1-amaliy ish Mavzu: Karyerning tabiiy shamollatish o`lchamlarini aniqlash

1-amaliy ish
Mavzu: Karyerning tabiiy shamollatish o`lchamlarini aniqlash
Ishning maqsadi: talabalarni karyerning tabiiy shamollatish sxemalarini va qayta aylanish xududining o`lchamlarini aniqlashga o`rgatish.
Karyerning tabiiy shamollatilishini hisoblash ketma-ketligi:
a) Dastlabki ma`lumotlarning tahlili;
b) Xavflarni taqsimlash va karyerni shamollatish zarurati nuqtai nazaridan qazib olish texnologiyasi va mexanizmlarini baholash;
v) Karyerning tabiiy shamollatish sxemalarini shamolning turli yo`nalishlariga va uning tezligiga qarab kon qazish ishlarini rivojlantirishning xarakterli davrlarini tahlil qilish;
g) Shamolning taxminiy yo`nalishini va karyerning tegishli shamollatish sxemasini o`rnatish;
d) Karyerni aylanma xududiy o`lchamlarini aniqlash.
Karyer shamollatishni hisoblash uchun dastlabki ma`lumotlar
Talaba o`qituvchidan amaliy ish (dastur) uchun tanlov raqamini oladi va olingan variantga muvofiq, karyerni aylanish zonasi parametrlarini aniqlash uchun hisob-kitoblarni amalga oshiradi.
Karyerning sxemasi 1 – rasmda ko`rsatilgan uzunligi L, kengligi B, chuqurlik H. Karyer, balandligi h<sub>y</sub> bo`lgan n pog`ona bilan qazib olinadi. Ma`lumki, U₁ tezligiga ega bo`lgan i yo`nalishda shamol yiliga K₁ kunga xosdir. Yil davomida K₂ kun, t davomiyligi bor, mavsumning qolgan qismida boshqa yo`nalishlarda shamol tezligi U<sub>2</sub> ni tashkil qiladi.
Karyerning shammolli bortidan (brovkasidan) x<sub>T</sub> masofada quvur balandligi H<sub>T</sub> bo`lgan boyitish zavodi (A obyekt) joylashgan. Quvurdan tarkibida 10% dan ortiq kremniy dioksidi va q_T2 uglerod oksidi bo`lgan q<sub>T1</sub> chang chiqariladi. Boyitish zavodi yaqinida ЭКГ-5 ekskavatori temir yo`l vagonlariga chang emissiyasi darajasi q_e1 bo`lgan boyitish zahiralarini (xvost)jo`natmoqda.
I bortning yonboshidan x_A masofada n_A1 БелАЗ-7514 samosvallari harakatlanadigan trassa mavjud, ulardan n_A1P birliklari bir vaqtning o`zida ishlaydi. Ular uchun chang hosil qilish intensivligi q<sub>A1</sub>.
Karyerda burg`ilash moslamasi СБШ-250 n_b, n_br bir vaqtning o`zida q<sub>b</sub> changlatish tezligi bilan ishlaydi. ЭКГ-12 ekskavatorlari n<sub>E2</sub> ekskavatorlaridan n<sub>E2R</sub> bilan bir vaqtning o`zida q_E2 chang chiqarish tezligi bilan БелАЗ-7514 samosvallarini yuklaydilar. Karyerdagi samosvallarning umumiy soni n_A2, n_A2R samosvallari ishlayotganda. Avtosamosvallar bort yo`li bo`ylab q_A2 chang emissiyasi intensivligi bilan harakatlanmoqda

1-rasm. Karyer rejasini tuzish sxemasi
Karyeryer yuzasining bir qismidir va undagi havo almashinuvi shamol tezligi va havo sirt qatlamida haroratning taqsimlanishi bilan belgilanadi.
Shamol yetarli darajada yuqori tezlikda bo`lsa, zararli moddalarni samarali olib tashlashni ta`minlaydigan karyerqatlamida erkin (aylanma) oqim (2a-rasm) yoki yarim cheklangan (to`g`ridan-to`g`ri oqim) oqim hosil bo`ladi (2b-rasm).

2-rasm. .:Karyerning shamollatish sxemasi
а – aylanma havo oqimi; b –to`g`ridan to`g`ri havo oqimi
Erkin yoki aylanma oqim tik qiya va qiya konlarni ishlash jarayonida karyer bortining qiyalik burchagi katta bo`lganda hosil bo`ladi. Ushbu oqim OBSO zonasida ikkinchi tartibli oqim hosil qiladi va karyerhajmidagi havo qismining takroriy aylanishiga olib keladi. Ushbu OBSO zonasi turg`un yoki o`lik deb nomlanadi. Qayta ishlash paytida xavfning bir qismi ushbu zonaga qaytib keladi va oxir-oqibat unda to`planadi.
Yarim cheklangan oqim bilan shamollatish sxemasi to`g`ridan-to`g`ri oqim deb nomlanadi, chunki kar`erdagi havo bir yo`nalishda siljiydi va turg`un zonalarga ega bo`lmaydi. Ushbu sxema nimqiya va gorizontal konlarning rivojlanishida uchraydi. Shamol bo`lmaganda yoki uning tezligi past bo`lganda, kar`erdagi havo harakati termal va hajmli (tortishish kuchi, inertsiya va boshqalar) kuchlar ta`siri ostida hosil bo`ladi. Karyer ichidagi havo karyer tubida, bortlarda quyosh ta`sirida, oksidlanish jarayonlarida, jinslarning endogen issiqligida isitiladi. Isitiladigan sirtlarga ulashgan havo qatlamlari yengillashadi va ko`tariladi, bu esa uni zararli qiladi. Bunday shamollatish sxemasi konvektiv yoki ko`chma deb nomlanadi
Sovuq havoda havo og`irlashadi va karyertubiga tushadi. Havo harakatining ushbu sxema inversiya yoki permutatsiya va kar`erdan xavflarni olib tashlash deb ataladi, amaliy jixatdan deyarli bo`lmaydi. Vaqt o`tishi bilan kar`erlarda inversiya davrlari muhim bo`lishi mumkin.
To`g`ridan-to`g`ri oqim sxemasi yuzadagi shamol tezligi 0,8-1 m / s dan oshganda va karyershamollatish bortining qiyalik burchagi α<sub>1</sub>≤15 ° bo`lganda hosil bo`ladi. To`g`ridan-to`g`ri oqim sxemasi bilan shamol oqimi shamollatish bortining yuqori qoshida (brovka), karyertomon kengayishni boshlaydi va oqayotgan tomonni yuvadi. Karyerning shamol tomoniga qarab, havo oqimi yuqoriga buriladi va u bo`ylab harakatlanib, torayadi (3-rasm).

3-rasm. Karyerdagi havo harakatining to`g`ridan-to`g`ri oqim sxemasi
Qayta aylanish sxemasi yuzada shamol tezligi 1 m/s dan oshganda va karyershamollatish bortining qiyalik burchagi α₁> 15 bo`lsa (4-rasm) hosil bo`ladi. Shamol tomonining B nuqtasiga yetganda erkin oqim ikki qismga bo`linadi. Yon tomon yuqoriga qarab harakatlanadigan ustki qismi yuzaga keladi (o`zgaruvchan havo oqimi yoki birinchi turdagi erkin oqim). Ikkinchisi pastga burilib, qarama-qarshi yo`nalishda asl yo`nalishda harakatlanib, ikkinchi turdagi erkin oqimni hosil qiladi. Resirkulyatsiya qilinadigan shamollatish sxemasi bilan ularda havo oqimining har xil harakatlari bilan 2 xil zona mavjud:
- yo`ldosh oqim zonasi, shamol yo`nalishiga to`g`ri keladigan;
- teskari oqim zonasi, shamol yo`nalishiga qarama-qarshi bo`lgan havo harakati yo`nalishi.
Teskari oqimi zonasidan, yana aylangan holda yo`ldosh oqimi zonasiga kiradi va shu bilan bir xil hajmdagi havoning takroriy sirkulyasiyasi kuzatiladi.
Chuqurlikdagi yo`ldosh oqim zonasida havo tezligi pasayadi va teskari oqim zonasida, aksincha, karyeryuzasiga yaqinlashib, maksimal U<sub>V</sub> (sirtdagi shamol tezligi) ga etadi. Chuqurning pastki qismida havo tezligi uning chuqurligiga qarab (0,1-0,5) U<sub>V</sub> oralig`ida bo`ladi

4-rasm. Kar`erda havo harakatining aylanma(retsirkulyatsiya) sxemasi

Karyerning tabiiy shamollatilishini hisoblash metodologiyasi

1. 1: 10000 masshtabda karyer rejasini tuzish (1-rasm).
2. Shamolning hisoblangan yo`nalishini aniqlash. O`rta tezligi U₁ bo`lgan i yo`nalishi bo`yicha shamol, shamolning hisoblangan yo`nalishi sifatida qabul qilinadi, chunki u boshqalarga qaraganda tez-tez takrorlanadi va minimal tezlik bilan.
3. Tabiiy shamollatish parametrlarini aniqlash:
a) shamol yo`nalishiga mos keladigan xarakterli qismlarni qurish (5-rasm) (0<sup>/</sup> – 0<sup>/</sup> ; i – i; j – j; n – n; 0<sup>//</sup> – 0<sup>//</sup> );
b) har bir bo`limda α=15° burchak ostida shamolning i-chi yo`nalishi bo`yicha paydo bo`ladigan erkin turbulent reaktivning tashqi chegarasi chiziladi. Reaktiv chegaraning karyerning borti yoki pastki qismi (Ci, Cj, Cn) bilan uchrashish nuqtalari aniqlanadi;
v) aylanish zonasi paydo bo`lganda o`rtacha chuqurlikni aniqlash
(1)
bu yerda – havo oqimning tashqi chegarasi bilan borti yoki tubining yig`ilish nuqtasi joylashgan joy chuqurligi, m (2-rasm);
g) i yo`nalishdagi havo oqimi tashqi chegarasining yig`ilish nuqtasi absissasi o`rtacha qiymatini karyerning pastki yoki bortlari bilan aniqlash.
, (2)
bu yerda 0, , , – mos ravishda 0-chi, i-chi, j-chi, ..., n-chi kesimlarining aylanish zonasi uzunligining qiymatlari, m; n - nolni o`z ichiga olgan kesimlar soni.
Nolinchi kesim - bu qayta aylanish mavjud bo`lmagan qism. Nolinchi kesim bitta pog`ona hisoblanadi;
d) Ushbu nuqtalarda 0, , , ,0 kengligi L₁ bo`lgan karyer maydonida qayta aylanish zonasi quriladi (1-rasm).





5 – rasm. Shamolning hisoblangan yo`nalishiga mos keluvchi turli yo`nalishdagi xarakterli profillar.

Amaliy ish bo`yicha hisobot, aylanma zonaning parametrlarini aniqlash uchun hisob-kitoblarni va karerning rejasi va profilini o`z ichiga olgan tushuntirish xati shaklida chiqariladi. Tugallangan amaliy ishni himoya qilgandan so`ng talabaga keyingi ishlarni bajarishga ruxsat beriladi.
Amaliy ish uchun nazorat savollari №1

1. 
   Karyer atmosferasi haqida umumiy tushunchalar.
   
2. 
   Karyer atmosferasida kislorod va karbonat angidrid gazining ruxsat etilgan miqdori
   
3. 
   Zaharli gazlarning xususiyatlari: uglerod oksidi, azot oksidi, vodorod sulfidi, oltingugurt dioksidi, formaldegid, akrolein.
   
4. 
   Zaharli gazlarning organizmga fiziologik ta`siri inson va ularning atmosferadagi ruxsat etilgan tarkibi.
   
5. 
   Meteorologik sharoitlarni monitoring qilish usullari.
   

Ilova
Amaliy mashg`ulotlarni bajarish uchun dastlabki ma`lumotlar

Ko`rsatkichlar	Variantlar
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
B, m	800	900	1000	1200	1400	1600	1700	1600	1200	1800
L, m	1600	700	1800	1700	1600	1200	1000	1000	1000	1500
n,dona	10	8	14	10	18	12	16	18	14	12