1 амалий машғулот Abdurahmonov Murodjon

1 - амалий машғулот Abdurahmonov Murodjon

Дарё, кўл ёки сув омбори ҳарорат режимининг йил ичида ўзгаришини ўрганиш

Режа:

1. 
   Амалий машғулотнинг мақсади;
   
2. 
   Амалий машғулотнинг назарий асослари;
   
3. 
   Амалий машғулотни бажариш учун зарур бўлган маълумотлар;
   
4. 
   Ишни бажариш мақсадида қўйилган вазифалар;
   
5. 
   Амалий машғулотни бажариш тартиби.
   

1. Амалий машғулотнинг мақсади. Талабаларга Дарё, кўл ёки сув омбори ҳарорат режимининг йил ичида ўзгаришини ўргатиш ва тегишли хулосалар чиқаришга имкон беради.

Таянч атамалар ва иборалар: Дарё, кўл, сув омбори, сув ҳарорати, ҳарорат режими, йил ичида ўзгариши.

2. Ишнинг назарий асослари. Сув ҳавзаларининг ҳарорат режими биринчи навбатда уларнинг географик ўрни, яъни кенглик ва баландлик бўйича жойлашиши, сўнг кўл жойлашган ҳудуднинг иқлим шароити билан аниқланади. Булардан ташқари кўллар иссиқлик мувозанатининг кирим ва чиқим қисми элементларининг миқдорий қийматлари билан бир қаторда кўл косасининг генезиси, морфологияси, морфометрияси, сув алмашиниш ҳолати, сув мувозанати, кўл сувининг табиий-кимёвий хусусиятлари ҳам муҳим омил ҳисобланади.

Ўрта Осиё кўлларининг асосий қисми Ф.Форел таснифи бўйича мўътадил сув ҳавзалари типига киради. Айни пайтда сув юзаси ҳарорати йил давомида 0,6÷39 ⁰С оралиғида ўзгаради.

Ўрта Осиё кўллари ҳарорат режимининг йиллик циклида қуйидаги даврларни ажратиш мумкин:

1) баҳорги - ёзги исиш;

2) ёзги - кузги совиш;

3) кузги - қишки энг паст ҳарорат.

Қайд этилган даврларни ажратишда қуйидаги мезонлар эътиборга олинади. Жумладан, баҳорги давр йиллик минимумдан + 4 ⁰С ҳароратдаги энг катта зичликка эришгунча ёки гомотермия ҳолатигача бўлган оралиқдир. Иссиқлик алмашиниши йиллик циклининг ёзги даври ҳароратнинг тўғри стратификацияси ҳамда иссиқлик мувозанати кирим ва чиқим қисми элементлари барқарорлашган вақти билан чегараланади. Ёзги - кузги совиш даврининг бошланиши кўлдаги сув массалари иссиқлик заҳирасининг ортиши тўхтаган вақтдан бошланади. Бунда мавжуд иссиқликнинг кўлдаги бутун сув массалари орасида қайта тақсимланиши кузатилади. Бу ҳолат ҳароратнинг тўғри стратификацияси шароитида давом этади ва кузги гомотермиягача давом этади. Кузги - қишки давр эса кузги гомотермия ҳолатидан тескари стратификация шароитида сув массалари ҳароратининг энг кичик қийматга эришгунча ва сўнгра иссиқлик мувозанатида мусбат ҳолат ўрнатилгунча давом этади.

Ўрта Осиё кўлларида "гидрологик баҳор", аниқроғи кунлик сув мувозанатида мусбат ҳолатнинг барқарорлашиши жанубий ҳудудлардаги текислик кўлларида январ-февралда, шимолий ҳудудларда ҳамда тоғ кўлларида март, баланд тоғ кўлларида апрел-май ойларида кузатилади.

Умуман олганда, Ўрта Осиё кўлларида ҳаво ҳарорати билан сув ҳарорати орасида аниқ боғланиш мавжуд. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳарорат инерцияси натижасида сув юзаси ҳароратининг тебраниши ҳаво ҳароратининг тебранишидан орқада қолади. Бундай боғланишнинг мавжудлиги ўрганилмаган кўллар ҳарорат режими қонуниятларини очиб беришда муҳим аҳамиятга эга.

3. 
   Амалий машғулотни бажариш учун зарур бўлган маълумотлар
   

Берилган:

Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постларида кузатилган:

1. Ўн кунлик ўртача сув сарфлари юқори ва қуйи створлар бўйича;

2. Ўн кунлик ўртача сув ҳарорати юқори ва қуйи створлар бўйича;

4. Ишни бажариш мақсадида қўйилган вазифалар

1. Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постлари учун ўртача ойлик сув сарфлари кўчирилсин;

2. Ўртача ойлик сув ҳарорати темпуратура жадвалидан кўчирилсин;

3. Сув сарфларининг ҳар бир пост учун ўзгариш графиклари чизилсин;

4. Сув ҳароратининг ҳар бир пост учун ўртача ойлик қийматлари ҳисоблансин;

5. Сув ҳароратининг ҳар бир пост учун йил ичида ўзгариш графиклари чизилсин;

6. Сув ҳароратининг йил ичида ўзгариш графиклари таҳлил қилинсин;

7. Юқори ва қуйи постларда кузатилган сув ҳароратларининг фарқлари аниқлансин;

8. Бажарилган ишнинг таҳлилий баённомаси тузилсин.

5. Ишни бажариш тартиби.

1. Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постлари учун ўртача ойлик сув сарфлари кўчирилди (1.1-жадвал);

2. Ўртача ойлик сув ҳарорати темпуратура жадвалидан кўчирилди (1.2-жадвал);

3. Сув сарфларининг ҳар бир пост учун ўзгариш графиклари чизилди (1.1-расм);

4. Сув ҳароратининг ҳар бир пост учун ўртача ойлик қийматлари ҳисобланди (1.3-жадвал)

5. Сув ҳароратининг ҳар бир пост учун йил ичида ўзгариш графиклари чизилди (1.2-расм);

1.1-жадвал

Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постларида 1994-йилда кузатилган сув сарфлари тўғрисида маълумот

3-вариант-Abduraxmonov Murodjon

1.1-жадвал

Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постларида 1994-йилда кузатилган сув сарфлари тўғрисида маълумот

№	Daryo-post	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Yil
1	Ohangaron-Yertosh d. quyilishi	12,68	10,42	34,7	93,3	156	86,7	33,3	13,51	9,9	8,42	24,1	14,1
2	Ohangaron-Tuyabo’g’iz to’g’onidan pastda	38,1	29,6	42,6	127	150	37,3	1	0,38	0,23	5,5	39,5	64,6
3	Ohangaron-Soldatskiy	25,2	59,7	105	123	208	130	17,2	9,99	10,82	26,4	42,1	51

1.2-жадвал

Оҳангарон дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи постларида 1994-йилда кузатилган сув ҳароратлари тўғрисида маълумот

№	Daryo-post		I	II		III		IV		V		VI		VII		VIII		IX		X		XI		XII		Yil
1	Ohangaron-Yertosh d. quyilishi	I	4,0	5,2		4,3		10,5		14,8		19,9		24,2		23,5		18,1		16,0		12,9		9,6
		II	4,0	4,1		8,7		11,6		16,7		21,6		24,1		23,8		17,5		15,6		12,3		6,2
		II	5,0	2,9		11,1		14,5		18,6		21,8		23,7		22,7		16,6		14,2		11,1		5,0
		Ўрт	4,5	6,1		12		18,3		25		31,6		36		35		26,1		22,9		18		10,4
№	Daryo-post		I	II		III		IV		V		VI		VII		VIII		IX		X		XI		XII		Yil
2	Ohangaron-Tuyabo’g’iz to’g’onidan pastda	I	4,8	4,64		5,1		11,8		15,7		21,2		25,4		24,9		19,4		17,4		14,1		10,6
		II	3,7	4,1		9,8		12,1		17,8		22,7		25,3		25,1		18,4		16,6		13,2		7,3
		II	3,9	3,3		12,2		15,4		19,5		22,9		24,8		23,9		17,8		15,3		12,2		6,2
		Ўрт	3,8		3,7		11		13,75		18,65		22,8		25,05		24,5		18,1		15,95		12,7		6,75
№	Daryo-post		I		II		III		IV		V		VI		VII		VIII		IX		X		XI		XII		Yil
3	Ohangaron-Soldatskiy	I	5,9	5,6		6,5		10,3		16,9		21,7		23,4		23,1		19,1		19,4		14,6		10,2
		II	4,2	3,5		8,5		13,5		18,8		22,1		22,1		22,6		17,4		15,6		11,3		8,5
		II	5,4	4,9		11,2		15,9		19,2		23,3		22,0		21,6		17,1		12,4		11,0		6,6
		Ўрт	4,8	4,2		9,85		14,7		19		22,7		22,05		22,1		17,25		14		11,15		7,55

1,1-расм, Сув сарфларининг йил ичида ўзгариш графиги

6, Сув ҳароратининг йил ичида ўзгариш графикларини таҳлил қилиш;

Ўрганилаётган дарёнинг юқори гидрологик порстида кузатилган сув ҳарорати бироз паст кўрсаткичга тенг бўлган, Сабаби, бу ерда тўйиниш манбаига яқин жойлашганлигидадир, Туябўғиз тўғонидан пастдаги сув ҳарорати бирмунча юқори бўлган, Бунга сабаб, сув омборида сув тўпланиб у ерда ҳарорати бироз ортганлигини кўришимиз мумкин, Қуйи постда ҳам ҳарорат бирмунча юқорилиги билан ажралиб туради,

7, Юқори ва қуйи постларда кузатилган сув ҳароратларининг фарқлари аниқлансин;

Юқори гидрологик постга нисбатан қуйи гидрологик постда сув ҳарорати бирмунча кам, Бунинг сабаби, юқори гидрологик пост тўйиниш манбаига яқин жойлашганлигидадир,

1.2-расм. Сув ҳароратларининг йил ичида ўзгариш графиги

Бажарилган ишнинг таҳлилий баённомаси

Ушбу амалий машғулотда кўзда тутилган мақсад Дарё, кўл ёки сув омбори ҳарорат режимининг йил ичида ўзгаришини ўрганишдан иборат эди.

Ишни бажариш мақсадида юқори, ўрта ва қуйи створлар бўйича ўртача ойлик сув сарфлари ва сув ҳарорати берилган эди. Ушбу маълумотлар асосида бизга берилган Оҳангарон дарёси сув ҳароратининг йил ичида ўзгариши ўрга