1-amaliy Adabiy tilning shakllanishi, milliy tilga munosabati Adabiy til
Download 379.61 Kb. Pdf ko'rish
|
1-amaliy
|
1-amaliy Adabiy tilning shakllanishi, milliy tilga munosabati Adabiy til – har qaysi xalq va millat ma’naviyatida ulkan ahamiyat kasb etadigan,uning ruhiy olamini moddiy shaklda yuzaga chiqarish va umumbashariy taraqqiyot uchun xizmat qildirish, el-yurtni birlashtirish, o’zlikni anglashda muhim vosita bo’ladigan buyuk ijtimoiy hodisa.Adabiy til umumxalq tilining sayqallangan,lekin, fonetik va grammatik juhatdan shu xalq shevalaridagi eng yaxshi xususiyatlarni o’zida mujassam etib,sayqallangan, hamma uchun tushunarli va ma’qul me’yorga solingan umummilliy muloqot vositasidir.Tarix va taraqqiyot jarayonida adabiy til o’zgarib,takomillashib boradi.Masalan, Alisher Navoiy davridagi o’zbek adabiy tili hozirgi zamon o’zbek adabiy tilidan farq qiladi. Istiqlol davrida adabiy tilning ma’naviy hayotimizdagi o’rni va ahamiyati tobora ortib bormoqda.Ayniqsa, 1989 yil 21oktabrda o’zbek tiliga davlat maqomining berilishi adabiy tilimiz rivojida mutlaqo yangi sahifa bo’ldi.Hozirgi davrda o’zbek adabiy tili milliy madaniyatimizning haqiqiy ko’zgusiga aylanib bormoqda. O’zbek tili – turkiy tillarning qarluq guruhiga mansub tillardan; yangi uyg’ur tili bilan birgalikda qarluq-xorazm guruhchasini tashkil etadi.O’zbek tili asosan, O’zbekistonda, shuningdek,Afg’oniston, Tojikiston,Qirg’iziston,Qozog’iston,Turkmaniston,Rossiya, Turkiya,Saudiya Arabistoni, Xitoy,AQSH, Germaniya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. O’zbek tili qipchoq, o’g’uz,qarluq-chigil-uyg’ur kabi 3 ta til birligi sifatida shakllanib, murakkab dialektal tarkibi bilan ajralib turadi. Unda 3 ta asosiy lahja bor, bular: 1) qarluq-chigil-uyg’ur lahjasi; 2) qipchoq lahjasi; 3) o’g’uz lahjasi. Bu lahjalar tarkibidagi ko’plab shevalar fonetik,leksik va qisman morfologik jihatdan o’zaro farqlansa-da, ularning barchasi ham milliy O’zbek tilining, adabiy o’zbek tilining shakllanishida muayyan darajada ishtirok etgan. O’zbek tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil lahjasi hamda uning tarkibiga kirivchi shevalar (Toshkent, Andijon, Farg’ona,Namangan, Qo’qon, Jizzax,Samarqand, Kattaqo’rg’on, Buxoro, Qarshi, O’sh, Marg’ilon, Jalolobod va boshqa shaharlarning shevalari) o’zbek adabiy tilining tayanch shevalari hisoblanadi. O’zbek adabiy tilining me’yorlarini belgilashdaToshkentshevasi fonetik jihatdan, Farg’ona, Andijon shevalari morfologik jihatdan tayanch shevalar deb olingan. Turkiy xalqlar uchun mushtarak obida hisoblangan O’rxun-Yenisey tosh bitiklari,O’rta Osiyo turkiy xalqlarining umumiy adabiy tili namunalari bo’lgan “Devonu lug’otit turk”,”Qutadg’u bilig” kabi o’lmas asarlar o’zbek xalqining dastlabki yozma yodgorliklari hisoblanadi.Eski o’zbek adabiy tilining shakllanishi XIV asr oxirlari va XV asrga to’g’ri keladi.Bu davr adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning hissasi beqiyosdir. O’zbek adabiy tili Lutfiy,Sakkokiy, Navoiy, Bobur ijodi bilan boshlanib, Ogahiy, Furqat, Muqimiylar ijodida rivojlandi, sayqal topdi. 1993 yil 2 sentabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida” Qonun qabul qilindi.Ushbu qonun 1995 yil 6 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tegishli o’zgartirishlar bilan qayta qabul qilindi va “Davlat tili haqida”gi Qonun bilan bir qatorda , uning davomi sifatida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Tilning mavjudligi shakllari. Adabiy til . Rus adabiy tilining stilistik manbalari Funktsional uslublar. Milliy adabiy tilning shakllanish va rivojlanish jarayoni uning ijtimoiy bazasining kengayish tendentsiyasi, kitob yozma va xalq so‘zlashuv uslublarining yaqinlashishi bilan tavsiflanadi. Rus adabiy tili keng ma'noda A.S.Pushkindan hozirgi kungacha bo'lgan vaqt oralig'ida aniqlanganligi bejiz emas: aynan A.S.Pushkin so'zlashuv va adabiy tilni bir-biriga yaqinlashtirdi, xalq tilini turli xil tillar uchun asos qilib qo'ydi. adabiy nutq uslublari. I. S. Turgenev Pushkin haqidagi nutqida Pushkin "bir asr yoki undan ko'proq vaqt ajratilgan boshqa mamlakatlarda ikkita asarni bajarish kerak, ya'ni: til o'rnatish va adabiyot yaratish kerak" deb ta'kidladi. Shu o‘rinda milliy adabiy tilning shakllanishiga, umuman, atoqli adiblarning katta ta’sirini ta’kidlash lozim. Ingliz adabiy tilining shakllanishiga V. Shekspir, ukrain tilini T. G. Shevchenko va boshqalar katta hissa qo'shdilar. N. M. Karamzinning ishi rus adabiy tilining rivojlanishi uchun muhim bo'ldi, bu haqda, xususan, A. S. Pushkin gapirdi. Uning fikricha, bu shonli rus tarixchisi va yozuvchisi “uni (tilni) xalq so‘zining jonli manbalariga aylantirgan”. Umuman olganda, zamonaviy rus adabiy tilini rivojlantirishda barcha rus klassik yozuvchilari (N. V. Gogol, N. A. Nekrasov, F. M. Dostoevskiy, A. P. Chexov va boshqalar) u yoki bu darajada qatnashdilar. Adabiy til odatda milliy tildir. U tilning avvaldan mavjud boʻlgan baʼzi shakllariga, odatda dialektga asoslanadi. Adabiy tilning millatning shakllanishi davrida shakllanishi odatda dialektlardan biri - mamlakatning asosiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'muriy, diniy markazi shevasi asosida sodir bo'ladi. Bu dialekt turli dialektlarning (shahar koinesi) sintezidir. Masalan, rus adabiy tili Moskva shevasi asosida rivojlandi. Ba'zan supra-dialekt shakllanishi adabiy tilning asosiga aylanadi, masalan, Frantsiyadagi kabi qirollik saroyi tili. Rus adabiy tilida bir nechta manbalar mavjud edi, ular orasida biz cherkov slavyan tilini, Moskva buyruq tilini (Moskva Rossiyasining ish davlat tili), dialektlarni (ayniqsa, Moskva shevasi) va buyuk rus yozuvchilarining tillarini qayd etamiz. Rus adabiy tilining shakllanishida cherkov slavyan tilining ahamiyati ko'plab tarixchilar va tilshunoslar tomonidan qayd etilgan, xususan, L. V. Shcherba "Zamonaviy rus adabiy tili" maqolasida: "Agar rus adabiy tili o'smagan bo'lsa edi. Cherkov slavyanlari muhitida, o'sha ajoyib she'r Pushkinning "Payg'ambar" asari bo'lib, biz hozirgacha hayratda qolar edi. Zamonaviy rus adabiy tilining manbalari haqida gapirganda, birinchi o'qituvchilarning faoliyati haqida gapirish muhimdir. Slavyan Kiril va Metyus, ularning slavyan yozuvini yaratishi, rus xalqining ko'plab avlodlari tarbiyalangan liturgik kitoblarning tarjimasi. Dastlab, bizning rus yozma madaniyatimiz xristian edi, slavyan tillaridagi birinchi kitoblar Injil, Zabur, Havoriylar faoliyati, Apokrif va boshqalarning tarjimalari edi. Rus adabiy an'anasi pravoslav madaniyatiga asoslanadi, bu, shubhasiz, nafaqat badiiy asarlarda, balki adabiy tilda ham o'z aksini topgan. "Rus adabiy tilini me'yorlashtirish uchun asoslarni buyuk rus olimi va shoiri M. V. Lomonosov qo'ygan. Lomonosov "rus tili" kontseptsiyasida rus nutqining barcha turlarini - buyruq tilini, jonli og'zaki nutqni mintaqaviy o'zgarishlari, xalq she'riyati uslublari bilan birlashtiradi va rus tilining shakllarini adabiy tilning konstruktiv asosi sifatida tan oladi. uning asosiy uslublaridan kamida ikkitasi (uchtadan) "(Vinogradov V.V. "Rus tili tarixidagi asosiy bosqichlar"). Har qanday davlatda adabiy til bolalarga adabiy me'yorlar asosida o'qitiladigan maktablar orqali tarqaladi. Ko'p asrlar davomida cherkov ham bu erda muhim rol o'ynagan. Adabiy til va til tushunchalari fantastika bir xil emas, chunki adabiy til nafaqat badiiy adabiyot tilini, balki tilning boshqa amalga oshirilishini ham qamrab oladi: publitsistika, ilm-fan, davlat boshqaruvi, notiqlik va so‘zlashuv nutqining ayrim shakllari. Tilshunoslikda badiiy adabiyot tili kengroq tushuncha sifatida qaraladi, shu sababli san'at asarlari adabiy til shakllari ham, hududiy va ijtimoiy dialektlarning elementlari ham, jargon, jargon va xalq tilini ham kiritish mumkin. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining og‘zaki va yozma shakllari bor, shu ikki shakl vositasida u xalqqa xizmat qiladi. 1. Adabiy tilning og'zaki shakli to'g'ri talaffuz me’yorlariga, eshitish orqali idrok qilishga tayanadi. Adabiy tilning eng qadimiy shakli og’zaki adabiy tildir. O’zbek o’zaki adabiy tili o’zbek xalqining boy og’zaki ijodi: qo’shiq va laparlari, ashula va maqollari, ertak va hikoyalari, tarixiy bahodirlik eposlari, topishmoq va tez aytishlari, askiya va hikmatli so’zlari vositasida shakllangan va asrlar osha nasldan naslga o’tib kelgan. Og’zaki adabiyotning bu xilma-xil janrlari boyib, kengayib, takomillashib borgan. Bu o’zbek xalq adabiy tilining ham shakllanishi, o’sishi va takomillashishiga imkon bergan. Bu shaklning moddiy-material asosini flzik- akustik birliklar (nutq tovushlari, urg‘u, ohang, melodika, pauza, tembr, ritm, temp) tashkil etadi; lining tarixiy ildizlari xalq og‘zaki ijodi namunalarida — dostonlar, qo‘shiqlar, maqollar, hikmatli so‘zlar, topishmoqlar, ertaklar negizida rivojlanib, og‘izdan-og‘izga o‘tib kelgan, shu jarayonda uning hozirgi milliy adabiy tilga xos yagona talaffuz me’yorlari shakllangan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining og'zaki shakli ko'proq adabiy so'zlashuv uslubida namoyon bo'ladi, uning faoliyatida imo-ishora, nutq vaziyati kabi noverbal vositalar ham muhim rol o'ynaydi. Hozirgi o'zbek adabiy tilining yozma shakli, avvalo, yozuv sistemasiga hamda shu sistema birliklarini (grafemalarni, orfogrammalarni) ko’rish va o'qishga asoslanadi. Yozuv sistemasi, ma’lumki, grafika, orfografiya va punktuatsiya kabi komponentlardan tarkib topadi, demak, uning moddiy- material asosini optikgrafik vositalar tashkil qiladi. Adabiy tilning yozma shakli har bir xalqning ma’lum yozuv tizimi va o’quv madaniyati bilan bog’liq. Yozuvning vujudga kelishi, uning amalda qo’llanishi va yozma adabiyotning shakllanishi umumxalq og’zaki adabiy tili negizida yozma adabiy tilni yuzaga keltiradi. O’zbek xalqi o’zining madaniy tarixida turli yozuv shakllaridan foydalanib kelgan. Qadim davlardan boshlab, O’rta Osiyo va Qozog’iston turkiy xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi O’rxun-Enasoy, uyg’ur, arab, lotin va rus grafikasi asosidagi yozuvlardan foydalanib kelgan. Demak, o’zbek yozma adabiy tili ham o’zining boy tarixiy merosiga ega. O’zbek yozma adabiy tili XIII asrlardayoq shakllana boshlagan bo’lib, eski o’zbek adabiy tili sifatida. Savol va topshiriqlar : Savol va topshiriqlar: 1. Nima uchun adabiy til milliy tilning oliy formasi sanaladi? Belgilari? 2.Adabiy til bilan dialekt, sheva va funksional stillar o'rtasidagi munosa- batlar va tafovutlar nimadan iborat? 3.So‘zlashuv tili adabiy tildan qaysi jihatlariga ko‘ra farq qiladi? 4.Adabiy tilning o‘ziga xos qanday xususiyatlari bor? 5.Kundalik so‘zlashuvda adabiy tilga qay darajada amal qilasiz? 6.Adabiy tilning qanday shakllari bor ? 7.Adabiy tilning og’zaki shakli haqida ma’lumot bering. 8.Yozma adabiy til qoidalarini bilasizmi? 9.Og’zaki va yozma adabiy til o’rtasidagi tafovutlarni aniqlang. Download 379.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|