin (1.4 - rasm ).
ToMqin  BC  m asofani  o 'tish i  uchun 
At
 
vaqt  sarflasa, 
BC =cAt 
xuddi 
shu 
v aq t 
oraligMda 

nuqtadagi 
toMqin, 
radiusi 
AD
 = 
uAt
 
-  dan  iborat  m asofaga  siljiydi,  natijada  singan  nuriar 
toMqin fronti  DC tekislikda yotadi.

R a sm d a n , 
AC
 =
BC 
AD 
, .  
cAt 
oAt
-------- ------------  
y o k i 
-------- = ---------
s i n  i, 
s m i ,  
s i n / ,  
s in /?
Sinish qon uniga k o 'ra,
s i n / ,  
с
n  = ------ L =  —
s i n / 2 
v
(1.3)  dan  yorugM ikning  m oddalarda  tarqalish  tezligi  yorugMikning 
vakuum da  tarqalish  tezligidan  ham m a  vaqt  kichik  boMishi  kelib 
chiqadi.  Shunday  qilib,  X V III  a sr  boshlarida  yorugMik  tabiatiga 
nisbatan  ikki  xil  dunyoqarash  vujudga  keldi.  J.Fuko  (1 8 5 1-y.) 
yorugM ikning 
tarqalish 
tezligini 
suvda 
oMchagandan 
so ‘ng, 
yorugM ikning  toMqin  nazariyasi  tajribada  o 'z   isbotini  topdi.  Shunga 
qaram asdan  yorugM ikning  toMqin  nazariyasi  b a ’zi  kam chiliklardan 
ham  holi  em as:
1.  YorugMik 
interferensiyasi, 
difraksiyasi 
va 
qutblanish 
hodisalari 
b ir  tom ondan 
yorugM ikning 
k o 'n d alan g  
toMqinlar 
ekanligini  tasdiqlasa,  ikkinchi  tom ondan  yorugMik  tarqalishini 
ta ’m inlovchi  gipotetik  m uhit  «olam -efiri»  qattiq  jism larg a  xos 
xususiyatlarga  ega  boMishligini  k o'rsatadi.  V axolanki,  k o'n d alan g  
to 'lq in la r faqat kristall qattiq jism la rd a  vujudga keladi va tarqaladi.
2.  YorugM ikning  kosm ik  fazo,  y e r  atm osferasi  -   havo  orqali 
o 'tish i  «olam -efiri»ni  o 'ta   siyraklashgan  gipotetik  m uhit ekanligidan 
darak beradi.
3.  YorugM ikning 
turli 
m oddalarda 
turlicha 
tezlik 
bilan 
tarqalishi,  y a ’ni  yagona  «olam -efiri»  xossalari  turli  m odda  tarkibida 
har xil  boMishini  ko'rsatadi.
Ana  shu  nom uvofiqliklar  tufayli  toMqin  nazariyasini  m ukam m al 
nazariya deya  olm aym iz.
M aksvell 
(I8 6 5 -y .)  yorugM ikning  elektrom agnit  toMqinlar 
nazariyasini  ishlab  chiqdi  va  elektromagnit  toMqinlar  tarqalish  tezligi 
(tok  kuchining  elektrom agnit  birligini  elektrostatik  birligiga  nisbati) 
ning yorug'lik tezligiga tengligini isbotladi.

Fan  X IX   asr  boshlarida  yorugMik  hodisalari  bilan  elek tr  va 
m agnit  hodisalari  orasida  chuq ur  uzviy  bogM anishlar  borligi  haqida 
q ator  tajriba  natijalariga  ega  boMdi.  G ers  tom onidan  elektrom agnit 
toMqinlar  k a sh f etildi,  uning  yorugMikka  xos  xususiyatlari  (qaytish, 
sinish,  dispersiya,  qutblanish  va  hokazo)  o ‘rganildi.  X ususan, 
elektrom agnit toM qinlaming vakuum da yorugMik tezligiga teng  tezlik 
bilan  tarqalishi  aniqlandi.  A yniqsa,  Ivanenko  va  P om eranchuk 
tom onidan  (1947-y.)  lOMeV  energiyagacha  tezlatilgan  elektronning
toMqin  uzunligi 
(A = \Q~5sm)
 
g a  teng  boMgan,  k o ‘rinadigan 
nurlanishning 
chiqarilishi 
yorugMikning 
elektrom agnit 
toMqin 
nazariyasini bevosita tasdiqladi.
YorugMik  elektrom agnit  toMqinlaming  maMum  sohasi  boMib,  u 
infraqizil, k o ‘rinadigan va ultrabinafsha nurlarni o ‘z  ichiga oladi.
о
In f ra q iz il  n u r i a r   toMqin  uzunligi  b ir  necha  mm  dan  7800( A  ) 
g ach a issiqlik ta ’siriga ega boMgan nurlardir. 
о 
о
A -  A ngstrem   uzunlik oMchovi  boMib  1 A  =  l O ^ s m g a  teng.)
K o‘rin a d ig a n   n u r i a r   insonda  k o ‘rish  hissi  yoki  sezgisini
о 
0
u y g ‘otuvchi  toMqin  uzunligi  7800  A  dan  3800  A  gacha  boMgan 
nurlardir.
о 
0
U ltra b in a fs h a   n u r i a r   toMqin  uzunligi  3800  ( A   dan  100  A  
g ach a  boMgan  biologik  aktiv  nurlardir.  B ulardan  tashqari  toMqin
uzunligi  5  IO'5 m  dan  katta  radiotoM qinlar,  toMqin  uzunligi  0,1  ^ 2 0
о
A   boMgan  rentgent  va  radioaktiv  nurlanishlar  m avjud.  U lar  faqat 
hosil  qiluvchi  m anbalar  v a  qayd  qiluvchi  asboblam ing  h ar  xilligi 
bilan  bir-birlaridan  farq  qiladi.  Barcha  nurlanish lar toMqin uzunliklari 
b o ‘yicha  tartib  bilan  jo y lash tirib   chiqilsa,  elektrom agnit  toMqinlar 
shkalasi  hosil  boMadi (1.5  - rasm).

\ g v { v
4  
S
 
6  
» 
M
 
iO  U   42  #3  «   6   ffi  Л  
i f   f9  20  x i
Radio  to'lqinlar
Ья
Ьч
C
O ca
ca
С
e
С
&  ^
CT cr a*
O'  £2 
.2   «2
о
о
о
O’  g
w
ea  &
с
C
O ea
*-»  Г4
s
p
С
O
O'
vj
О
5   5
I!
3
p
‘Я
'ст*
&
3
e
00
3
£  
>
<4
s .
I 1
s   §
C   L_
u  b
И )  <2
ts  *-
c   3
и  с
PC  c
3
с

J. 
О
  -У  -Л   -3  4  
- 5   -9 
-9  -Ю 
- t i
  '111
IgA  (Л, 
M )
M aksvell  nazariyasiga  k o ‘ra,  dielektrik  sindiruvchanligi  £   , 
m agnit  singdiruvchanligi  ц   boMgan  m oddalarda  elektrom agnit 
toM qinlam ing tarqalish  tezligi
°э п   =   ~ r =  
(1.4)
s  -   yorugM ikning  vakuum dagi  tezligi  (
c
 =  3 - 1 0 8
w
/
j
)  (1.4)  ni 
hisobga olib, m oddalarning o p tik  xossalarini
n  =  —  =  y f s / й  
(1.5)
U
tarzda ifodalash m um kin.
K o‘pchilik  tiniq  d ielektriklar  uchun  / /  =  1  boMib,  n  = ^[e 
qiym ati  tajrib a  natijalari  bilan  ju d a   m os  tushadi.  Lekin  b a ’zi 
m oddalar  (shisha,  suv)  uchun   =  -J
e
  ning  natijasi  tajribadan  keskin

farq qiladi.  Suv uchun  n  = J e   = 9  b o ‘lishi  o ‘m iga,  u  1.33  ga teng
Bu  shunday  tushuntiriladiki,  m odda  m olekulalarining  dipol
m om enti  ( P  = q - l )  o ‘ta   yuksak  (V =  — =   1014  - И 0 15)  chastotali
A
o ‘zgarishlarga  ulgurm aydi,  natijada  o ‘zgaruvchan  m aydon  uchun 
s  -  ning qiym ati  statik m aydonnikiga (8=81) qaraganda,  biroz kichik 
boMishidan darak beradi.
YorugMikning  elektrom agnitik  toMqin  nazariyasi  birm uncha 
progressiv  aham iyatga  ega  boMsada,  lekin  olam -efiri  haqidagi 
masalani  kun  tartibidan  olib  tashlam adi,  faq at  elektrom agnit  efir 
bilan  alm ashtirdi  xolos.  Bundan  tashqari,  yorugM ikning  m odda  bilan 
o ‘zaro  ta ’sir  hodisalari  absolyut  qora  jism   nurlanishining  spektrida 
energiyaning  taqsim lanishi,  fotoeffekt,  kom pton  effekti  va  boshqa 
hodisalarni  tushuntirishda qiyinchiliklarga olib  keladi.
Plank  (1900-y.)  yorugMik  tabiatiga  boMgan  dunyoqarashni 
o'zg artirib ,  yuqoridagi  kam chiliklam i  b arta raf etish  yoMini  topdi.  U 
yorugMikni 
uzluksiz 
elektrom agnit 
toMqinlar 
em as, 
balki 
energiyaning  d iskret  qiym atiga  ega  kvantlaridir  degan  gipotezaga 
asoslandi.
E ynshteyn (1917-y.) tom onidan yorugMik kvantiga energiyasi
s  = h v  = hco
 
(1.6)
va m assasi
£ 
h v  
h
т Ф= —  = —  = Т ~  
(K 7)
С' 

A C
tarzida  aniqlanadigan  im pulsga  ega  zarrachaga 
foton  deb  qarash 
ta k lif etilgan.
Kvant  nazariyasi  yorugMikning  m odda  bilan  o ‘zaro  ta ’siri, 
spektrda 
energiyaning 
taqsim lanishi, 
Kompton 
effekti 
kabi

hodisalarni  tushuntirishda  ajoyib  natijalarga  erishgan  boMsada, 
interferensiya,  difraksiya,  yorugM ikning  qutblanishi  kabi  hodisalarni 
tushuntirishda  b a’zi  qiyinchiliklarga  duch  keldi.  Shunday  qilib, 
yorugMik  ikki  qaram a-qarshilik  (korpu skulyar va toMqin  nazariyalar) 
dialektik  birligidan  iborat  obyektiv  reallikdir,  y a ’ni  m ateriyaning 
o 'z ig a  xos yashash  shakli.
(1.6) 
v a  (1.7)  ifodalar  yorugM ikning  korpuskulyar  va  toMqin 
xususiyatlarini 
um um lashtiruvchi 
form ulalam ing 
m atem atik 
k o ‘rinishidir.
1. 2. Y orugM ik- e le k tr o m a g n it toMqin
M aksvellning  elektrom agnit  m aydon  nazariyasiga  m uvofiq, 
fazoning 
ixtiyoriy 
nuqtasida 
m agnit 
m aydonning 
o 'zg arish i, 
0
‘zgaruvchan  elek tr m aydonini  vujudga  keltiradi  va aksincha.  E lektr 
v a  m agnit  m aydonning  davriy  o 'z g arish in i  fazoda  chekli  tezlik  bilan 
tarqalishi  elektro m agnit  toMqin  deb  ataladi.  M aksvell  elektrom agnit 
hodisalam ing 
im perik 
qonunlarini 
um um lashtirib, 
ulam ing 
differensial  tenglam asini quyidagicha ifodalanishini ko'rsatdi:
d2E v

Download 30.16 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling